|
Telekommunikatsiya tizimi
|
| bet | 2/2 | | Sana | 29.11.2023 | | Hajmi | 29,09 Kb. | | #107814 |
Bog'liq AXBOROT ANALITIKA (40) (7)Telekommunikatsiya tizimi
|
Kompyuterlar modemlar kabellar,tarmoqlar dasturlari va.h.k.
| |
Axborot yuborish
|
Axborot tizimi
|
Kompyuter,kompyuter tarmoqlari, Axborot va dasturiy ta’minotlar
|
Yuqori darajadagi axborot ishlab chiqarish
|
Axborot tizimining rivojlanish bosqichlari
Vaqt
|
Axborotdan foydalanish konsepsiyasi
|
Axborot tizimining turi
|
Foydalanishdan maqsad
|
|
|
|
|
1950-1960
|
Hisobotlarni qog’oz ko’rinishida saqlash
|
Elektromexanik mashinalar yordamida hisob kitob qiluvchi axborot tizimi
|
Hujjatlarni qayta ishlashni tezlashtirish
Maosh hisoblash jarayonini qisqartirish
| |
1960-1970
|
Hisobotlar tayyorlash uchun asosiy yordam
|
Ishlab chiqarishdagi malumotlarni boshqaruvchi axborot tizimi
|
Hisobotlar tayyorlash jarayonini tezlashtirish
| |
1970-1980
|
Savdo yo’nalishini nazorat qilishni boshqarish
|
Boshqarish organlari uchun tizim
|
Qulay va tez qaror qabul qilishga erishish
| |
1980-2005
|
Raqobatbardoshstrategik axborot resurslari
|
Strategik axborot tizimlari Avtomatlashtirilgan tizimlar
|
Firma va korxonalarni bankrot holatdan saqlash
|
Informatikada «tizim» tushunchasi ko‘proq tеxnik vositalar, asosan, kompyutеrlar va murakkab ob'еktlarni boshqarishga nisbatan ishlatiladi. «Tizim» tushunchasiga «axborot» so‘zining ko‘shilishi uning bеlgilangan funksiyasini va yaratilish maqsadini aniq aks ettiradi. Axborot tizimlari jamiyat paydo bo‘lgan paytdan boshlab mavjud bo‘lgan, chunki rivojlanishining turli bosqichida jamiyat o‘z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari — moddiy va nomoddiy nе'matlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq jarayonlarga tеgishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun xayotiy muhim ahamiyatga ega. Aynan ishlab chiqarish jarayonlari tеzkor takomillashadi. Ularning rivojlanib borishi bilan boshqarish ham murakkablashadiki, o‘z navbatida, u axborot tizimlarini takomillashtirish va rivojlantirishni rag‘batlantiradi. Shu sababli, avvalo, boshqaruv tizimi nima ekanligini bilib olaylik. Kibеrnеtik yondashuvga muvofiq boshqaruv tizimi boshqaruv ob'еkti (masalan, korxonalar, tashkilotlar va xokazo) va boshqaruv sub'еkti, boshqaruv apparati yig‘indisini o‘zida namoyon etadi. Boshqaruv apparati dеganda maqsadlarni shakllantiruvchi, rеjalarni ishlab chiquvchi, qabul qilingan qarorlarga talablarni moslashtiruvchi, shuningdеk, ularning bajarilishini nazorat qiluvchi xodimlar tushuniladi. Boshqaruv ob'еkti vazifasiga esa boshqaruv apparati ishlab chiqqan rеjalarni bajarish kiradi, ya'ni boshqaruv tizimining o‘zi muhim aynan mana shu ishlarni amalga oshirish uchun to‘zilgandir. Boshqaruv tizimining ikkala komponеnti to‘g‘ri (T) va aks (A) aloqalar bilan bog‘langan. To‘g‘ri muhim aloqa boshqaruv apparatidan boshqaruv ob'еktiga yo‘naltiriladigan axborot oqimida ifodalanadi. Aks aloqa tеskari yo‘nalishda yuboriluvchi qabul qilingan qarorlarning bajarilishi xakidagi hisobot axboroti oqimida o‘z aksini topadi. Axborot oqimlari (T va A), qayta ishlash vositalari, ma'lumotlarni o‘zatish va saqlash, shuningdеk, ma'lumotlarni qayta ishlash bo‘yicha opеratsiyalarni bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o‘zaro aloqasi ob'еktning axborot tizimini tashkil etadi. Axborot tizimlari nafaqat axborotni qayta ishlash va saqlash, yozuv-chizuv ishlarini avtomatlashtirish, balki qarorlarni qabul qilish (sun'iy intеllеkt usullari, ekspеrt tizimlari va xokazolar), zamonaviy tеlеkommunikatsiya vositalari (elеktron pochta, tеlеkonfеrеntsiyalar), yalpi va lokal hisoblash tarmoqlari va boshqaruvning yangi uslublaridan foydalanish hisobiga boshqaruv ob'еkti faoliyati samaradorligini oshiradi va shu maqsadda kеng qo‘llaniladi. Axborot tizimlarining avtomatlashtirilgan va avtomatik turlari ma'lum. Avtomatlashtirilgan axborotlar tizimida boshqarish yoki ma'lumotlarni qayta ishlash funksiyalarining bir qismi avtomatik ravishda, qolgani esa inson tomonidan bajariladi. Avtomatik axborotlar tizimida boshqarish va ma'lumotlarni qayta ishlashning barcha funksiyalari tеxnik vositalarda, inson ishtirokisiz amalga oshiriladi (masalan, tеxnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish). Qo‘llanish soxasiga qarab axborot tizimlarini quyidagi sinflarga ajratish mumkin: ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish va boshqarish; loyihalashtirishni avtomatlashtirish; tashkiliy jarayonlarni boshqarish; tеxnologik jarayonlarni boshqarish. Ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish va boshqarishda axborot tizimlari ilmiy xodimlar faoliyatini avtomatlashtirish, statistik axborotni tahlil etish, tajribalarni boshqarish uchun mo‘ljallangan. Loyihalashtirishni avtomatlashtirishda axborot tizimlari yangi tеxnika (tеxnologiya) ishlab chiqaruvchilar va muxandis loyihachilar mehnatini avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan. Tashkiliy boshqaruvda axborot tizimlari — shaxslar funksiyalarini avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan. Bu sinfga ham sanoat (korxonalar), ham nosanoat ob'еktlari (bank, birja, sug‘urta kompaniyalari, mеxmonxonalar va xokazolar) va ayrim ofislar (ofis tizimlari)ni boshqarishning axborot tizimlari kiradi. Tеxnologik jarayonlarni boshqarishda axborot tizimi turli tеxnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan (moslashuvchan ishlab chiqarish jarayonlari, mеtallurgiya, enеrgеtika va xokazolar). Dastlabki axborot tizimlari 50-yillarda paydo bo‘ldi. Bu yillarda ular maosh hisob-kitoblarini qayta ishlash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, elеktromexanik buxgaltеrlik hisoblash mashinalarida amalga oshirilgan. Bu qog‘oz hujjatlarni tayyorlashda mehnat va vaqtni bir qadar qisqartirishga olib kеlgan. 60-yillarda axborot tizimlariga munosabat butunlay o‘zgardi. Bu tizimlardan olingan axborot davriy hisobot uchun ko‘pgina paramеtrlar bo‘yicha qo‘llana boshlandi. Buning uchun tashkilotlarga ko‘pgina funksiyalarga ega bo‘lgan EHM lar talab etila boshlandi. 70—80-yillarda axborot tizimlari qarorlarni qo‘llab-quvvatlovchi va tеzlashtiruvchi jarayonga ega bo‘lgan nazorat boshqaruvi vositalari sifatida kеng foydalanila boshlandi. 80-yillar oxiridan boshlab, axborot tizimlaridan foydalanish kontsеptsiyasi yanada o‘zgarib bormoqda. Ular axborotning stratеgik manbai bo‘lib qolmoqda va istalgan soxada tashkil etishning barcha darajalarida foydalanilmoqda. Bu davrning axborot tizimlari axborotni o‘z vaqtida bеrib, tashkilot faoliyatida muvaffaqiyatga erishishga yordam bеrmoqda Istalgan vazifalardagi axborot tizimi ishini ta'minlovchi jarayonlarni umumiy holda йuyidagicha tasavvur etish mumkin.
- tashqi yoki ichki manbalardan axborotni kiritish;
- kiritilgan axborotni qayta ishlash va uni qulay ko‘rinishda taqdim etish;
- istе'molchiga axborotni o‘zatish;
- tеskari aloqa, ya'ni kiritilayotgan axborotni tuzatish uchun foydalanuvchilar tomonidan qayta ishlangan axborot bilan ta'minlash. Qo‘llash soxasidan qat'i nazar, axborot tizimlarining samarali faoliyat ko‘rsatishi bir qator ta'minotlar bilan bog‘liqdir. Ularni dasturiy, tеxnik, xuquqiy, axborot, tashkiliy, matеmatik va lingvistik ta'minotlarga ajratilishi qabul qilingan Ma’lumki bugungi kunda turli xil tizimlar yaratilgan bo’lib ular o’z tarkibi va bosh maqsadi bo’yicha bir-biridan farqlanadi. Tizim tushunchasi keng tarqalgan va juda ko’p maqsadlarda qo’llaniladi. Axborot tizimlariga nisbatan qo’llanilganda aksariyat hollarda texnik vositalar va dasturlar to’plami nazarda tutiladi. Kompyuterning faqat apparat qisminigina tizim deb atash mumkin. Muayyan amaliy vazifalarni bajarish uchun hujjatlarni yuritish va hisob kitoblarni boshqarish jarayonlari bilan to’ldirilgan ko’plab dasturlarni ham tizim deb hisoblashimiz mumkin. Har bir tizim 4 asosiy qismdan iborat: - kiritish - ishlov berish - chiqarish - teskari a kiritish Ishlov berish chiqarish Axborot tizimi - qo’yilgan maqsadlarga erishish yo’lida axborotni to’plash saqlash ishlov berish va chiqarishda foydalanildigan vositalar, usullar va xodimlarning o’zaro bog’liq majmuyi. Bugungi kundagi zamonaviy axborot tizimi tushunchasi axborotga Ishlov berishning asosiy texnik vositasi sifatida shaxsiy kompyuterlardan foydalanishni nazarda tutadi. Axborot tizimlarining qo’llanilish sohalari turli tumandir. Shuningdek har bir tizimga xos bo’lgan xsusiyatlar va o’ziga xosliklar ham turli tumandir. Muayyan axborot tizimining xsusiyatlari majmuyini belgilovchi ko’plab omillar orasidan uchta omilni ajratib ko’rsatish mumkin, bular : tizimning texnik darajasi , ishlov berilayotgan axborot xarakteri , axborotning ishlatish maqsadlari , yani ushbu tizim hal qilishda yordam berishi mo’ljallangan vazifalar doirasi. Texnika darajasi bo’yicha axborot tizimlari quydagi tizimlarga bo’linadi: Dastlabki Mexanizatsiyalashgan Avtomatlashtirilgan Avtomatlashgan Dastlabki axborot tizimlarida axborotga ishlov berishning barcha jarayonlari qo’lda bajarilgan. Bunday tizimlarda axborotni qidirish uchun oddiy selektiv moslamalardan foydalaniladi. Bu qurilmalar arzon, ular bilan ishlatish uchun oliy malakali xizmat ko’rsatuvchi xodimlar talab etilmaydi. Mexanizatsiyalashgan axborot tizimlarida axborotga ishlov berish va qidirish uchun turli mexanizatsiyalshgan vositalardan foydalaniladi, ular orasida hisoblash perforatsiya mashinalari keng tarqalgandir. Mexanizatsiyalashgan axborot tizimlarida axborot eltuvchilari bo’lib perfokartalar hisoblanadi. Bunday mexanizatsiyalashgan tizimlarning texnik vositalari takibiga perforatsiya mashinalari kiradi. Ularning har biri muayyan bir vazifani bajaradi. Perforator yordamida zxborot dastlabki hujjatdan perfokartalarga o’tkaziladi. Saralovchi umumiy belgilarga ega bo’lgan perfokartalarni alohida guruhlar bo’yicha joylashtiriladi. Avtomatlashtirilgan avtomatlashgan axborot tizimlaridagi axborotni saqlash, unga ishlov berish va qidirish uchun hamda kompyuterlarda axborotni to’plash, tayyorlash va uzatish, shuningdek axborotni istemolchiga chiqarib berish bilan bog’liq operatsiyalarni bajarish uchun ham foydalaniladi. Bu tizimlar keng funksional imkoniyatlarga ega va axborotni juda katta hajmlarini saqlash va ishlov berishga qodir. Bu yerda axborot eltuvchilar kompyuterning xotira qurilmalaridir. Axborot tizimlari quyidagi ҳossalar bilan ҳarakterlanadi Har qanday axborot tizimi,tizimni tashkil etishning umumiy prinspi asosida tahlil qilinadi va boshqariladi. Axborot tizimi dinamik ko’rinishga e`ga bo’lib, rivojlanuvchi tizim hisoblanadi Axborot tizimining maxsuloti ham axborot hisoblanadi Axborot tizimini odam-kompyuter tizimi ko’rinishida tasavvur qilish lozim Axborot tizimlarini hayotda qo'llab qanday natijalar olish mumkin Matematik metod va intellektual tizimlarni qo'llab, boshqarishning optimal variantlarini olish. Tizimni avtomatlashtirish natijasida ishchilarning vazifalarini engillashtirish. Eng tog’ri axborotga ega bo'lish. Axborotlarni qog’ozda emas balki magnit yoki optik disklarda saqlash Maҳsulot ishlab chiқarish sarf ҳarajatlarini kamaytirish. Foydalanuvchilar uchun qulayliklar yaratish. Axborot tizimlarida boshqaruv tuzilmasining o'rni Axborot tizimi jamiyat va har bir tashkilot uchun quyidagilarni bajarishi lozim: Axborot tizimining tuzilmasi va uning qo'llanilish maqsadi, jamiyat va korxona oldida turgan vazifa bilan to'g'ri kelishi kerak. Masalan; tijorat firmasida – foydali biznes, davlat korxonasida ijtimoiy va siyosiy vazifalarni bajarishi kerak. 2. Axborot tizimi inson tomonidan boshqarilishi va ijtimoiy etika prinsplari asosida foyda keltirishi kerak. 3. To'g'ri, kafolatli va o'z vaqtida axborotlarni mijoz yoki tizimlarga etkazishi lozim. Hozirgai davrda turli maqsadlarga mo’ljallangan turli axborot tizimlari muvoffaqiyatli ishlab turibdi, ular foydalanuvchilarning axborot so’rovlarini qondirish uchun yo’naltirilgan. Bunday tizimlarning o’ziga xos xsusiyati shundaki ularda so’rovga muvofiq topilgan axborotdan aynan shutizimning doirasida bevosita foydanilmaydi, balki foydalanuvchiga beriladi, u olingan axborotda o’ziga zarur istalgan maqsadda foydalanadi.
•Aeroport va temir yo’l transportida joylarni oldindan band qilishning avtomatlashtirilgan tizimi ana shunday axborot-ma’lumot tizimiga misol bo’ladi. Bu tizimlar opertiv tizimlarning tipik misoli ham bo’la oladi. Chunki mtizimga har bir murojat qilish axborot fondining joriy holati o’zgarishiga olib keladi.
•Axborot- ma’lumot tizimi so’rovga muvofiq ravishda uning axborot fondida saqlanayotgan ma’lumotlar ichidan zarur axborotlarni qidirish ishlarini amalga oshiradi. Qidirish bunday tizimlarda asosiy operatsiyalardan biri hisoblanadi, shuning uchun ular axborot qidiruv tizimlari hamdir. Biznesda ishlatiladigan quydagi axborot tizimlari navjud: elektron tijorat tizimlari, tranziksiyalarni qayta ishlash (processing), boshqaruv axborot tizimlari, qarorlarni qabul qilishni qo’llab quvvatlash tizimlari. Undan tashqari bazi tashkilotlar maxsus maqsadli tizimlarni ishlatadilar: suniy intellekt, ekspert tizimlari, virtual voqealik va boshqalar. Elktron-tijorat – axoborot texnologiyalari yordamida amalga oshiriladigan tovarlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmat kor’satish bo’yicha tadbirkorlik faoliyati. Tranzaksiya biznesga bog’liq o’zaro almashish. Masalan: masalan mijoz amalga oshirgan to’lov ,ishchiga to’langan ish haqi. Tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimi - bu biznes tranzaksiyalarini saqlab qolish va qayta ishlash uchun foydalaniladigan odamlar, jarayonlar, dasturlar, ma'lumot bazalari va uskunalar bilan tashkil etilgan to'plamdir. Boshqaruv tizimlari turli-tuman boshqaruv va texnikiqtisodiy masalalarni hal etilish uchun mo'ljallangan. Odatda bu tizimlar korxonalar, tashkilotlar, tarmoqlar (masalan: kasalxonalar, avtomatlashgan omborlar, moddiy-texnika ta'minoti va zahira qismlarini boshqarish, kadrlarni hisobga olish va buxgalteriya hisobining axborot tizimlari) avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari (ABT) doirasida ishlaydi. Ko'pincha bu tizimlar ayrim sohalarga xizmat ko'rsatadi va mustaqil hisoblanadi, ya'ni o'zining axborot fondi, algoritmi va dasturiy ta'minotiga ega bo'ladi. Boshqaruv tizimlari integratsiyalashgan, ma'lumotlar bazasi tamoyili bo'yicha qurilgan bo'lishi mumkin. Bunday tizimlar korxonadagi aylanib yuruvchi butun axborot oqimiga ishlov beradi va korxonaning resurslaridan oqilona foydalangan holda uning bir maromda va rejali ishlashini ta'minlashga yo'naltirilgan bo'ladi. Texnik vositalar yordamida faqat axborot operatsiyalarini avtomatlashtirishga erishiladi. Bevosita qarorlar qabul qilish funksiyalarini va boshqa boshqaruv operatsiyalarini odamning o’zi bajaradi. Shuning boshqaruv tizimlari odatda alohida xizmatlar va korxona rahbariyatiga turli ma’lumotlar va hisobot shakllarini berishga yo’natirilgan bo’ladi. Demak, boshqaruv tizimlari bir vaqtning o’zida axborotma’lumot tizimlarining vazifalarini ham bajaradi. Bu tizimda so’rovlar odatda doimiy va reglamentli xarakterga ega bo’ladi. Axborot tizimi bu so’rovlarni amalga oshira borib, nazorat qilinadigan jarayonlarning holati to’g’risidagi axborotga muntazam ravishda (har kuni har hafta va h.k) ishlov berish natijasida ma’lumot shakllarining muayyan ro’yxatini beradi, shuningdek boshqa turdagi so’rovlarga ham xizmat ko’rsatadi.
• Axborot-hisoblash tizimlarida saqlanayotgan axborotdan turli hisoblash operatsiyalari bilan bog'liq vazifalarni hal qilish uchun foydalaniladi. Bunday vazifalarga statistik hisobot va tahlil, ob-havo va konlarni prognozlash, tashhislash (kasalliklarga tashhis qo'yish, uskunalarning nosozliklari sabablarini aniqlash) kabilar kiradi. Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (ALT) doirasida ishlaydigan axborot tizimlarini ham axborot-hisoblash tizimlariga kiritish mumkin. Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari asbobsozlik va mashinasozlik, radioelektronika va kemasozlikda turli loyihalar hisob-kitoblarini bajaradi, elementlar, sxemalar, qurilmalarning parametrlarini maqbullashtirish vazifalarini hal qiladi. Hisoblash tizimlarining funktsiyalari axborot tizimlarining boshqa turlariga ham xos bo'lishi mumkin. Axborot-mantiqiy tizimlar boshqa tizimlardan farqli o'laroq ilgari bevosita shaklda tizimga kiritilmagan, balki tizimdagi mavjud axborot massivlarini mantiqiy tahlil qilish, umumlashtirish, ma'lumotlarni qayta ishlash asosida ishlab chiqiladigan axborotni bera oladi. Bunday tizimlar muayyan darajada mutaxassistadqiqotchi mehnatining o'rnini bosib, ilmiytadqiqot masalalarini hal qilishi mumkin. Ularni ba'zan intellektual tizimlar deb ataydilar, chunki ularni ishlab chiqishda sun'iy intellekt nazariyasi qoidalaridan foydalaniladi. Har qanday ixtiyoriy so’rovlarni amalga oshira oladigan tizimlar foydalanuvchilar uchun katta imkoniyatlar ochib beradi. So’rovlarni shaklantirish uchun tizim so’rovlar tiliga, ularni tuzish qoidalariga ega bo’lishi kerak. Foydalanuvchining tizim bilan muomilasi insonning mashina bilan muloqoti shaklidagi muomilasidan qulaydir. Bunda foydalanuvchi olinayotgan axborot bilan tanishib o’z sorovini tuzatish imkoniyatiga ega bo’ladi. Shuni qayd etib o’tish zarurki, har qanday muayyan axborot tizimi tizimlarning alohida ajratib ko’rsatilgan turlariga xos bo’lgan xsusiyatlar majmuyi bilan tacsiflanishi mumkin. Shu bilan birga axborot tizimlarini qo’llanilish sohasiga bog’liq holda tizimning o’zigagina xos xsusiyatlarga ega bo’ladi.
Qarorlarni axborot va tahliliy qo'llab-quvvatlash tizimlari
Maqsad va ko'lam
Qarorlarni qabul qilishni qo'llab-quvvatlash uchun axborot-tahlil tizimi bilimlarni to'plash va qarorlarni qabul qilish uchun ma'lumotlar bilan ta'minlash, murakkab texnik komplekslarning ishonchli va xavfsiz ishlashini ta'minlash uchun mo'ljallangan. Qarorlarni axborot va tahliliy qo'llab-quvvatlash tizimlari sizga texnik vositalar va jihozlarning ishlashi, ishlarni rejalashtirish, favqulodda va favqulodda vaziyatlarda ishlash jarayonlarini samarali boshqarish uchun bilimlarni to'ldirish, tuzish, umumlashtirish va ulardan foydalanishga imkon beradi.
Qarorlarni axborot va tahliliy qo'llab-quvvatlash tizimlari raketa va kosmik komplekslarni, sinov maydonlarini, erni o'lchash majmualarini, elektr stantsiyalarini, optik-lazer o'lchov tizimlarini va boshqalarni uchirish kabi murakkab texnik tizimlarning ishlashida qarorlarni qabul qilishni qo'llab-quvvatlash uchun ishlatilishi mumkin.
Yechilishi kerak bo'lgan vazifalar:
texnik vositalarning ulardan foydalanishga tayyorligini tekshirish;
texnik vositalardan foydalanish jadvalining bajarilishini tezkor rejalashtirish va nazorat qilish;
operatorlarning texnik vositalardan foydalanishning texnologik jarayonlarini bajarishga tayyorligini baholash va operatorlar ishlarining ishonchliligini baholash;
nosozlik sabablarini izlash va murakkab texnik tizimlarning nosozliklarini bartaraf etish;
favqulodda vaziyatlarning mumkin bo'lgan oqibatlarini tahlil qilish va ularning oldini olish;
ta'mirlash ishlarini rejalashtirish va texnik vositalarni takomillashtirish, shuningdek, murakkab texnik majmualarni ekspluatatsiya qilish uchun uskunalar va ehtiyot qismlarni etkazib berish.
Funktsionallik:
texnik vositalardan foydalanishning texnologik jadvallarini tuzish;
individual operatsiyalar vaqtini va texnologik jarayonning muhim yo'lini aniqlash;
ishlarning borishini kuzatish va kutilmagan kechikishlar yuz berganda ish tartibini sozlash;
nosozliklarni tizimlashtirish va ularning paydo bo'lish sabablarini izlash;
uskunalarning ishdan chiqishiga sababchi munosabatlarni o'rnatish;
uskunaning nosozligini bartaraf etish va butun texnologik jarayonni almashtirish vaqtini taxmin qilish;
uskunalar bilan bog'liq muammolarni bartaraf etish uchun zarur bo'lgan resurslarni aniqlash;
xodimlar, jihozlar va qutqaruv uskunalari joylashuvi to'g'risidagi ma'lumotlarni taqdim etish;
favqulodda vaziyatlarda xodimlar va jihozlarni evakuatsiya qilish usullari to'g'risida ma'lumot berish;
takomillashtirishlar ro'yxati va ish jadvallari asosida ta'mirlash ishlarining vaqtini va texnik vositalarni to'ldirishni aniqlash;
moddiy resurslar va jihozlarning ehtiyot qismlarini hisobga olish va ularni to'ldirish uchun hujjatlarni rasmiylashtirish.
Taklif etilayotgan xizmatlar:
murakkab texnik komplekslarning ishlashini boshqarish bo'yicha qarorlarni qabul qilishni qo'llab-quvvatlash uchun IASni ishlab chiqish, ishlab chiqish va amalga oshirish;
IASning individual komponentlarini ishlab chiqish;
mualliflarni qo'llab-quvvatlash, texnik nazorat, kafolatlar, muntazam texnik xizmat ko'rsatish va IASning dasturiy ta'minot va komplekslarini ta'mirlash, shu jumladan kafolatdan keyingi davrda;
mutaxassislar tayyorlash va maslahat berish.
Tugallangan loyihalar:
raketa va kosmik texnologiyalarni boshqarish bo'yicha qarorlarni qo'llab-quvvatlashning quyi tizimi (RKT);
avtomashina terminali uchun avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi;
eksperimental va sinov ishlarini rejalashtirish va boshqarish uchun dasturiy kompleks;
hujjatlarni boshqarish uchun dasturiy ta'minot to'plami;
radioelektron sanoat korxonalari tomonidan federal maqsadli dasturlarni amalga oshirishning moliyaviy, iqtisodiy va texnologik xatarlarini baholash metodikasini ishlab chiqish;
NIIS vositalari uchun nazorat sessiyalarini rejalashtirish uchun dasturiy ta'minotni ishlab chiqish;
Tizimli nuqtai nazardan, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini axborot bilan ta'minlash kontseptsiyasi davlatning ko'p bosqichli operatsion tizim sifatida g'oyasiga asoslangan bo'lib, u tashkiliy boshqarish ob'ektlarining buyurtma qilingan to'plamini o'z ichiga oladi. Ushbu ob'ektlar, qoida tariqasida, ko'rib chiqilayotgan davrda amaldagi tashkiliy tuzilishga muvofiq boshqaruvning ierarxik darajalari tomonidan buyurtma qilinadi, ular orasidagi munosabatlar boshqaruv, bo'ysunish va o'zaro aloqalar va jarayonlar bilan tavsiflanadi.
Shu nuqtai nazardan davlat organlarining faoliyati mantiqan o'zaro bog'liq bo'lgan ommaviy harakatlar majmuasi - ularga yuklatilgan ma'muriy funktsiyalarni bajarishga qaratilgan operatsiyalar. Shunday qilib, biz semantikasi tegishli organlarning vakolatlari bilan belgilanadigan taqvim asosida boshqariladigan operatsiyalar sinfini amalga oshiradigan operatsion tizimlarning bir turi haqida gapiramiz. Operatsiyalar davlatning strategik maqsadlariga erishishga ham, quyi darajadagi vazifalarni hal qilishga ham yo'naltirilgan bo'lishi mumkin. Amaliyotlar vaqti, ularni bajarish ketma-ketligi va ishtirokchilar tarkibi - hokimiyat, boshqa yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan buyurtma berilishi mumkin. Aynan davlat boshqaruvi operatsiyalarini amalga oshirish uchun tashkiliy, uslubiy va texnik vositalar va axborot-tahliliy ta'minot texnologiyalarining kompleksi zarur.
Shuni unutmaslik kerak!
Axborot-tahliliy texnologiyalar (keyingi o'rinlarda IAT) - bu boshqaruv ta'sirining ob'ektini (ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va boshqa jarayonlarni) tavsiflovchi ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlash usullari, ularni diagnostika qilish, tahlil qilish va sintez qilishning o'ziga xos usullari, shuningdek baholash turli xil siyosiy variantlar echimlarini qabul qilishning oqibatlari. IAT vaqtni etishmasligi sharoitida boshqaruv qarorlarini qabul qiladigan shaxslarning faoliyatini, o'rganilayotgan jarayonlar to'g'risida to'liq ma'lumot, noaniqlik, ma'lumotlarning nomuvofiqligi yoki qisman ishonchsizligi bilan ta'minlashga qaratilgan. Axborot parchalarini tizimli ravishda taqdim etish, ushbu texnologiyalar tarqoq ma'lumotlarni yig'ish, o'ziga xos "mozaika" shaklida to'plash, sodir bo'layotgan voqealar to'g'risida yaxlit rasm yaratish va kelajakdagi turli omillar, tuzilmalar, qiziqish guruhlari va boshqalarni bashorat qilish imkonini beradi.
Shubhasiz, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining muntazam ishlarida katta yordam ko'rsatadigan bir qator an'anaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan ushbu turdagi texnologiyalarni ajratib olishga imkon beradigan "analitik" ning sifat xususiyatiga e'tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Darhaqiqat, yaratilayotgan axborot tizimi nomiga "analitik" so'zining oddiy qo'shilishi tizim tomonidan amalga oshiriladigan funktsiyalarda juda ko'p o'zgarmaydi, ular ba'zida, masalan, tahririyat yoki mos yozuvlar funktsiyalaridan unchalik farq qilmaydi. Masalan, shaxsiy kompyuterda bir necha soniya ichida kerakli ma'lumotlarni o'z ichiga olgan elektron kartani topish, tahrirlash va chiroyli tarzda taqdim etish imkonini beradigan ma'lumot-ma'lumot tizimi, minnatdor foydalanuvchi "analitik" deb nomlaydi. Biroq, qarorlarni qabul qilishni analitik qo'llab-quvvatlash axborot texnologiyalaridan juda ko'p narsani talab qiladi. Aks holda, axborot texnologiyalarini tayyorlash va qaror qabul qilish jarayonidagi barcha ahamiyati bilan ularning roli uzoq vaqtgacha yordamchi va ikkinchi darajali bo'lib qaror qabul qilish jarayonini qo'llab-quvvatlash uchun axborot-tahliliy texnologiyalar, M. Skot-Mortonning klassik ta'rifiga ko'ra, "qarorlar sifatini oshirish uchun inson intellektual resurslarini kompyuterning imkoniyatlari bilan birlashtiradi. Ular kompyuterlashtirilgan qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlari murakkab tuzilgan muammolar bilan shug'ullanadigan menejerlar uchun. "[4].
Ammo yuqoridagi ta'rif bir qator savollarni ochiq qoldiradi: qaror qabul qiluvchi kim? Qaror qabul qilish jarayoniga qanday ma'lumotlar kiradi? Qaror qabul qilish jarayonining o'zi qanday? Qaror qabul qilish jarayoni qanday xavf va cheklovlar bilan bog'liq? Ushbu jarayon natijalari qanday baholanadi, amalga oshiriladi va kuzatiladi?
Shunday qilib, IAT qarorlarini qo'llab-quvvatlashning mohiyatini tushunish qarorlarni qabul qilishning soddalashtirilgan modelini shakllantirishni nazarda tutadi: IAT tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan faoliyatning ma'lum bir to'plami. Bunday modelning asosiy elementlari quyidagicha ifodalanishi mumkin (2-rasm).
- qaror qabul qiluvchi: muayyan qaror qabul qilishga vakolatli shaxs yoki odamlar guruhi;
- qaror qabul qilish jarayoniga oid ma'lumotlar to'plami: ma'lumotlar, ma'lumotlarni sharhlash uchun raqamli yoki sifatli modellar, o'xshash ma'lumotlar to'plamlari bilan tarixiy tajriba yoki qarorni talab qiladigan shunga o'xshash vaziyatlar, shuningdek qaror qabul qilish bilan bog'liq turli xil madaniy va psixologik normalar, cheklovlar. jarayon;
- qaror qabul qilish jarayoni: kirish elementlarini qarorlar ko'rinishidagi chiqish elementlariga aylantirish uchun zarur bo'lgan qadamlarning ataylab ketma-ketligi; IDSS - voqealarni kutilayotgan rivojlanishining matematik modelini yaratish bilan ob'ektiv ma'lumotlarni tahlil qilishni ta'minlaydigan avtomatlashtirilgan kompyuter tarmog'i bo'lgan qarorlarni qo'llab-quvvatlashning aqlli tizimlari. Bunday mahsulotlarning maqsadi qiyin sharoitlarda qiyin boshqaruv qarorlarini qabul qiladigan odamlarga yordam berishdir.
Birinchi to'liq ishlaydigan DSSlardan biri 1987 yilda Texas Instrument tomonidan United Airlines uchun ishlab chiqilgan. Axborotni qayta ishlash va qarorlarni qabul qilish uchun ushbu tizimni tatbiq etish orqali aviakompaniya barcha parvoz yo'nalishlarida yo'qotishlarni kamaytirish va aeroport boshqaruvini optimallashtirishga muvaffaq bo'ldi. 90-yillarning o'rtalarida elektron ma'lumotlar bazalari va OLAP vositalari hamma joyda joriy etila boshlandi, bu DSS ko'lamini sezilarli darajada kengaytirdi. Ayni paytda bu boshqaruv va boshqaruvning barcha sohalarida ajralmas vositadir.
DSS ning asosiy maqsadi
Rivojlanish nuqtai nazaridan qaror qabul qilishni qo'llab-quvvatlovchi axborot tizimlari har qanday korxona va tashkilotning biznes jarayonlarini boshqarishda oraliq bo'g'in hisoblanadi. Xususan, bu qaror qabul qiluvchilarga (qaror qabul qiluvchilarga) ko'rsatilgan algoritmlar va yuklangan ma'lumotlar bazasi asosida voqealarni rivojlantirish uchun mumkin bo'lgan stsenariylarni tuzishda yordam beradigan mahsulotdir. Natijada, o'rta va yuqori darajadagi menejerlar, hatto dinamik ravishda o'zgaruvchan muhitda ham aqlli qarorlar qabul qilishadi.
DSS ning asosiy funktsionalligini quyidagicha ifodalash mumkin:
Axborot qidirish;
Aqlli ma'lumotlarni tahlil qilish;
Vaziyatli tahlil;
Imitatsiya va kognitiv modellashtirish;
Foydalanish holatlari asosida mantiqiy zanjirlarni yaratish.
Aslida, bu mumkin bo'lgan maksimal variantlardan yagona to'g'ri echimni tanlashga imkon beradigan odam-mashina kompleksi.
DSS tasnifi
Strukturaviy ierarxiyaga ko'ra, aqlli qaror qabul qilish tizimlari foydalanuvchi interfeysi, yuklangan ma'lumotlar bazasi va keng ko'lamli modellashtirish vositalaridan iborat.
Amaliyot printsipi to'rtta ketma-ketlikka asoslangan:
Qaror qabul qilinadigan muhitni aql bilan aniqlash;
Mumkin bo'lgan alternativalarni loyihalash va ishlab chiqish;
Amallar algoritmini chiqarish;
Tanlangan echimni ma'lum sharoitlarga moslashtirish.
IDSS yordamida qabul qilingan barcha boshqaruv qarorlari ushbu printsip asosida tuzilgan. Tizimlarning o'zi uchta asosiy guruhga bo'linadi:Passiv. Neyron tarmoq foydalanuvchiga tuzilgan ma'lumotlar va hisobotlarni taqdim etish orqali ma'lumotlarni qayta ishlaydi. Muayyan qaror inson tomonidan qabul qilinadi.
Faol. Qayta ishlangan ma'lumotlar bazasi asosida potentsial echim ko'rsatiladi va mumkin bo'lgan alternativalar taklif etiladi.
Birlashtirilgan. Ular mumkin bo'lgan echimlar va alternativalarni taklif qilishadi, ammo shu bilan birga qaror qabul qiluvchi tushuntirishlar kiritishi, shartlarni qo'shishi va loyihani qayta ishlashga yuborishi mumkin. Bunday vaziyatlarda eng yaxshi qaror qabul qilishga imkon beradigan turli xil modellar ishlab chiqilmoqda.
Qo'llab-quvvatlash va funktsional usullariga ko'ra DSSlar quyidagi yo'nalish toifalariga bo'linadi:
Hujjatlarga yo'naltirish - har xil formatdagi va tarkibdagi hujjatlardagi ma'lumotlarni o'qish va qayta ishlash;
Model fokusi - vaziyatli, analitik, moliyaviy, simulyatsiya va boshqa biznes modellariga asoslangan echimlarni yaratish;
Ma'lumotlar bazalariga e'tibor qaratish - qaror qabul qilish uchun ma'lum bir kompaniyaning ma'lumotlarini raqamli saqlash;
Bilimlar bazalariga e'tibor - qaror shu kabi vazifalarni bajarish asosida, qonuniyatlar, bog'liqliklar va belgilangan qoidalarni hisobga olgan holda qabul qilinadi;
Kommunikativ fokus - bitta vazifa ustida ishlaydigan bir nechta qaror qabul qiluvchilarning o'zaro ta'sirini ta'minlash uchun ishlatiladi.
Qanday bo'lmasin, DSS manbalari ma'lum bir ob'ekt faoliyati bilan bog'liq omillar va biznes jarayonlardir. Bundan tashqari, xodimlarning mavzu sohasidagi tajribasi hisobga olinadi. Natijada, foydalanuvchi ma'lumotlarning moslashuvchan tahlili va barcha asosiy va ikkinchi darajali omillarni hisobga olgan holda, mavjud vaziyatda xabardor qaror qabul qilish uchun zarur bo'lgan voqealarning simulyatsiya modelini oladi.
DSS me'moriy qurilishi
Ko'pgina hollarda qarorlarni qo'llab-quvvatlovchi axborot tizimlari to'rtta mashhur arxitektura turlariga asoslangan. Har bir versiyaning o'ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud, bu esa har bir IDMS turi bilan batafsilroq tanishishni talab qiladi.
Funktsional
Bu biznes-jarayonlarni rivojlantirish va integratsiyalash bo'yicha o'zlariga katta hajmdagi vazifalarni qo'ymagan kichik va o'rta biznes tomonidan qo'llaniladigan elementar dasturiy ta'minot echimi. Bunday kompaniyalarda odatda rivojlangan axborot texnologiyalari infratuzilmasi mavjud emas, bu esa murakkab muammolarni hal qilishni talab qilmaydi.
Funktsional DSSlar faqat operatsion tizimlar va korporativ ma'lumotlar bazalari bilan ishlaydi, bu esa tizimning tezkor integratsiyasini va so'nggi qurilmalarga joylashganda minimal moliyaviy xarajatlarni ta'minlaydi.
Bunday DSSlarning kamchiliklari quyidagilardan iborat:
Javob beriladigan savollarni qisqartiradigan bitta manbali tahlil
Bunday DSSlarning kamchiliklariga quyidagilar kiradi.
Tizim javob berishi kerak bo'lgan savollar doirasini toraytiradigan yagona ma'lumot manbasini tahlil qilish;
Umumiy operatsion tizimga, ayniqsa, ikkilamchi jarayonlarni susaytiradigan murakkab so'rovlarni qayta ishlashga yuklanishning ko'payishi;
Strategik qarorlar qabul qilish uchun yaratilgan simulyatsiya modellarining sifatsizligi.
IDMSning o'zi ancha ixcham va bitta platformada ishlaydi, bu esa kichik biznesning mahsulotga e'tiborini tortadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Ahmedov A.,Taylaqov N. Informatika. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlar uchun darslik. — T.: O‘zbekiston, 2002. 2. «Informatika va hisoblash texnikasi asoslari» T.X.Holmatov, N.I.Tayloqov. “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi” 2.Davlat ilmiy nashryoti 2001 y. 3. «Informatika va axborot texnologiyalar» A.Sattorov. Тoshkent “O‘qituvchi” – 2002. 4. “Kompyuter bilan muloqotni o‘rganamiz” Sh.Narimov, M.Najmiddinov. Toshkent “Moliya” – 2002 y. 5. Raxmonqulova S.I. IBM shaxsiy kompyuterlarida ishlash.Т., UUI, 1994
|
| |
