LIPIDLAR, ULARNING KLASSIFIKASIYASI VA
FIZIOLOGIK ROLI
Lipidlar - suvda erimaydigan, lekin organik birikmalarda (spirt,
xloroform va boshq.) eruvchi,biotffektorlik xususiyatiga ega moddalardir.
Lipidlarga neytral yog‘lar, yog‘simon moddalar, (lipoidlar) va ayrim
vitaminlar (A, D, E, K) ham kiradi. Lipidlar plastik (qo‘rilish) ahamiyatga
ega bo'lib, barcha hujayralar va jinsiy gormonlar tarkibiga kiradi.
Yog‘lar. Yogiarning asosiy manbai bo iib ichaklardan so‘riluvchi
ozuqalar tarkibidagi yogiar hisoblanadi. Bundan tashqari, yogiar va
lipoidlar organizmga ko‘plab uglevodlar iste’mol qilinganida aynan
uglevodlardan va kam miqdorda oqsillardan ham sintezlanadi. Organizm-
dagi yogiarning umumiy miqdori tana ogirligining
10-20
% ni semizlik
paytida esa undan ham ko‘proq qismini tashkil etadi. Y ogiar va lipoidlar
so‘rilganidan keyin, barcha organlar va to'qimalargacha olib boriladi.
Turli hayvonlaming yoglari hamda bitta hayvonning turli organ-
laridagi yogiar tarkibi jihatidan bir-biridan farq qiladi.
Yogiarning tarkibi oziqlanishga bogiiq. Uzoq muddat bir turdagi
yog‘ bilan oziqlanilgandan keyin odam tanasida yigllgan yog‘ ham tarkibi
va xususiyatlari jihatidan aynan o‘sha yog‘ga ancha yaqin boiadi. Plastik
material shaklida foydalanilgan yogiar va lipoidlar juda chidamli boiadi.
Hayvonlami yogli va uglevodli oziqalar bilan oziqlantirilganida yogiar
va lipoidlar zahira yogiar sifatida teriosti kletchatkasida, yog‘ saqlovchi
va ichki organlami o‘rab turuvchi bo‘sh biriktiruvchi to'qimalarda
jamlanadi. Bu yogiar yog‘ depolarida saqlanayotgan zahira, oziqlanish
materiali bo iib hisoblanadi va ular hayvon sovuqda qolganida va ochlik
paytida organizm tomonidan energiya manbai shaklidagi bioquvvat
materiali sifatida foydalaniladi.
Uzoq muddatli jismoniy mehnat qilinganida sarflanadigan energi-
yaning 80 % yogiarning yoki ularning parchalanish mahsulotlarining
oksidlanishi natijasida ajralib chiqadi.
Yog‘ depolaridagi zahira yogiar to'qimalarda lipaza ishtirokida
gliserin va yog‘ kislotalarigacha parchalanadi va keyinchalik karbonat
angidrid va suvgacha oksidlanadi, bu paytda katta miqdorda energiya
ajralib chiqadi. Nihoyat, yog‘ depolaridagi yogiarning bir qismi qonga
tushadi, fermentlar ta’sirida gliserin va yog‘ kislotalarigacha parchalanib
qon bilan jigarga yetkaziladi va u yerda glikogenga aylanadi.
215
Demak, yog‘lar bilan uglevodlar almashinuvi orasida uzviy bog‘liqlik
mavjud.
0 ‘simlik va sigir moylari, baliq y o g i organizm tomonidan 97-98 %
ga o ‘zlashtiriladi, mol va qo‘y yog‘lari 90 % ga o‘zlashtiriladi. 0 ‘simlik
dunyosi yog‘larida to‘yinmagan yog
4
kislotalari saqlanganligi sababli,
ulardan jigarda lipidlar hosil bo‘ladi. Jismoniy ish bajarganda kunlik
ratsion tarkibidagi yog‘lardan 70-75 % hayvonlar yog‘i va 25-30 %
o‘simlik yog lari boiishi zarur. Bir kecha-kunduzlik ratsion tarkibidagi
yogiar umumiy ovqatning 17 % ni, energiya bo‘yicha 30 % ni tashkil
qilishi kerak, ya’ni voyaga yetgan odamlar uchun yog‘ o‘rtacha
100
g.ni
jismoniy ish bajarganda esa 115-165 g.ni tashkil qilishi kerak. Me’yoridan
ortiq yog‘ iste’mol qilish ovqat hazmi jarayonlarini tormozlaydi hamda ish
qobiliyatini 2-3 martagacha pasaytiradi. Iste’mol qilinayotgan ovqatlar
tarkibida yog'ning miqdori katta bolganida, qon tarkibidagi yog‘ning
miqdori
1
% gacha ko‘tariladi va undan ham yuqori ko‘tarilishi mumkin
(lipemiya) ovqatlar tarkibida yog‘ning me’yoridan ortiq boiishi zararli,
ayniqsa yoshi o‘tgan paytda juda xavfli chunki u hayotni qisqartiradi.
Organizmga ovqatlar tarkibida ikki xildagi lipoidlar; fosfatidlar va
sterinlar tushadi.
Fosfatidlar - yuqori molekulali spirtlar va yog‘ kislotalari boiib
tarkibida fosfor kislotasini va azotli birikmalami saqlaydi. Bularga
neyronlarda saqlanuvchi va ulardan oqsillar jamlanishini ta’minlovchi
xolin hosil boiadigan - xolin-fosfatid yoki litsetin kiradi.
Xolin sirka kislotasi bilan birikib asetilxolinni, ya’ni asab tizimidagi
qo‘zg.‘alishlami o‘tkazuvchi asosiy mediatomi hosil qiladi. Fosfatidlar,
neytral yogiar, xolesterin va boshqa lipidlar hujayralarning membranalari
va organoidlarida mavjud b o iib ularning tanlab o ‘tkazuvchanlik
xususiyatini ta’minlydi. Organizmda ayniqsa yogiarning so‘rilishi va
sintezida ishtirok etuvchi gliserofosfatidlar ko‘p boiadi. Fosfotidlar odatda
jigarda va ichaklar devorlarida sintezlanadi, ularning yetishmasligi esa
jigarni yog‘ bosishini va arteriosklerozni keltirib chiqaradi. Fosfatidlar
rafmirlanmagan o‘simlik moylarida (kungaboqar) sariq yog‘, tuxumlarda
ko‘p boiadi. Fosfatidlaming bir kecha-kunduzlik normasi 10 g.ni tashkil
etadi.
Sterinlar - spirtlardir, ular yog‘ kislotalari bilan birikib murakkab
efirlami hosil qiladi. Ularga bosh miyada va buyrak usti bezlarida juda
katta miqdorda saqlanuvchi xolesterin kiradi. Odamda uning vazniga
nisbatan 0,2 % ga yaqin xolesterin boiadi. Xolesterin organizmda yogiar
va uglevodlami oksidlanishidan hosil boiadi va uning asosiy
216
sintezlanuvchi joyi jigardir (80 % gacha). U asosan hayvonot dxmyosi
oziqalarida ko‘p bo‘lsa, o‘simlik dunyosi oziqalarida yo‘q. Xolesterindan
organizmda o‘t kislotalari, jinsiy gormonlar va buyrak usti bezining
po‘stloq qismining gormonlari hosil bo‘ladi. Aralash ovqat iste’mol
qilinganida bir kecha-kunduzlik xolesterinning normasi 1,5 g.gacha
bo‘ladi. Vitamin D. ham sterinlar qatoriga kiradi.
|
