91
X. AVTOMATIKANING BOSHQARISH SXEMALARI
Avtomatik
tizimlar, elementlar va moslamalarning montaj, sozlash,
rostlash, ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida
avtomatik sxemalardan foydalinadi. Avtomatika
sxemalari asosiy xujjat
hisoblanadi va ular funksional, strukturaviy, prinsipial va montaj sxemalariga
bo`linadi.
Funksional sxemalar moslamalarni, elementlarni, vositalarni o`zaro
bog’lanishlarini va harakatlanishlarini ifodalaydi.
Elementlar sxemada
to`rtburchak shaklida belgilinadi, ularning orasidagi aloqalar esa strelkali
chizilar bilan belgilanadi. Strelkaning yo`nalishi signalning o`tishini
ko`rsatadi (10.1 - rasm).
Tarkibiy tuzilish sxemasi avtomatik tizimni ‘tashkil
iy qismlarining
o`zaro
bog’lanishlarini ko`rsatib, ularning dinamik xususiyatlarini
tavsiflaydi. Tarkibiy tuzilish sxemalari funksional va prinsipial sxemalar
asosida ishlanadi.
Tarkibiy
tuzilish
sxemasida
aniq
vosita,
rostlagich,
element
ko`rsatilmasdan, balki o`tayotgan fizikaviy jarayonning
matematik modeli
ko`rsatiladi. Tarkibiy tuzilish sxemasida elementlar to`rtburchak shaklida
ifodalanadi va ularning ichida elementning matematik modeli yoziladi
(10.2- rasm)
10.1 - rasm.
TE - taqqoslash elementi;
BK-boshqarish va qabul qilish elementi;
IM - ijro mexanizmi; BO- boshqarish
ob’ekti; BO` - birlamchi o`zgartkich
10.2- rasm. Avtomatlashtirish tizimining
tarkibiy tuzilish sxemasi
Avtomatik rostlash tizimining keyingi taxlili
elementlarning dinamik
harakteristikalarini aniqlash va tizimning tarkibiy tuzilish sxemasini
yaratishdan iborat bo`ladi. Bu tizimning tarkibiy tuzilish sxemasi 10.3-
rasmda keltirilgan.
92
Prinsipial sxemalar elementlarning o`zaro elektr ulanishlarni ifodalaydi.
Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan
belgilanadi. Prinsipial sxemadagi shartli
belgilar butun mosmlamani,
tizimning ish prinsipini tushunishga yordam beradi (10.4- rasm).
10.4- rasm. Nasos agregati elektr motorini
ishga tushirishning prinsipial elektr sxemasi
Montaj sxemalar moslamalar orasidagi
tashqi ulanishlarni yoki
moslama ichidagi elementlarni o`zaro ulanishlarni ifodalaydi. Ushbu
sxemalar montaj ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qo`llanadi
(10.5- rasm).
