-1000
g. gacha ortadi.
219
Uglevodlar
iste’mol
qilinayotgan
oziq-ovqatlarning
umumiy
massasini 60 % ni, energiya bo‘yicha esa 56 % ni tashkil qilishi kerak.
Glyukoza qon tarkibida saqlanadi va uning miqdori doimo ma’lum
(0,1-0,12 %) darajada saqlab turiladi. Ichaklardan so‘rilgan mono-
saxaridlar to‘qimalarga olib kelinadi va u yerda monosaxaridlardan
sitoplazma tarkibiga kiruvchi glikogen sintezlanadi. Glikogenning zahira-
lari asosan jigar va to‘qimalarda saqlanadi.
Tana vazni 70 kg boigan odam gavdasida glikogenning umumiy
miqdori 375 g.ga yaqin boiadi, uning 245 g.muskul to‘qimalarda 110 g. (
to 150 g.gacha) jigarda, qon va tananing boshqa suyuqliklarida 20 g
saqlanadi. Sport bilan shug‘ullangan odamlar organizmida glikogenning
miqdori, sport bilan shug‘ullanmagan odamlardagiga nisbatan 40-50 % ga
ko‘p boiadi.
Uglevodlar - organizmning hayot faoliyati va ish bajarishi uchun
asosiy energiya manbai hisoblanadi.
Organizmda kislorodsiz sharoitda (anaerob) uglevodlar sut kislo-
tasiga parchalanadi va energiya ajratadi va bu jarayon glikoliz deb ataladi.
Kislorod ishtirokida esa (aerob) uglevodlar karbonat angidrid va suvgacha
parchalanadi va bu sharoitda ancha ko‘p energiya ajraladi. Uglevodlarning
fosfor kislotasi ishtirokida anaerob parchalanishi muhim biologik
ahamiyatga ega - fosforlanish jarayoni bajariladi. Glyukozaning fosfor-
lanishi fermentlar ishtirokida jigarda yuz beradi. Bu yerda glyukozaning
asosiy manbasi aminokislotalar va yogiar boiishi mumkin. glyukozaning
dastlabki fosforlanishi natijasida jigarda juda yirik polisaxarid molekulasi
- glikogen hosil boiadi. Jigardagi glikogenning miqdori organizmning
oziqlanish xarakteriga va jismoniy ish bajarish faoliyatiga bogiiq. Boshqa
fermentlar ishtirokida jigarda glikogenning glyukozagacha parchalanishi
yoki qand hosil boiish jarayoni bajariladi. Ochlik paytlarda va jismoniy
ish bajarilganda jigarda va skelet muskullarida glikogenning parchalanishi,
aynan o‘sha joyda, glikogenning sintezlanishi bilan birgalikda kechadi.
Jigarda hosil boiuvchi glyukoza qonga tushib, u bilan barcha hujayralar
va to'qimalarga tarqatiladi.
Faqatgina oqsillar va yogiarning uncha katta boimagan qismigina
desmolitik parchalanish jarayonida energiya ajratadi va nihoyat to‘g‘ridan
—to‘g‘ri energiya manbai hisoblanadi. Oqsillar va yogiarning katta qismi
toki to iig ich a parchalangunligiga qadar avval muskullarda uglevodga
aylanadi. Bundan tashqari, ovqat hazmi kanalidan oqsil va yogiarning
gidrolizlanish mahsulotlari jigarga tushadi, ya’ni u yerda aminokislotalar
va yogiar glyukozaga aylanadi. Bu jarayon glyukoneogenez deb ataladi.
220
Jigarda glyukoza hosil bo‘lishining asosiy manbai glikogen hisoblanadi,
glyukozaning ma’lum qismi glyukoneogenez yo‘li bilan yuzaga keladi, bu
jarayonda keton tanachalarining hosil bo‘lishi to‘xtatib turiladi. Shunday
qilib, uglevodlar almashinuvi oqsillar, yog‘lar va suv almashinuviga jiddiy
ta’sir etadi.
Ishlayotgan muskullar bilan glyukozaning iste’mol qilinishi 5-8
marta ortadi va jigarda glikogenning hosil bo‘lishi yogiar va oqsillar
hisobiga bajariladi.
Uglevodlar, oqsillar va yoglardan
farqli o‘laroq juda tez
parchalanadi, shu sababli kuchli energiya xarajatlari paytida (jismoniy ish
bajarganda, og‘riq, hayajon, qo‘rqish, g‘azablanish va h.lc.) ular organizm
tomonidan juda tez ishlatiladi. Uglevodlaming parchalanishi tana
haroratining doimiyligini ta’minlydi va muskullaming asosiy energiya
manbai hisoblanadi. Uglevodlar asab tizimining mutadil faoliyat
ko‘rsatishi uchun zamr element hisobanadi. Qon tarkibida qand miq-
dorining kamayishi, tana haroratining pasayishiga muskullaming char
chashi va holsizlanishiga, asab faoliyatining buzilishiga olib keladi.
Glyukozaning juda kam qon bilan olib kelinadigan qismi to‘qi-
malarda energiya ajralib chiqishi uchun ishlatiladi. To‘qimalardagi
uglevodlar almashinuvining asosiy manbai ilgari glyukozadan sintezlangan
glikogen hisoblanadi.
Uglevodlaming asosiy iste’molchisi muskullar ish bajargan paytida
ularda zahira holida saqlanuvchi glikogendan foydalaniladi va faqatgina bu
zahiralar to lig lc h a sarflanganidan keyin muskullarga qon bilan olib
kelinuvchi glyukozadan bevosita foydalaniladi. Bu paytda jigardagi
glikogen zahiralaridan hosil bo‘luvchi glyukozadan foydalaniladi.
Muskullar ish bajarganidan keyin o‘zining glikogen zahirasini qondagi
glyukozadan sintezlashni boshlaydi, jigar esa ovqat hazmi kanalidan so‘ril-
gan monosaxaridlar oqsillar va yog‘lar hisobidan glikogenni sintezlaydi.
Qon tarkibidagi glyukozaning miqdori glikogenni sintezlash hisobiga
doimo bir xil darajada oradi va uning miqdori qonda katta miqdorda ortib
ketganida siydik bilan chiqarish (glyukozuriya) hisobiga saqlanib turiladi.
Masalan, oziqlar tarkibida katta miqdorda uglevodlaming boiishi
tufayli qon tarkibidagi glyukozaning 0,15-0,16 % dan ortishi mumkin va
bunga giperglikemiya deb ataladi, natijada ortiqcha glyukozaning siydik
bilan chiqarilishi - glyukozuriya yuz beradi.
Ikkinchi tomondan, hattoki uzoq muddatli ochlikdan keyin ham
qondagi glyukozaning darajasi kamayib ketmaydi, ya’ni to‘qimalardan
221
ulardagi glikogenni parchalanishi natijasida glyukozaning qonga tushishi
kuzatiladi.
UGLEVODLAR ALMASHINUVINING BOSHQARILISHI
Nerv tizimining uglevodlar almashinuviga ta’sirini dastlab K.Bemar
o‘rgangan. K.Bemar uzunchoq miyadagi to‘rtinchi miya qorinchasining
tubiga igna sanchganida (qand ukoli), qonda qand ko‘payganligi
(giperglikemiya) holati va siydik bilan qand chiqqanligini (glyukozuriya)
kuzatgan. Uglevodlar almashinuvining oliy markazlari gipotalamus va
bosh miya katta yarim sharlarida joylashgan. Gipotalamus ta’sirlanganda
ham giperglikemiya va glyukozuriya hodisalari kuzatiladi. Uglevodlar
almashinuvining boshqarilishida simpatik nerv tizimi muhim rolni
egallaydi. Jumladan, simpatik nerv tizimi qo‘zg‘alganda glikogenning
parchalanib glyukozaga aylanishi tezlashadi. Gumoral omillardan
uglevodlar almashinuvida adrenalin va insulin gormoni katta ahamiyatga
ega. Adrenalin xuddi simpatik nerv tizimi singari ta’sir qiladi, ya’ni
glikogenni glyukozaga aylantiradi. Insulin esa, glyukozani glikogenga
aylantiradi. Bulardan tashqari, me’da osti bezining glyukogon gormoni,
gipofiz, buyrak usti bezining po‘stloq qismi va qalqonsimon bez
gormonlari ham uglevodlar almashinuvida ishtirok etadi. Uglevodlar
almashinuvining boshqarilishida miya po‘stlog‘ining yetakchi rolni o‘tashi
to‘g‘risida yetarlicha ma’lumotlar bor.
VITAMINLAR VA ULARNING MODDA
ADMASHINUVIDAGIROLI
Vitaminlar yoki odamlar va hayvonlar oziqlanishi uchun zarur
bo‘lgan organik birikmalar gumhidir. Hozirda 50-dan ortiq vitaminlar
mavjudligi aniqlangan.
Ma’lumki, moddalar almashinuvining boshqarilishi uchun, juda kam
miqdordagi vitaminlar talab etiladi, lekin ular hyech qanday energetik
ahamiyatga ega emas. Ulaming ham organizmdagi roli xuddi fermentlar va
garmonlardagidek, bunday deyilishga asosiy sabab juda ko‘plab vitaminlar
fermentlar tarkibiga kiradi.
Vitaminlarsiz hayOtning bo'lishi mumkin emas, shu sababli ulaming
tinimsiz ravishda organizmga tushib turishi zarur va ular u yerda juda tez
parchalanadi.
Vitaminlaming asosiy manbai - eng awal о o'simliklar dunyosi
ozuqalari hisoblanadi, lekin ular baliqlar va go‘shtli mahsulotlarda, sut,
tuxumlarda ham mavjuddir.
222
Iste’mol qilinayotgan ovqatlar tarkibida vitaminlar boimaganida
organizmda funksiyalaming buzilishi va kasalliklar yuzaga keladi va ular
avitaminozlar deb ataladi. Singa, raxit, juda ko‘plab asablaming yallig‘-
lanishi, qon quyilishi, o ‘sishning to‘xtashi va hakazolar avitaminozlar
tufayli yuzaga keladi.
Oziqlar tarkibidagi vitaminlar yetarlicha bo‘lmaganida yoki ularning
miqdori mutadil holda boiganida ham organizmning vitaminga bo‘lgan
talabi ortganida gipovitaminoz yuzaga keladi, bunday hollarda organizm
ning ish qobiliyati pasayib ketadi va kasalliklarga chalinishga moyil bo‘lib
qoladi.
Ayrim vitaminlar noqulay omillar ta’sirida juda tez parchalanib
ketadi, shu sababli, organizm ularga taqchillik sezishi mumkin va bunday
holatlami vitaminlarga boy ovqatlar saqlanish va tayyorlanish paytlarda
vitaminlari parchalanib ketgan hollarda ham kuzatish mumkin.
Vitaminlar ikki guruhga boiinadi; a) suvda eruvchi; B b B2, B3, B4,
B5, B6, В
12
, B15, H, inozit, folat kislotasi, pantoten kislotasi, PP, С, P va b)
yog‘da eruvchi; A, D, E, K.
YOG‘DA ERUVCHI VITAMINLAR
Vitamin A (retinol, akseroftal, antikseroftalmik vitamini) o'sish,
rivojlanish, antiinfektsion, teri, ko‘z, jinsiy faoliyat vitamini va hokazo. Bu
vitamin kimyoviy tuzilish jihatidan to‘yinmagan, bir atomli, siklik spirt
bo‘lib, kislorod ishtirokida ancha tez parchalanib ketadi. Hayvon
organizmida vitamin A o‘simliklarda bo‘ladigan pigment modda-
karotindan hosil boiadi. Demak, karotin A vitaminning provitaminidir,
tabiatda juda ko‘p turli xil karotinoidlar uchraydi. Karotinning ko‘pincha
uch xil ko‘rinishi mavjud alfa, beta, gamma.Odam va hayvonlar ichagi
devorining shilliq pardasida, jigarida, sut bezida karotindan karotinaza
fermentining ta’sirida A vitaminga aylantiriladi. A vitaminning krip-
toksantin degan yana bir pro vitamini aniqlangan, bu ham o‘simliklarda
boiadi.
Turli hayvonlar organizmining karotinga boigan sutkalik ehtiyoji,
lkg. tirik vazniga nisbatan mg. hisobida: otlar 15-20, bug‘oz sigirlar 30-
40, sogin sigirlar 20-30, nasldor buqalar 40-50, olti oygacha boigan
buzoqlar 20-30, cho‘chqa bolalari 25-30, bug‘oz cho'chqalar 20-30,
bolasini emizadigan ona cho‘chqalar 30-35, onasidan endi ajratilgan
nasldor erkak cho‘chqalar 30-35, qo'ylar 20-30, bir yoshgacha boigan
qo‘zilar 20-25 kg tashkil etadi. Hayvonlar bahor paytida yoki umuman
ko‘k o ‘tloqlarda haydab boqilganda organizmi karotin bilan to ia
223
ta’minlanadi. Karotin jigarda zahira holda yig‘ilib, karotin yetishmagan
paytda organizmni uch-to‘rt oy davomida ta’minlab turishi mumkin.
Karotinning hayvonlar organizmida yetishmasligi odatda qishning
oxirlariga kelib kuzatiladi. Ammo sigirlar silosli oziqalar bilan yaxshi
ta’minlab turilsa, organizmda karotin kamchiligi umuman kuzatilmaydi.
Chunki oziqalar to‘g‘ri yaxshi siloslanganda tarkibidagi karotin
parchalanib ketmaydi, buzilmaydi. Vitamin A ning yetishmasligi
kasallikka olib boradi va avitaminoz deb shunga aytiladi. Bu vaqtda
organizmda umuman avitaminozlar uchun xos bo‘lgan o‘zgarishlar; uning
o'sishdan qolishi, rivojlanishining susayishi, turli infeksion kasalliklarga
chidamsizlik kabi belgilar (simptomlar) paydo bo'lishi bilan birgalikda
avitaminoz A uchun xos bo‘lgan xususiy belgilar, jumladan, ko‘z muguz
pardasining qurib qolishi, ya’ni kseroftalmiya, so‘ngra uning yumshab
nekrotik yemirilishi-keratomalyatsiya kuzatiladi. Kasallik yana kuchaysa,
zo‘raysa, ko‘z ko‘r bo‘lib qoladi. Teri va shilliq pardalarda ham
o'zgarishlar kuzatiladi, namligi yo‘qolib ular orqali organizmga
mikroblaming kirishi yengillashadi. Avitaminoz A ning dastlabki
belgilaridan biri ko‘zning turli darajada yorug‘likka moslashish
qobiliyatining yo‘qolishidir. A vitamin ko'zning ko‘rish uchun zarur
bo‘lgan modda ko‘z purpurining tarkibiga kiradi. Rodopsin deb atalgan bu
pigment A vitaminning aldegid shaklining opsin nomli oqsil bilan bergan
kompleksi bo'lib, ko‘z to‘r pardasining yorug‘lik retseptorlaridan
(fotoretseptorlardan) biri tayoqchalarda joylashgan. A vitamin yetishma-
ganda to‘r pardada rodopsin miqdori kamayadi, oqibatda g‘ira-shira
yorag‘likda ko‘z ko‘rolmaydi-shapko‘rlik (gemerolopiya) paydo bo‘ladi.
Bundan tashqari, avitaminoz paytida urg‘ochi hayvonlarda bola tashlash,
erkak hayvonlarda jinsiy moyillikning pasayishi kabi hollar ham
kuzatiladi. Cho4chqalarda avitaminozning belgilari A vitaminning
yetishmagan vaqtidan boshlanib,
|
