|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
MOLIYA INSTITUTI
REFERAT
MAVZU: O’ZBEKISTONNING IQTISODIY GEOGRAFIK O’RNI
MI 94-GURUH
O’qituvchi:
Talaba: Madaminov A.
2008 yil
O’ZBEKISTONNING IQTISODIY GEOGRAFIK O’RNI .
Ozbekiston Respublikasining hududi 448.9 ming kv.km.dir. U maydonining kattaligi boyicha jahondagi 165 dan ortiq mamlakatdan oldinda turadi . Poytaxti Toshkent shahri . Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Toshkent - Markaziy Osiyoning eng yirik qadimiy shaharlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Oʻrta Osiyoning yirik sanoat-transport chorraxasi va madaniyat markazlaridan biri. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan togʻlari etaklarida, 440–480 m teppalikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan. Hozirda Ozbekiston Respublikasi hududi Qoraqalpogiston Respublikasi va 12 ta viloyat - Andijon , Buxoro , Jizzax , Navoiy , Namangan , Samarqand, Sirdaryo , Toshkent , Fargona , Qashqadaryo va Xorazm viloyatlariga ajratilgan .Samarqand - Samarqand viloyatidagi shahar. Viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi (1938 yildan). 1925-30 yillarda Respublika poytaxti. Oʻzbekistonning jan.gʻarbida, Zarafshon vodiysining oʻrta qismida (Dargʻom va Siyob kanallari orasida) joylashgan.
Viloyatlar har birining maydoni 4 ming kv.km.dan 111 ming kv.km.gacha kattalikka ega . Aholisining soni esa 650 ming kishidan 2.Aholi - Yer yuzida yoki uning muayyan hududi, qitʼa, mamlakat, tuman, shaharida istiqomat qiluvchi odam (inson) lar majmui. Aholini tadqiq etish bilan maxsus fan - Demografiya shugʻullanadi.aholi oʻrtasida sodir boʻlayotgan jarayonlar biologik, geografik, ijtimoiy-iqtisodiy omillar taʼsirining natijasidir. 6 mln. kishiga qadar etadi.
Mamlakatimiz viloyatlari va Qoraqalpogiston Respublikasi tarkibida 8 tadan 16 tagacha qishloq rayonlari bolib , ularning umumiy soni respublikada 163 taga teng . Shaharlar maqomiga kora : Respublikaga boysunuvchi , viloyatga boysunuvchi , tumanga bosunuvchi va nihayat shahar kengashiga boysunuvchi shaharchadan iborat boladi .
Bu iqtisodiy rayonda Qoraqalpog’iston Respublikasi va Xorazm viloyati joylashgan .
Astimizning o’rtasiga qadar bu iqtisodiy rayon sobiq Ittifoqning sanoatlashgan qismlaridan ajralib qolgan va ot-arava hamda kema transporti vositasi bilangina aloqa qilinadigan chekka o’lka edi .
1955- yilda Chorjo’y – Qo’ng’irot , 1970 – yilda esa Qo’ng’irot - Makat temir yo’li ishga tushirilgach , Rossiya Federatsiyasi markaziy viloyatlari bilan aloqa tubdan yaxshilandi .Rossiya (ruscha. Россия), Rossiya Federatsiyasi (ruscha. Российская Федерация) - Yevropaning sharqida, Osiyoning shimolida joylashgan mamlakat. Maydoni jihatidan dunyoda eng katta mamlakat. Quruqlikdagi chegarasi 22125,3 km, dengiz chegarasi 38807,5 km. R. Avtomibil va havo yo’llarining ochilishi bilan iqtisodiy rayonning iqtisodiy –geografik o’rni yanada yaxshilandi .
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonining kattagina qismi tekislikdan iborat .Amudaryo - Oʻrta Osiyo hududidagi eng uzun daryo. Yunonlar Oks deb ataganlar. Mahalliy xalq orasida daryo Jayhun nomi bilan mashhur. Daryo uzunligi 2400 km, daryo deltasi 534 739 km². Amudaryo hozirgi Tojikistonning Pomir togʻi etaklaridagi Panj va Vaxsh daryolarining birlashuvidan boshlanib Oʻzbekiston, Afgʻoniston va Turkmaniston hududlaridan oʻtadi va tobora qurib borayotgan Orol dengiziga quyiladi.
TABIIY SHAROITI VA QAZILMA BOYLIKLARI
Ozbekiston asosan Amudaryo bilan Sirdaryo oraligida joylashgan . Uning maydonini tabiiy sharoiti va boyliklariga kora , shuningdek xojalikdagi ahamiyatiga kora chol (tekislik) , adir (tog oldi) , tog va yaylov (baland tog)ga bolish mumkin . Ular iqlim , tuproq , osimlik va hayvonot olami hamda foydali qazilmalar turi va kolami jihatdan bir-biriga oxshamaydi .
Chollar mintaqasida xilma-xil foydali qazilmalar topilgan . Jumladan , 50 dan ziyod neft koni , gaz , ozakerit , oltingugurt , oltin , uranning sanoatbop zaxiralari aniqlangan . Gazning aniqlangan zaxirasi 2 trillion mkub. dan ziyod . Zarafshon etagidagi Dengizkol va Toybekatonda kaliy tuzlarining yirik zaxiralari mavjud . Qoraqalpogiston Respublikasidagi Sulton Uvays toglarida Surxandaryo vodiysida va Qizilqumda fosforit konlari bor Oltingugurt , natriyli va magniyli tuz konlari kimyo sanoatining muhim xomashyosidir .Vodiy - relefning uzunasiga choʻzilgan botiq shakli. Hosil boʻlishiga koʻra erozion va tektonik V. boʻladi. V.larning dastlabki shakli, asosan eroziya natijasida, vaqtincha oqar suvlar hosil qilgan jarliklardir. Qizilqum - Oʻrta Osiyodagi qumli choʻl. Amudaryo va Sirdaryo oraligʻida (Oʻzbekiston, Qozogʻiston, qisman Turkmaniston hududida) joylashgan. Shim.gʻarbdan Orol dengizi, sharqda Tyanshan va PomirOlay togʻ tizmalari bilan chegaradosh. Shagal , qum singari binokorlik materiali cholda juda kop uchraydi .
Adirlardan oltin , neft , gaz , komir singari foydali qazilmalar topilgan . Namangan , Andijon , Fargona , Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlaridagi neft konlari aksariyati adirlarda joylashgan .
Toglardan koplab foydali qazilmalar topilgan . Ohangaron vodiysi atrofidagi toglarda otga chidamli ioy , toshkomir , mis rudasi , oltin konlari aniqlangan . Nurota toglarida marmar (Gozgon marmari) , volfram konlari bor .
AHOLISI
Aholi - mahsulotlari ishlab chiqaruvchi va istemol qiluvchidir .Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Taraqqiyot aholi soniga , mehnatga yaroqli kishilar miqdoriga va ularning hudud boylab qanday joylashganligiga bogliqdir .
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda 25 mln.dan ortiq kishi yashaydi . Ozbekiston aholi soni boyicha Osiyoda 14 , jahonda esa 38- orinda turadi . Aholi soni ozgarib turadi . Aholi , asosan , olganlar soniga nisbatan , tugilganlar soniga ortiqligi hisobiga doimo kopayib turadi . Bunday kopayish aholining mutlaq tabiiy kopayishi deyiladi . Ozbekistonda mutlaq tabiiy kopayish yiliga taxminan yarim mln. kishini tashkil etadi .
Aholining soni odamlarning doimiy yashash joyidan boshqa joylarga kochib borishi natijasida ham ozgaradi . Aholi sonining bunday ozgarishi mexanik ozgarish , aholining bir joydan ikkinchi bir joyga kochib borishi esa migratsiya deyiladi .
Ozbekiston aholisining yuqori suratlarda kopayishi qator omillar bilan belgilanadi . Tugilishning yuqoriligi , olimning nisbatan pasaygani , nikohning kop ajralishning kamligi , respublikalararo migratsiya va boshqalar shu omillar jumlasiga kiradi .
Jumladan , O’zbekistonda yashayotgan ukrain , rus , nemis , yahudiy ,qrim tatar , mesxeti turklari millatiga mansub xalqlar o’z vatanlariga qaytayotgan bo’lsalar , xorijda yashayotgan o’zbeklar , tojiklar , qoraqalpoqlar O’zbekistonda yashashni ixtiyor qilmoqdalar .
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoning obikor erlari qadimdan aholi zich yashab kelgan vohalardandir . Uning asosiy aholisi o’zbeklar va qoraqalpoqlardir . Shu bilan birga unda ruslar , koreyslar, tatarlar , qozoqlar va turkmanlar yashaydi .Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Koreyslar (oʻzlarini Choson saram - Choson mamlakati odamlari deb atashadi) - Koreyaning asosiy aholisi. KXDR da (22,5 mln. kishi), Koreya Respublikasida (44 mln. kishi), RF da (107 ming kishi), Xitoyda (1,86 mln. kishi) Qoraqalpoqlar - Oʻrta Osiyodagi xalq; Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidagi Qoraqalpogʻiston Respublikasida yashaydi (504 301 kishi, 2000-yillar oʻrtalari). Shuningdek, Oʻzbekistonning Fargona. Xorazm, Navoiy, Buxoro viloyatlarida, qoʻshni Turkmaniston, Qozogistonda, Rossiyada. Turkmanlar - xalq, TurkmanisGʻyaoyaning asosiy aholisi (2537 ming kishi, 1990-yillar oʻrtalari). Shuningdek, Oʻzbekiston, Shim. Kavkaz, Astraxon viloyati va RFning bir nechta shaharlarida, Afgʻoniston, Eron va Turkiyada yashaydi.
O’zbeklar Xorazm vohasida qadim zamonlardan buyon dehqonchilik bilan shug’ullanib kelgan .Voha - 1) choʻl va chala choʻllarda obod qilingan yer. Vohada namgarchilik qoʻshni rayonlarga nisbatan koʻp. Yer osti suvlari yuza boʻlib, buloqlar chiqib yotadi, daryolar vaqt-vaqti bilan toshib turadi. Qoraqalpoqlar asosan Qoraqalpog’iston Respublikasida yashaydi . Ilgari Amudaryoning har ikki sohilidagi qoraqalpoq;Sohil - 1) quruklikning suv havzasi (dengiz, koʻl, dare va boshqalar) qirgʻogʻi boʻylab choʻzilgan va ularga nishab boʻlgan qismi, relyefi hozirgi zamon va kad. relyef shakllariga mos boʻladi. S. 3 zona: 1) dengizboʻyi - dengiz terrasalari zonasi, 2) hozirgi zamon qirgʻoq shakllari rivojlanayotgan qirgʻoq zonasi, 3) suv bosgan qad. lar xalqi bir-biridan ajragan holda ikki ma’muriy hududda yashar edi . Qoraqalpoq xalqi birlashib , o’z respublikasini barpo qildi . Bu hol qoraqalpo xalqining xo’jaligi va madaniyatining har tomonlama o’sishiga yordam bermoqda .
Aholi iqtisodiy rayon hududida notekis joylashgan . Xorazm viloyatida aholining o’rtacha zichligi har kv. km. ga 165 kishi to’g’ri kelgani holda Qoraqalpog’iston Respublikasida 8,5 kishi to’g’ri keladi .
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MUSTAQIL TARAQQIYOT
YO’LIDA .
1991-yil 1-sentabr kuni dunyo siyosiy xaritasida yangi mustaqil davlat - Ozbekiston Respublikasi paydo boldi . 1992-yil 2-martda Ozbekiston Birlashgan Millatlar Tashkilotiga teng huquqli azo sifatida qabul qilindi .Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir. Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) - yer yuzida tinchlikni mustahkamlash va xavfsizlikni taʼminlash, davlatlarning o‘zaro hamkorligini rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan xalqaro tashkilot. 1945 yilda tuzilgan. Ozbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilingan 1992-yil 8-dekabr kuni ham tarixiy sanaga aylandi .Konstitutsiya (lot. constitutio - tuzilish, tuzuk) - davlatning asosiy qonuni. U davlat tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv organlari tizimini, ularning vakolati hamda shakllantirilish tartibi, saylov tizimi, fuqarolarning huquq va erkinliklari, shuningdek, sud tizimini belgilab beradi. K. Bugungi kunda respublikamiz Davlat mustaqilligining ramzi hisoblangan bayrogi , tamgasi va madhiyasiga ega .
U mustaqillikka erishgan kunidan boshlab iqtisodiy , ijtimoiy , madaniy va marifiy sohalarda oziga xos yolni tanladi va bu yoldan dadil bormoqda . Milliy iqtisodiyotning osishi bilan birga , uning tarmoq tarkibi xilma-xilligi yaxshilandi . Mustamlaka Ozbekistonda qishloq xojaligi sanoatga qaraganda ancha ustivor edi . Yengil va oziq-ovqat sanoati esa ogir sanoatga nisbatan ancha oldinda edi . Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq qishloq xojaligida paxta yakkahokimligini bartaraf etishga etibor kuchydi .
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoninning iqtisodiyoti ilgari qoloq edi . O’tmishda iqtisodiy rayonni boshqa yerlar bilan bog’laydigan yo’llar yo’qligidan qishloq xo’jaligi asosan mahalliy aholining oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyojini qondirishgagina xizmat qilib kelar edi . Jo’xori , bug’doy , sholi , kunjut , zig’ir ,qisman paxta , beda , sabzavot va poliz ekinlari ekilgan . Quruq meva bilan mayiz shirinlik o’rnida iste’mol qilingan . Chorvachilikda go’sht , yog’ , jun va teri olingan .
Qishloq xo’jaligi moddiy- texnika bazasining mustahkamlanishi , temir va avtomobil transportining barpo etilishi , havo yo’llarining ishga tushirilishi , gaz quvurlarining iqtisodiy rayon hududidan o’tishi natijasida Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni xo’jaligining rivojlanishi jadallashdi .
QISHLOQ XO’JALIGI
Qisloq xojaligi tarmoqlari mamlakatning hamma qismida bir xil emas , chunki aholining va sanoatning ehtiyoji hamda tabiiy sharoiti turli joyda turli xildir . Shu sababli qishloq xojaligi ham , sanoat tarmoqlari singari , muayyan sohalarda ixtisoslashadi . Odatda , ixtisoslashgan qishloq xojalik tarmogi boshqa tarmoqlar bilan aloqadorlikda rivojlanadi . Natijada tabiiy sharoitdan vaaholining mehnat malakalaridan oqilona foydalanish imkonini beradi . Har bir tabiat mintaqasi iqtisodiyotning shu joyga xos tarmoq turlari bilan ham bir-biridan farq qiladi .
Ozbekiston qishloq xojaligi sobiq Ittifoq davrida Markazning toqimachilik korxonalarini paxta bilan taminlashni kozlab , asosan paxtachilikka ixtisoslashdi . Qishloq xojaligining barcha tarmoqlari esa paxtachiliknigina rivojlantirishga boysundirilgan (yordamchi) tarmoq sanalardi . Mustaqillik sharofati bilan yurtimizda paxta yakkahokimligi tugatildi . Uning ornida galla , kartoshka kabi dehqonchilikning turli tarmoqlarini ustivor rivojlanishiga katta etibor berilmoqda .
Mamlakatimizda eng katta sug’oriladigan yerlar Farg’ona vodiysi , Mirzacho’l , Qashqadaryo viloyati, Zarafshon vodiysi hamda Xorazm vohasidir .Qashqadaryo viloyati - OʻzR tarkibidagi viloyat. 1924 yil 1 noyab.da tashkil etilgan. 1927 yil 17 fev.dan 1938 yil 15 yanv. gacha Qashqadaryo okrugi maqomida. 1938 yil 15 yanv. da Buxoro viloyatiga qoʻshib yuborildi. Vodiy hamda vohalarda tut daraxtlari o’stiriladi , pillachilik , uzumchilik va polizchilik bilan shug’ullaniladi .
Cho’llarda qo’ychilik va tuya boqish rivojlangan . Qo’ylar qish va bahorda cho’llarda , yozda esa tog’ yaylovlariga haydab boqiladi , kuzda yana cho’lga qaytarib kelinadi . Cho’llarda , asosan qorako’lchilik bilan shug’ullaniladi .
TRANSPORT
Transport sanoat bilan qishloq xo’jaligi o’rtasidagi ishlab chiqarish aloqalarini , mamlakatning turli hududlari o’rtasidagi mahsulot almashinishi , uning tashqi savdosini ta’minlaydi .Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. Yangi hududlarni o’zlashtirishdan oldin ularga transport yo’llari o’tkaziladi . Hozirgi zamon shaharlari hayotini transportsiz tasavvur qilib bo’lmaydi . Transportning mudofaa ahamiyati ham juda kattadir .
Transport iqtisodiyotga xizmat qilish bilan birga ko’p miqdorda elektr energiya , yoqilg’I , metall , yog’och talab etadi .
Bizning davrimizga kelib transportning quruqlik (temir yo’l , avtomobil transporti) , suv (dengiz va daryo) , havo , quvur va electron (elektr uzatish liniyalari) transporti turlari vujudga keldi . Mamlakati-mizda hozirgi zamon transportining deyarli barcha turlari bor .
O’zbekistonda barcha turdagi transportda har yili tashiladigan yuklarning asosiy qismini paxta tolasi , mineral o’g’itlar , har xil mashinalar , boyitilgan ruda ,qora va rangli metallar , neft mahsulotlari , binokorlik materiallari va keng iste’mol mollari tashkil etadi .
Temir yo’l transporti iqlimiy sharoitlar va yil fasllari qanday bo’lishiga qaramay hamma vaqt ishlataveradi . Uning tezligi katta , yuk tashish tan narxi nisbatan past . Temir yo’l magistrallarini turli tomonga qurish mumkin . Hozirgi vaqtda mamlakatimiz temir yo’llarining umumiy uzunligi 3.8 ming km dan ortadi .
Avtomobil transporti . Bu transport istalgan tomonga bora oladiga transportdir . U yuklarni bevosita iste’molchiga etkazib bera oladi . Avtomobil transporti sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalarini magistral transport bilan bog’laydi , shaharlardagi va shaharlar atrofidagi yuklarning asosiy qismini tashlaydi . Qisqa va uzoq masolarga yo’lovchi hamda yuk tashishda temir yo’llarga qaraganda avtomobil afzaldir . Mamlakatimizning tog’li rayonlarida avtomobil transportining ahamiyati ayniqsa katta .
Havo transportining eng qimmat va shu bilan bizga eng tez harakatlanadigan hamda joy relefiga kam bog’liq bo’lgan turidir .
O’zbekistonda havo transporti yo’lovchi (har yili 6mln. dan ortiq kishi) tashish jahatdangina emas , balki har xil yuk tashish jihatdan ham ahamiyatlidir . Mamlakat mahalliy havo yo’llarining uzunligi 60 000 km dan ortiq .
Quvur transpotidan asosan gaz va qisman neft tashishda foydalani-ladi . O’zbekistonning deyarli barcha viloyat markazlariga gaz quvurlari o’tkazilgan .
TOSHKENT shahar
Akmal Ikromov tumani
236 - Maktab 9 - “ B ” sinf
AMALIY ISH
MAVZU: O’ZBEKISTON
BAJARDI : Sayfutdinova Dildora , Xasanova Ra’no
TEKSHIRDI : Fayziyeva M.
@ustozlar_uchun Xalq ta’limi xodimlariga
|
