|
Reja: Gomologik qatori, izomeriyasi, nomenklaturasi
|
| bet | 1/4 | | Sana | 13.05.2024 | | Hajmi | 3,21 Mb. | | #228685 |
Bog'liq 02. Alkanlar - 2018 (1)
HUSANOV
JAHONGIR
A L K A N L A R
A N D I J O N 2 0 1 8
Reja: 1. Gomologik qatori, izomeriyasi, nomenklaturasi. - 2. Olinishi.
- 3. Fizikaviy xossalari.
- 4. Kimyoviy xossalari.
- 5. Ishlatilishi.
Alkanlar. Umumiy formulasi CnH2n+2
Alkanlar tarixiy nomenklatura bo’yicha PARAFINLAR deb ham ataladi.
Parafin – so`zi “aktivmas”, “passiv” degan ma`nolarni bildiradi. Chunki ular kimyoviy reaksiyalarga judayam qiyin kirishadi. Birikish reaksiyalarga umuman kirishmaydi.
C – C orasidagi masofa – 0,154 nm
Alkanlar sp3 gibridlanishga ega
Sp3 Gibridlanish
n - 1
2n + 2
3n + 1
8n + 2
- Umumiy zarrachalar soni (e+p+n)
22n + 4
2•(3n + 1)
ALKANLARGA OID UMUMIY FORMULALAR
Alkanlar qatoridagi izomerlar soni
Formula
|
Nomi
|
Izomerlar soni
|
Formula
|
Nomi
|
Izomerlar soni
|
CH4
|
Metan
|
1
|
C11H24
|
undekan
|
159
|
C2H6
|
Etan
|
1
|
C12H26
|
dodekan
|
355
|
C3H8
|
Propan
|
1
|
C13H28
|
tridekan
|
802
|
C4H10
|
Butan
|
2
|
C14H30
|
tetradekan
|
1 858
|
C5H12
|
Pentan
|
3
|
C15H32
|
pentadekan
|
4 347
|
C6H14
|
Geksan
|
5
|
C20H42
|
eykozan
|
366 319
|
C7H16
|
Geptan
|
9
|
C25H52
|
pentakozan
|
36 797 588
|
C8H18
|
Oktan
|
18
|
C30H62
|
triakontan
|
4 111 846 763
|
C9H20
|
Nonan
|
35
|
C40H82
|
tetrakontan
|
62 491 178 805 831
|
C10H22
|
Dekan
|
75
| | | |
Geptanning
izomerlari
va ularning
sistematik
nomlanishi
Alkanlarning ko`pgina aralashmalari o`simliklardan topilgan.
Masalan: normal geptan C7H16 – qarag`aydan
eykozan C20H42 – petrushka bargidan
nonakozan C29H60 – karam bargidan
Ba`zi gullarning mumidan qattiq uglevodorodlar
C27H56 – geptakozan C28H58 – oktakozan
C30H62 – trikontan C15H32 – pentadekan
Olma po`stida, asalari mumida va g`o`zaning bargi, guli chanog`ida ham yuqori vakillari uchraydi.
Dastlabki vakili CH4 – metan tabiatda o`simlik va hayvon a`zolari qoldiqlarining havosiz joyda parchalanishidan hosil bo`ladi. Shuning uchun botqoqlik va hovuzlardan gaz puufakchalari chiqib turadi. CH4 – shu sababdan, botqoqlik gazi deb ataladi. CH4 – tabiiy gazning 80 – 97% ini tashkil etadi. Kon gazi deyilishiga sabab – toshko`mir konlarida ham uchrab shaxtalarda yig`ib olinadi.
C2H6 – etan, tabiiy gazda 0,6-5%, yo‘ldosh gazlarda 3-20% ni tashkil etadi.
C3H8 – propan, yo‘ldosh gaz tarkibida 18% gacha uchraydi.
T A B I A T D A U C H R A S H I
Olinishi: 1, Laboratoriyada alyuminiy karbidga suv yoki kislotalar ta’sir ettirish yo’li bilan olinadi: AI4C3 + 12HCl 4AICl3 + 3CH4 Siklopropan
+ H2 ––Pd CH3 –CH2 –CH3
propan
butan
buten-2
2. To’yinmagan va o’ta to’yinmagan
uglevodorodlarni gidrogenlash.
etan
atsetilen
3, Ko’mirni gazofikatsiyalash (Bertlo, 1869)
4. Katalizator ishtirokida. 1897- yilda 1200 °C da to'g'ridan to'g'ri uglerodga vodorod ta'sir ettirib, metan olish yo'li topildi.
Bu reaksiya nikel katalizatori ishtirokida 475 – 500oC da olib borilganda metanning unumi anchagina ortishi keyinroq aniqlandi.
Orlov – Fisher - Tropsh usuli . 1923
Bunda asosan n-tuzilishli to’yingan uglevodorodlarning
aralashmasi hosil bo’ladi va "Sintin" deb ataladi.
200 – 400 C
R – CH2 – COONa + NaOH Na2CO3 + R – CH3
CH3COONa + NaOH CH4 + Na2CO3
CH3 – CH2 – COONa + NaOH C2H6 + Na2CO3
6. Dyuma usuli: laboratoriyada alkan sintez qilish.
Karbon kislota tuzlarini ishqorlar bilan
qizdirish orqali olinadi.
metan
Natriy atsetat
7. Karbon kislotalarni dekarboksillash orqali.
Dekarboksillash – CO2 ajratish.
CH3COOH CO2 + CH4
anod
katod
8. 1849 yilda Nemis olimi Kolbe Organik kislota tuzlarini
elektroliz qilib to’yingan uglevodorodlarni oldi.
Kolbe reaksiyasi
E R I T M A E L E K T R O L I Z I
S U Y U Q L A N M A E L E K T R O L I Z I
9. Vyurs reaksiyasi Vyurs tomonidan 1855 – yilda kashf qilingan. Monogalogenli alkanlarga aktiv metallar ta`sir ettirish yo`li bilan zanjir uzunroq alkan olish.
10. 1856-yilda Bertolle birinchi marta metanni uglerod sulfid bilan vodorod sulfid aralashmasini qizdirilgan mis ustidan o'tkazib hosil qildi.
9. Vyurs reaksiyasi Vyurs tomonidan 1855 – yilda kashf qilingan. Monogalogenli alkanlarga aktiv metallar ta`sir ettirish yo`li bilan zanjir uzunroq alkan olish. Bu reaksiyaning mexanizmi Shorigin tomonidan 1907 yilda aniqlangan. 12. HAR XIL BIRIKMALARNI QAYTARISH ORQALI. 12. HAR XIL BIRIKMALARNI QAYTARISH ORQALI. C2H5J + H2 C2H6 + HJ C2H5J + H2 C2H6 + J2 CH3I + HI CH4 + I2 CH3CH2OH + 2HI C2H6 + H2O + I2 CH3COOH + HJ C2H6 + J2 + H2O C2H5-NH2 + H2 C2H6 + NH3
|
| |
