MODDALAR ALMASHINUVINING 0 ‘RGANISH USULLARI
Moddalar almashinuvini o‘rganishda fiziologiya
turli usullardan
foydalanadi. Hozirgi vaqtda ko‘pchilik hayot jarayonlarini o‘rganishda
biokimyo usullari keng qo‘llanilmoqda. Rus olimi E.S.London tomonidan
yaratilgan angiostomiya usuli moddalar almashinuvini o‘rganishdagi ancha
qulay usullardan biridir. Bu usul yordamida organizmning ancha
ichkarisida joylashgan qon tomirlaridan qon olib tekshirish mumkin.
Biror-bir organga oqib kelayotgan va undan oqib ketayotgan qonni olib
tekshirish yo‘li bilan oqib kelayotgan qondagi biror moddaning o‘sha
organda qanday o‘zgarishlarga uchraganligi to‘g‘risida fikr yuritish
mumkin. Organlami ajratib olish usulidan
ham moddalar almashinuvini
o‘rganishda foydalansa bo‘ladi. Jumladan, tekshirilayotgan muayan
moddani, suyuqlikni izolyatsiya qilingan jigardan oqizib o‘tkazish va
jigardan oqib chiqayotgan suyuqlikning tarkibini tekshirish yo‘li bilan
tekshirilayotgan moddaning jigarda qanday o‘zgarishlarga uchraganligi
to‘g‘risida fikr yuritilsa bo‘ladi. Keyingi paytlarda moddalar almashinuvini
o‘rganishda radiaktiv izotoplar usuli ayniqsa keng qo‘llanilmoqda. Bu usul
shundan
iboratki, tekshirilayotgan moddalar tarkibiga tegishli radiaktiv
izotoplar (fosfor, azot, uglerod, temir, yod va boshqalaming radiaktiv
izotoplari) qo‘shiladi, ya’ni o‘sha moddalar “nishonlanadi”. Radiaktiv
izotoplar bilan shu tariqa nishonlangan moddalar
organizmga yuborilganda
ularning qanday o ‘zgarishlarga uchrashini o ‘rganish ancha oson. Chunki
radiaktivlik xossasiga ega bo‘lgan atomlar, organizmning turli organ va
to‘qimalarida shu moddalaming boshqa atomlari orasidan yengillik bilan
topiladi.
Shuning uchun, ham tekshirilayotgan moddalar radiaktiv
izotoplar bilan nishonlanib, hayvonga berilganda o‘sha moddalaming
organizmda qaysi organ va to‘qimalarga borishi, qanday o‘zgarishlarga
uchrashi, organizmdan qanday holatda chiqarilib yuborilishini o‘rganish
mumkin. Radiaktiv izotoplami qo‘llash hayot mohiyati to‘g‘risidagi
materialistik dunyoqarashni kengaytirishga imkon beradi. F.Engels hayotni
oqsil jismlarining yashash shakli deb ta’riflar ekan,
hayotning bu shakli
oqsilning doimo o‘z-o‘zidan yangilanib turishidan iboratdir, deb aytgan.
Izotoplar usuli o ‘z-o‘zidan yangilanish jarayonlarining tezligini aniqlashga
imkon berdi. Ayni vaqtda, masalan, jigarda jami hujayra oqsillarining
yarmi 3-5 kun
davomida parchalanib ketishi, lekin xuddi shuncha oqsil
yangidan sintezlanib turgani uchun hujayralar kichrayib qolmasligi,
yo‘qolib ketmasligi ma’lum bo‘ldi. Oqsillargina emas, balki yog‘lar,
uglevodlar va boshqa murakkab organik birikmalar ham parchalanib turadi
207
va keyin qaytadan sintezlanadi. Organizm skeletining
mineral tarkibiy
qismlari ham o‘z-o‘zidan yangilanib turadi.
Moddalar almashinuvini o‘rganishda muvazonat usulidan ham keng
qollaniladi, ya’ni qabul qilib olgan oziqa tarkibiy qismi hazm bo‘lib
ketgach, ajratiladigan qoldiqlaridagi azot miqdorini aniqlash yo‘li bilan.
