Sian va ishqor
konsentratsiyasi
ni
mustahkamlash
(KCN, NaOH,
NaCN, CaOH)
Au tar-li eritma
1…2 g/m
3
Au
Rux kukuni
bilan
ta’minlagic
h
Qoʻrg’oshinlan
gan 10% li Zn-
Pb(NO
3
)
2
0,01…0,003
g/m
3
Au
0,01…0,003
g/m
3
Au
194
Resiverdan kislorodsizlangan eritma 8-nasoslar yordamida quyultirgichga
kelib tushadi. Eritmani quyultirgichga berishda 10-qopqoq bilan bog’langan
poplavok orqali amalga oshiriladi. Nasosni qoʻllamaslik maqsadida odatda
dearatorlar quyultirgichdan 9m balandlikka oʻrnatiladi. Bu esa eritmani
yuqoridan pastga oʻz bosimi ta’sirida erkin tushishini ta’minlaydi.
Aralashtirgichda eritma bilan ta’minlagichdan berilgan rux kukunlari
aralashtiriladi. Rux kukunlarini uzatish uchun turli hildagi ta’minlagichlar
qoʻllaniladi: quvurli, tasmali va titrama. Quyltirgichdan oltinli eritma vakuum
ramali suzgich bilan bog’langan choʻktirish chaniga yuboriladi.
Chan markazida keng quvur oʻrnatilgan oʻqda val qotirilga, uning pastki
qismida propeller, oʻrta qismida esa choʻyandan yasalgan parrak joylashgan.
Val minutiga 130 marta aylanadi. Aralashtirish natijasida rux kukuni chan
hajmi boʻylab teng taqsimlanadi. Dastgohlar radius boʻylab vakuum rama,
vakuum filtir va tindirgichlar bir hil qilib joylashtirilgan. Egiluvchan shlanglar
parraklarga 16 quvur orqali ulangan va ular oʻz navbatida 17 nasos bilan ham
bog’langan. Soʻrish kuchi ta’sirida eritma soʻriladi qattiq mahsulot esa
matodan oʻtmay filtr mato ustida kek shaklida qoladi.
Xozir bu usul jahonda koʻpgina zavodlarda qoʻllanilmoqda. Shu jumladan
oltinni rux kukuni bilan choʻktirish Uzbekistonning Namangan viloyati,
Chadak oltin fabrikasida qoʻllaniladi. Buning uchun oʻta tindirilgan eritma
deaeratsiyalanadi. Rux kukuni ma'lum miqdorda uzluksiz toʻkilib
aralashtiriladi. Soʻngra choʻkma suzib, oltinsiz eritmadan ajraladi. Suzish
uchun vakuum ramali, filtr-pres, kubsimon yoki simli filtrlarni ishlatish
mumkin.
Bu usuldа ishlаtilgаn ruх kukuni, yuqоri nаvli tаrkibidа 95-97% Zn
boʻlgаn kukundаn fоydаlаnish zаrurdir. Undа yirik uvоqlаr boʻlmаsligi lоzim.
Oʻlchаmi -0,105 mm boʻlgаn kukun miqdori 95% dаn kаm boʻlmаsligi kеrаk.
Ruх kukuni tеz оksidlаnishi tufаyli uni gеrmеtik bеrk idishlаrdа tаshilаdi vа
sаqlаnаdi. Oʻzining ulkаn sirt yuzаsigа egа boʻlgаn bundаy ruх kukuni оltinni
tеz vа toʻliq qаytаrib, choʻktirа оlаdi. Ruх kukuni hаr 1 t eritmа uchun
195
оltinning konsentratsiyasigа qаrаb 15÷50 g gаchа sаrf boʻlаdi. Ruх kukuni ruх
qipigʻigа qаrаgаndа bir nеchа аfzаlliklаrgа egа:
1. Kukun qipiqdаn koʻrа аrzоn
2. Kukun qipiqdаn kаm sаrf boʻlаdi.
3. Оltin toʻlаrоq choʻkmаgа tushаdi.
4. Sinil kаmrоq sаrflаnаdi.
5 Аylаnmа оltin vа ruх kаmаyadi.
6. Choʻkmа sifаti yaхshirоq
7. Dаstgоhlаr iхchаmrоq
8. Jаrаyonni mехаnizаtsiyalаsh vа аvtоmаtlаsh mumkin.
Rux yordamida nodir metallarni choʻktirish natijasida murakkab tarkibli
oltin-ruxli choʻkma hosil boʻladi. Oltin va kumush bilan bir qatorda choʻkma
tarkibida ortiqcha rux, qoʻrg’oshin metali, rux karbonati va gidroksidi, kalsiy
karbonati va gidroksidlari, mis, temir, mishyak, surma va tellur birikmalari
uchraydi. Choʻkma tarkibida хatto dastlabki ruda tarkibida juda kam miqdorda
boʻlgan metallar ham yig’ilib boradi. Choʻkma tarkibidagi oltin, mis, rux va
qoʻrg’oshin quyidagi miqdorda boʻlishi mumkin: % 5-30 oltin, 20-60 rux, 4-
20 qoʻrg’oshin, 20-30 mis.
Choʻkmalarni qayta ishlash usuli uning tarkibiga qarab aniqlanadi. Bu
usullar quyidagilarga boʻlinadi:
1. Flyuslar ishtirokida boshlang’ich qayta ishlashsiz tigel pechlarida
eritish (toza choʻkmalarni qayta ishlashda qoʻllaniladi, kam tarqalgan).
2. Haydash va ruxni qizdirib oksidlash hamda keyinchalik oltinli
choʻkmalarni flyus bilan tigel pechda eritish (deyarli qoʻllanilmaydi) .
3. Choʻkmani suyultirilgan sulfat kislota bilan qayta ishlash, soʻngra suv
bilan yuvish, qurutish va tigelda eritish. Bu usulda qayta ishlash kichikroq
fabrikalarda keng qoʻllaniladi, Shuniningdek eritish yallig’ qaytaruvchi pech
tubida amalga oshiriladi. Koʻpincha rux va boshqa qoʻshimchalarni qayta
ishalshda sulfat kislota emas, balki natriy sulfatdan foydalaniladi.
196
4. Xlorid kislotasi bilan qayta ishalashda uni sulfat kislota bilan qayta
ishlashga qaraganda qoʻshimchalardan toʻliq tozalash imkoni yuqoriroqdir.
Qolgan jarayonlar esa xuddi oldingi jarayonlar kabi davom etadi.
5. Choʻkmalarni sulfat kislota bilan qayta ishlash, tiklovchi eritish yallig’
qaytaruvchi pech tubida amalga oshiriladi, soʻngra olingan verkbleylar
kupelyatsiya pechiga joʻnatiladi. Ba’zi hollarda toza choʻkmalar kupelyatsiya
pechiga yuklanadi.
6. Choʻkmalarni eritish(sulfat kislotada qayta ishlangan yoki qayta
ishalnmagan choʻkma), glyot bilan briketlash, shaxtali pechda eritish va
kupellash.
7. Choʻkmalarni 30%li sulfat kislota, keyin esa kuchli sulfat kislota bilan
qayta ishlash. Bu usul sulfatlardan kumushni, xloridlarni va qoʻrg’oshinni
ajratish uchun olib boriladi.
8. Tarkibida koʻp mis boʻlgan choʻkmalar sulfat kislota va ammiak
selitrasi bilan qayta ishlanadi, bu usul choʻkmani eritishdan oldin mis va ruxni
chiqarib yuborishdan iborat.
2. Keng tarqalgan usullardan biri bu kislota bilan qayta ishlab keyin
quritishdan va uni yuqori haroratda eritib oltin kumushli qotishma olishdan
iboratdir. Bu usul boʻyicha, yuvilgan choʻkma sulfat kislotani 10-15%li
eritmasi ishtirokida tanlab eritishga keladi. Bu jarayonning asosiy maqsadi rux
va kislotada eriydigan metallardan tozalashdir. Jarayonda quyidagi asosiy
reaksiyalar boradi:
Zn + 2H
+
= Zn
2+
+ H
2
,
Zn(OH)
2
+ 2H
+
= Zn
2+
+ 2H
2
O,
Zn (CN)
2
+ 2H
+
= Zn
2+
+ 2HCN,
ZnCO
3
+ 2H
+
= Zn
2+
+ H
2
O + CO
2
,
Pb + 2H
+
+ SO
4
2–
= PbSO
4
+ H
2
,
(AsO
4
)
3–
+ 4Zn + 7H
+
= 4Zn
2+
+ 2H
2
O + AsH
3
,
(SbO
4
)
3–
+ 4Zn + 7H
+
= 4Zn
2+
+ 2H
2
O + SbH
3
.
197
Tanlab eritish vaqtida zaxarli gazlar ajralib chiqadi , ya`ni sinil kislotasi,
arsen va stibin Shular jumlasidandir. Oxirgi ikkita zaxarli gazlar choʻkma
tarkibidagi mishyak va surmani vodorod bilan birikishidan hosil boʻladi.
Cа
3
(AsO
4
)
2
+ 8Zn + 22N
+
+ 3SO
4
2–
= 2AsH
3
+ 3CaSO
4
+ 8Zn
2+
+ 8H
2
O
Tanlab eritish jarayoni diametri 2-3 m, balandligi 1,5-2 m boʻlgan
chanlarda olib boriladi. Aralashtirish siqilgan havo yoki aralashtirgichlar
yordamida olib borilishi mumkin. Ishchi xodimlarning zaharlanmasligi uchun
chanlar yopiq holda boʻladi va bu jarayon yuqori ventilyatsiyaga ega boʻlgan
binolarda olib boriladi. Tanlab eritishda sulfat kislotasining sarfi 1 kg
choʻkmaga 1-2 kg eritma sarflanadi. Tanlab eritish jarayoni tugaganidan keyin
boʻtana filtrlanadi, oltin saqlovchi choʻkma ehtiyotlik bilan suv bilan yuviladi.
Filtratda va yuvilgan suvda ma'lum miqdorda oltin qolib ketadi, Shuning uchun
eritmani keyingi filtrlashga hamda faollangan koʻmir yoki qatron bilan
toʻldirilgan kolonnalarga yuboriladi. Natijada eritma tarkibida oltinning
miqdori 0,05-0,2g/m
3
ga yetadi. Bunday eritmalar chiqindiga yuboriladi.
Olingan choʻkma yuvilgandan keyin filtrlanadi va quritishga yuboriladi.
Kislota yordamida qayta ishlashda ruxning miqdori bir necha foiz kamayadi,
oltinning miqdori esa 50% gacha oshadi. Qoʻrg’oshin tanlab eritish vaqtida
juda kam eriydi, shuning uchun ham qoʻrg’oshin choʻkma tarkibida qolib
ketadi.
Kislotali qayta ishlashdan keyin olingan choʻkma 500-700
0
C haroratda
qizdiriladi, bundan asosiy maqsad choʻkmani quritish va qoʻshimcha metallarni
oksid holiga oʻtkazib toshqol hosil qilishdir. Qizdirish natijasida choʻkmaning
namligi yoʻqotiladi, karbonat va sianid tuzlari parchalanadi va erimay qolgan
rux oksidlanadi. Qizdirish jarayoni elekr pechlarda olib boriladi, ba’zida bu
jarayon 110-120
0
C da quritish bilan almashtiriladi. Qizdirishdan olingan
mahsulot flyus bilan arlashtiriladi va yuqori haroratda eritiladi.
Eritish jarayonining maqsadi –qoʻchichalarni ajratish va affinaj jarayoni
uchun kerak boʻladigan oltin- kumush qotishmasini olishdan iborat. Flyus
sifatida soda, bura, kvars qoʻshiladi.
198
Choʻkma tarkibida hamma vaqt ma'lum miqdorda oltingugurt boʻladi, bu
esa eritish jarayonida nodir mettallar bilan yaxshi ta'sirlashadigan shteyn hosil
boʻlish havfini keltirib chiqaradi. Buni oldini olish maqsadida eritish
jarayonida oksidlovchi natriyli selitra yoki marganets qoʻshoksidi ishlatiladi.
Oksidlovchilarning ishlatilishi faqatgina shteyn hosil boʻlishini oldini olishgina
emas, balki, qoʻshimcha metallarni oksid holiga oʻtkazib toshqol hosil
boʻlishini tezlashtirish hamdir va natijada yuqori tozalikka ega boʻlgan oltin -
kumush qotishmasi hosil qilinadi.
Eritish jarayonini turli hildagi pechlarda olib borilishi mumkin. Shu
vaqtgacha eritish jarayoni tigelli pechlarda olib borilgan. Jarayon 1100-1200
o
C
da olib boriladi, yoqilg’i sifatida neft, mazut, koʻmir ishlatilishi mumkin.
Qoʻrgoshin oksid va boshqa oksidlar toshqol tarkibiga oʻtadi. Jarayon toshqol
hosil boʻlishi tugagunga qadar olib boriladi. Erish jarayoni tugagandan keyin
sovishi natijasida toshqol qotishmadan ajratib olinadi. Bu jarayonda oltin va
kumushining 950 - 980 markali qotishmasini olish mumkin. Agar toshqol
tarkibida nodir metalar qolib ketgan boʻlsa, toshqol yana qayta eritishga
yuboriladi. Qayta eritilgan toshqol pechdan quyilgandan keyin pechning pastki
qismida nodir metallarga boy qotishma yig’iladi.
Hozirgi kunda choʻkmalarni eritish uchun elektr pechlardan foydalaniladi.
JAR da grafitdan yasalgan uch elektrodli metall sig’imi 750 kg boʻlgan elektr
pechlar ishlatiladi. Bu pechlar kam ishchi kuchi talab qiladi, yuqori ishlab
chiqarish quvvatiga ega. Bu pechlardan olinadigan toshqollar tarkibida tigelli
pechlarga nisbatan nodir metalar kam boʻladi. Elektr pechlarda metallarni
eritish tigelli pechlarga nisbatan arzondir.
3. Choʻkmalarni qayta ishlashning bir qancha usullari mavjud boʻlib,
ulardan biri choʻkmalarni dastlabki qayta ishlashsiz eritilishidir. Bu usulning
imkoniyatlari cheklangan, bu usul faqatgina choʻkmada nodir metallar
miqdori yuqori boʻlgan holda qoʻllaniladi. Jarayonning afzalligi uning
oddiyligi, oltinning quritish natijasida yoʻqolmasligi; asosiy kamchiliklari –
199
past sifatli quyma olinishi, flyuslarning koʻp sarf boʻlishi va nodir metalli
toshqol hosil boʻlishidir.
|
