189
Hаr ikki хili ishlаtilgаnidа hаm nоdir mеtаllаrni choʻktirish оldidаn,
boʻtаnаgа dаstlаbki ishlоv bеrish jаrаyoni bаjаrilishi kеrаk.
Bu jаrаyon
tindirishdir.
14.2. Rux bilan choʻkindi amaliyoti. Sianli choʻkindilarga ishlov
berish tindirish
Choʻktirish оldidаn eritmа tip-tiniq boʻlishi kеrаk, аks hоldа ruх, оltin vа
kumush zаrrаchаlаri ustigа toʻgʻridаn-toʻgʻri kоntаktdа boʻlа оlmаydi. Shu
sаbаbdаn eritmа ichidа muаllаq hоldа suzib yuruvi zаrrаlаr boʻlmаsligi kеrаk.
Quyultirgich vа suzgichlаrdаn oʻtgаn оltin tаrkibli eritmа mахsus idishlаrdа
tindirilаdi. Eritmаlаrni tindirish uchun qumli, rаmli,
vа qumli, rаmli prеs
suzgich, qоpli vа bоshqа suzish qurilmаlаri qoʻllаnilаdi.
Оltin vа kumushni choʻktirishdа ruхni qipiq shаkldа ishlаtishning
quyidаgi kаmchiliklаri mаvjud:
1. Qipiqni ishlаtilish jоyidа tаyyorlаsh vа uning koʻp sаrflаnishi.
2. Оltinni toʻlа choʻktirа оlmаslik
3. Sinil eritmаlаrining koʻp sаrflаnishi.
4. Choʻkmаning tоzа boʻlmаsligi
5. Koʻp jоyni egаllаshi.
6. Оltining mа’lum qismi аylаnmа hаrаkаtdа yurishi.
Shu kаmchiliklаrgа koʻrа ruхni qipiq shаkldа qoʻllаsh usuli
chеgаrаlаngаn.
Hozirgi zamon nazariyasiga koʻra bu usul elektrokimyoviy jarayondir.
Uning ishi galvanik element ishiga qiyoslanadi.
Sementatsiya jarayonini tezlashtirish uchun duffuziyani tezlashtiradigan
hamma usullar ya`ni, katod yuzasini oshirish, samarali aralashtirishni oshirish,
haroratni oshirish kerak.
Amaliyotda oltinni choʻkishini tezlashtirish
maqsadida rux yuzasi
qoʻrg’oshin metali bilan qayta ishlanadi, ya`ni rux metali qoʻrg’oshinni biror
bir tuzi bilan qayta ishlanadi(nitrat yoki sirka kislotali).
190
Aralashtirish sementatsiya jarayoniga ikki xil ta’sir koʻrsatadi,
birinchidan oltinni
qaytarilishini tezlashtiradi, ya`ni choʻkishini tezlashtiradi,
ikkinchidan kislorodni qaytarilishini tezlashtiradi, bundan kelib chiqadiki,
ruxni behudaga sarf boʻlishi oshadi. Shuning uchun amaliyotda sian
eritmalaridan nodir metallarni choʻktirishdan oldin deaeratsiya jarayoni olib
boriladi. Bu esa oltinning sian anionlarini rux yuzasida diffuziyalanish tezligini
oshiradi, Shu bilan birga oltinni qaytadan
erishini va ruxning sarfini
kamaytiradi.
Nodir metallarni choʻktirishda jarayon uchun quyidagi sharoitlar
qulaydir:
1) Eritmalarni dastlabki kislorodsizlantirish (deaeratsiya);
2) Yuqori sifatli yuzaga ega boʻlgan rux metalini ishlatish;
3) Ruxni qoʻrg’oshinlash;
4)Sian va ishqorni kerak, lekin juda ham yuqori boʻlmagan
konsentratsiyasini ishlatish;
5) Jarayonni tindirib olib 190 oshirish.
Sementatsiya jarayoniga koʻp hollarda eritma tarkibidagi qoʻshimcha
metallar zararli ta’sir koʻrsatadi. Ular rux yuzasida zich parda hosil qilib
choʻkish
jarayonini sekinlashtiradi, ayrim hollarda umuman toʻxtatib qoʻyadi.
Eritmada sulfidlarning ishtirok etishi natijasida rux va qoʻrg’oshin
sulfidlari hosil boʻladi, bu esa jarayonni sekinlashtiradi. Eritmada mishyak
ishtirokida ruxni izolyatsiya qiladigan kalsiy arsenat hosil qiladi. Eritmadagi
mis metali rux ishtirokida oso`ngina siqib chiqariladi va uning yuzasini
qoplaydi.
Sementatsiya jarayoniga shuniningdek
kremniy kislotasi H
2
SiO
3
ham
salbiy ta’sir koʻrsatadi, u ohaktosh bilan birikib CaSiO
3
ni hosil qiladi, bu esa
jarayonni sekinlashtiradi.
Qoʻrg’oshin eritmada galenit ioni shaklida uchrasa, kalsiy plumbit
CaPbO
2
hosil qilib rux aktivligini susaytirishga olib keladi.
191
Mis sianid eritmalarida anion holida uchrab ruxni oson siqib chiqara
oladi:
2Cu(CN)
3
2–
+ Zn = 2Cu + Zn(CN)
4
2–
+ 2CN
–
va uning yuzasini qoplaydi.
Misning konsentratsiyasi yuqori boʻlgan hollarda choʻkish
jarayonini
mutloq toʻxtatib qoʻyadi. Bu hollarda misdan tozalash maqsadida eritmaga
birinchi qoʻrg’oshinsizlashtirilgan rux ishlatiladi, ya`ni mis rux metali yuzasiga
choʻkadi, undan keyin qoʻrg’oshin bilan qayta ishlangan rux ishlatiladi. Chunki
qoʻrg’oshin bilan qayta ishlangan rux metalida misni choʻkishi qiyin boradi.
