mumkin. Bu yerlarda yer ostida qolgan odamlarni qutqarishda juda katta (16 t) yuk
ko‘targichlari, projektorlar tunu kun ishladilar. Buzilgan joylarda qolgan
odamlar
2-3 xafta davomida qutqarilgan va yashayotgan fuqarolar borligi aniqlangan.
Masalan, 1985 yil Meksikada bo‘lgan yer silkinishi oqibatida 13 sutkagacha
xarobalar ostida qolib ketgan 4,5 ming odam qutqarilgan. Armanistondagi yer
silkinishida esa 5 kundan keyin qutqarilganlar soni 5398 kishini tashkil etgan. Bu
falokatda Fransiya, Angliya, AQSh, Shveysariya va boshqa davlatlarning qutqaruv
qismlari ishtirok etdilar va o‘zlarining eng zamonaviy uskunalari xamda boshqa
vositalardan foydalanishi, bir qancha odamlarni tirik saqlab qolganlari ma'lum.
Yuqorida aytib o‘tilgan shikastlangan o‘choqlarda faqatgina qutqaruv ishlari
bajarilmasdan, birlamchi avariyani tiklov ishlari xam bajarildiki, bunda qutqaruv
ishlariga xalaqit beruvchi avariyalar xamda yangi falokatlarni keltirib chiqaruvchi
avariya va talafotlarning oldi olindi.
Chunki bular oqibatida fuqarolar qo‘shimcha talafot olishlari mumkin edi.
Buning uchun, suv tarmog‘i, kanalizasiya, gaz, elektr tarmoqlaridagi avariyani
tuzatuvchi tuzilmalar jalb qilindi. Albatta, bu ishlarga
umummaqsadli tuzilmalar
xam jalb etiladi. Yuqoridagi avariyalarning oldini olishni asosiy yo‘li bu
shikastlangan uchastkalarga suv, gaz, elektr va boshqa sababchi omillarning
kelishini to‘sish xisoblanadi. Bunda turli xildagi to‘sish omillaridan foydalaniladi.
Inshootlarning devorlari turli xildagi tirgovuchlar orqali mustaxkamlanadi,
buziladiganlar esa tamoman buzib tashlanadi. Chunki bu ishlarni qilmasdan turib,
odamlarni qutqarish xavfli xisoblanadi.
Kimyoviy shikastlangan o‘choqda qutquruv ishlari birmuncha oldingisidan
farqlanadi. Bu xolatda birinchi navbatda ogoxlantirish belgisi "Kimyoviy trevoga"
berilib, darxol usha joyga radiasiya, kimyoviy va tibbiy razvedka bo‘limlari
yuboriladi. Ular shikastlangan joyni, vaqtni, qo‘llanilgan qurol turini (yoki zaxarli
moddalar - KTZM), zaxarlangan xudud o‘lchamini va uni tarqalish yo‘lini aniqlab
beradilar.
Mana shularga asoslanib shu ob'ekt fuqaro muhofazasi boshlig‘i
qaror
qabul qilib, o‘zi qutqaruv omillarini xamda kimyoviy zararlanishni to‘sish
omillarini tashkil etadi. Bunday xolatlarda qutqaruv ishlariga birinchi navbatda
sanitar drujinachilari, umumiy otryad, zararsizlantirish guruhlari va mexanizasiya
tuzilmalari jalb etiladi.
Bunda xar bir tuzilmalar aniq vazifa va texnikalar, jiqozlar bilan ta'minlanadi.
Chunonchi:
Sanitar va qutqaruv tuzilmalariga ish joylarini, transport vositalarini,
zararlangan odamlarni o‘choqdan olib chiqish, birlamchi tibbiy
yordam ko‘rsatish va evakuasiyani tashkil etish vazifalari;
Radiasiyaga qarshi (Rq) va kimyoviy tasirga qarshi(KTq)
himoya xamda umumiy tuzilmalarga
qutqaruv ishlarining joyi,
KTZM saqlanadigan joylardagi avariyani to‘sish va zaxarlangan
inshootlarni, atrof-muqitni degazasiya qilish ishlari;
Zararsizlantirish guruhlariga degazasiya bajariladigan ish joylari,
ob'ektlari, degazasiya qiluvchi eritmalarni tayyorlash va mashinalarni
to‘ldirish, degazasiya ishlarini olib borish yuklatiladi.
Kimyoviy o‘choqda qutqaruv ishlarini bajarishi lozim bo‘lgan vazifalar
olingandan keyin xar bir tzilma boshliqlari o‘z qo‘l ostidagi fuqarolarni yakka
tartibdagi himoya vositalari, antidotlar, ShKP-8(shaxsiy kimyoviy paket)
bilan
ta'minlaydilar. Shundan keyin ular razvedka, sanitar drujina, Rq va KTq
tuzilmalaridan keyin o‘z ish joylariga borib, vazifalarini bajarishga kirishadilar.
Bunda birinchi bo‘lib, zararlangan odamlarga yordam ko‘rsatiladi, ya'ni
gazniqob kiydiriladi, antidot berilib, tibbiy yordam ko‘rsatiladi
va ular xar xil
zararlanish toifalariga bo‘linib, so‘ngra tibbiyot shaqobchalariga evakuasiya
qilinadi.
Zararsizlantiruvchi tuzilmalar, xqamma yo‘llar, inshootlar, texnikalar
degazasiya qilinadi. Shu tariqa kimyoviy shikastlangan o‘choqda qutqaruv ishlari
bajariladi.
Biologik shikastlangan o‘choqda esa biologik razvedka va bakterial moddalar
xili, karantin yoki observasiya rejimini qo‘llanilishi; sanitar-ekspertiza, oziq-ovqat
maxsulotlari, suv, yemlarning zaxarlanganligini aniqlash va ularni zararsizlantirish;
epidemiyaga qarshi, sanitar-gigienik, veterinariya ishlari va boshqa omillar amalga
oshiriladi.
Bu ishlarni olib borishda biologik shikastlangan o‘choqda sanitar-
epidemiologik maskan, veterinariya maskani, epidemiyaga qarshi qarakatlanuvchi
otryad, shifoxonalar,
poliklinika, veterinariya tarmoqlari va boshqa medisina
tarmoqlari jalb etiladi. Ular birinchi navbatda og‘ir kasallik tarqatuvchilardan
saqlash uchun profilaktik omillar olib borishadi. Bunda turli xildagi ta'sir etuvchi
antibiotiklardan qamda ShD-2 dan (shaxsiy dorixona), gazniqoblardan
foydalaniladi.Xududda kasallik tarqatuvchining aniq turi topilgandan keyin, unga
qarshi maxsus dorilardan foydalaniladi. Shundan keyin shikastlanganlarning
kasallanish xolatiga qarab xar xil darajada tuzatish muolajalari olib boriladi. Ular
darhol kasalxonaga yotqiziladi va juda og‘irlari ma'lum joyga, maxsus gurug‘lar
yordamida
evakuasiya qilinib, o‘sha yerda davolanadilar.
Biologik (xavfli kasallik tarqalgan) o‘choqning tugatilishi u yerdagi oxirgi
kasal odamning tuzalib ketish vaqti bilan aniqlanadi. Biologik o‘choqda
xarakatlanuvchi qismlar, u yerdagi yuqumli kasallik bilan kasallanmasliklari uchun
xamma omillarni olib borishlari kerak, ya'ni kasallar bilan muloqatda bo‘lmaslik,
inshootlar, xonalar, atrof-muqit zararsizlantirib turilishi, kiyim-kechaklarni
dezinfeksiya qilishi va o‘zini sanitar-qayta ishlovdan o‘tkazib turish talab etiladi.
Mana shularga rioya qilib, xarakatlanuvchi tuzilmalar xech qanday yo‘qotishsiz,
o‘z vazifalarini bajarib boradilar. Murakkablashgan shikastlanish o‘chog‘ida
QBTI ni olib borish, alohida-alohida o‘choqlarda olib borilgan ishlarga nisbatan
bir necha o‘n barobar og‘ir xisoblanadi. Chunki bu xolatda vaziyat juda murakkab
bo‘lib, o‘choqdagi shikastlantiruvchi omillar turini aniqlash juda og‘ir xisoblanadi.
Bulardan tashqari bunday o‘choqda biror omilga qarshi olib boriladigan omillar
ikkinchi omilga tamoman teskari bo‘lishi mumkirn. Masalan,
xavfli epidemiya
bilan kasallangan odamlarni davolashda foydalaniladigan karantin omili kuchli
binar-xususiyatli kimyoviy qurollar ishlatilganda qo‘llaniladigan evakuasiya va
boshqa vositalardir.
Murakkablashgan o‘choqda biror uslubiy ko‘rsatma asosida emas, QBTI
sharoitini aniq o‘rganish orqali, o‘sha yerdagi vaziyatdan kelib chiqqan xolatda
ish olib boriladi.
