|
Termist chalg'igan materialga e'tibor bering
|
| bet | 2/2 | | Sana | 29.01.2024 | | Hajmi | 30,97 Kb. | | #148188 |
Bog'liq Reja ko`chat yetishtirish uslublariTermist chalg'igan materialga e'tibor bering. Tizim o'zi issiqxonaning ichida joylashgan bo'lsa-da, materiallar korroziyaga qarshi bo'lishi kerak. Bu mexanizmning hayotini uzaytiradi. Muhim omil - ochilish kuchi. Bu oyna ramkangizning turiga mos kelishi va ko'rsatmalarda ko'rsatilgan maksimal qiymatdan oshmasligi kerak. Sizning oyna ramkangizning kuchini tekshiring, balansdan foydalanishingiz mumkin. Ishlab chiqaruvchilar ikki turni taklif qilishadi: 7 kg va 15 kggacha. Ochilishning harorat oralig'iga e'tibor bering. Odatda 17-25 daraja. Tizimning maksimal harorati 30 daraja standart.
Issiqlik dvigatelini issiqxonaga joylashtirishdan oldin, oynani osongina ochishingiz kerak. Termal aktuatorni biriktiriladigan joyga harakat qilib ko'ring. Oynaning har qanday joyida uning elementlari ramka bilan aloqa qilmasligi kerak. O'rnatishdan oldin termal aktuator ildizini butunlay olib tashlash kerak. Buning uchun tizimni sovutgichda saqlang. Ko'rsatmalarga ko'ra, tornavida yordamida brauzerlarni kerakli joylarga joylashtiring va tizimni o'rnating. Shuni yodda tutish kerak Tizim to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlari bilan emas, balki issiqxonaning havoi bilan isitilishi kerak, shuning uchun termal diskdan quyoshli ekranni o'rnatish kerak. Texnologik jarayonlarni harorat, bosim, modda sarfi va sath kabi parametrlarga ko’ra boshqarish, ko’pincha, talab etilgan sifatdagi maxsulotlar olishga kafolat bera olmadi. Ko’pgina hollarda ishlab chiqariladigan maxsulotlarning tarkibi va fizik xossalarini avtomatik tarzda nazorat qilish zarurati tug’iladi. Texnologik jarayonlar davomida qayta ishlanayotgan moddalarning tarkibi va ularning fizik xossalari o’zgaradi, bu parametrlarni nazorat qilish texnologik jarayonlarni borishi to’g’risida bevosita fikr yuritishga imkon beradi, chunki ular ishlab chiqarilayotgan moddalarning tarkibini fizik xossalarini nazorat qilish asosiy masalalardan biridir. Shu munosabat bilan keyingi yillarda analitik asbobsozlikning jadal rivojlanishi sodir bo’lmoqda.
Moddalarning tarkibi va fizik kimyoviy xossalari haqidagi axborotini olish uchun qo’llaniladigan o’lchash vositalarini analizatorlar deb atash qabul qilingan.
Avtomatik analizatorlar tahlil qilinayotgan muhitning tarkibini emas, balki aniq fizik parametrni o’lchaydi, uning o’zgarishi bu muhitda aniqlanayotgan komponentlarning miqdoriy sifatiy o’zgarishlarini ifodalaydi.
Turli xil belgilar bo’yicha analitik o’lchash vositalarini tavsiflash ancha qiyin. O’lchash vositalari tahlil uslubi, tahlil qilinayotgan muhitning xossalari, komponentlar soni, ijro etishi, chiqish signali, axborotni berish uslubi va hokazolar bo’yicha tavsiflanishi mumkin.
Gazlarni avtomatik analiz qilish uchun quyidagi usullar qo’llaniladi: namunani oldindan o’zgartirmasdan termokonduktometrik, termomagnit, adsorbsion, optik (infraqizil va UB nur yutiladigan), pnevmatik usullar: namuna oldindan o’zgartiriladigan usullar elektrokimyoviy, termokimyoviy, fotokolorimetrik, alanga ionlashuv, aerozol ionlashuv, xromotografik, massaspektrometrik usullar.
Suyuq muhitlarnin tarkibini va fizik xossalarini avtomatik nazorat qilishda sanoatda sinov moddasini dastlabki o’zgartirishsiz tahlil qilish uslubi keng tarqaldi: konduktometrik, potensiometrik, poliografik, dielkometrik, optik (refroktometrik, polyarizasion, turbodimetrik, nefilometrik) to’yingan bug’ bosimlari bo’yicha, radio izotopli, mexanik (zichlik), kinematik (qovushqoqlik) va boshqalar hamda sinov moddasini dastlabki o’zgartirish bilan titrometrik.
Namlik miqdorini o’lchash vositalari alohida guruhga ajratiladi. Mexanik parametrlarni (o’lchamlarni, siljishlarini, kuchlarni, tezliklarni va h.) nazorat qilish asboblarini turli texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda keng qo’llanilmoqda. Bunda qalinlikni, chiziqli va burchakli siljishlarni, burchak tezliklarni (mashina va mexanizmlarning aylanishlar sonini), kuchlanishlarni deformasiyalarni, tebranishlarni va b.larni o’lchash talab qilinadi. Chiqindi o’lchamlarning o’lchashning elektr usullarini kichik o’lchamlarini o’lchash usullariga ajratish mumkin.
Mexanik harakatning asosiy parametrlari siljish, tezlik va tezlanish o’zaro oddiy differensial bog’lanishlar bilan bog’langanligi ma’lum. harakat paramertlarining bu xossasi ularning o’lchash asboblarini yasashda foydalaniladi. Harakat parametrlarini o’lchash usullari ikki asosiy guruhga bo’linadi: birinchi guruhga harakatdagi ob’ekt bilan harakatsiz deb qabul qilingan sistema o’rtasidagi bevosita kontaktni amalga oshirishga asoslangan usullar kiradi.
Tezliklarni va tezlanishlarning o’lchov asboblar velosimetr va aksilometr deyiladi. Vibrasion sidjishlarni o’lchovchi asboblar vibriometr deyiladi. Kuch, bosim va aylanuvchi momentlarni elektrik o’lchash o’sullari bir-biriga ancha o’xshash va ikki xil turga ajralishi mumkin: tabiiy kattaligi o’lchanayotgan kattalikning o’zi bilan o’zgartirgichlardan foydalanishga asoslangan usullar va o’lchanayotgan kuchlarning ta’sirida bo’ladigan elastik elementlarning materialidagi mexanik kuchlanishlarni o’lchashga asoslangan usullar. Mexanik parametrlarni nazorat qilish uchun elektrik o’zgartirgichlar ishlash prinsipiga ko’ra potensiometrik, tenzometrik, sig’imli, induktiv va boshqa turdagi datchiklarga bo’linadi. Shularning ayrimlari bilan tanishib chiqamiz.
2. Sezuvchi elementlar
Avtomatikaning asosiy elementlaridan biri sezuvchi element bilan tanishamiz. Sezuvchi element (datchik) harorati o’lchash, bosimni o’lchash, namlikni o’lchash kabi elementlar kiradi.
Haroratni o’lchash. harorat molekulalar xaotik harakati o’rtacha kinetik energiyasining o’lchovi bo’lib, jism yoki ob’ektning issiqlik holatini ko’rsatuvchi parametr hisoblanadi. Jismlar molekulalarning kinetik energiyasi va shuningdek, haroratini o’zgarishi ularda hajm o’zgarishiga va ularning bir holatdan ikkinchi (qattiq, suyuq va gaz) holatga o’tishiga sabab bo’ladi. Shu boisdan jismlarning xaroratini o’lchash uchun kerak bo’ladigan o’lchov birligi va o’lchash shkalasini yasashda ularning issiqlik holatlarini o’zgarish nuqtalarida mavjud bo’ladigan haroratlar miqdoridan foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda ikki xil o’lchov shkalalari mavjud:
1. Selsiy shkalasi
2. Kelvin termodinamik shkalasi.
Selsiy shkalasida haroratning o’lchov birligini topish uchun suvning uch holati muzlash, qaynash, bug’lanish nuqtalari orasidagi harorat miqdori 100 bo’lakka bo’linadi. Agar suvning muzlash nuqtasi t1=0, qaynash nuqtasi t2=100º va p=100 deb qabul qilinsa haroratning Selsiy shkalasidagi o’lchov birligi (100-0)/100=1ºS bo’ladi.
Ikkinchi shkala absolyut haroratlar shkalasini joriy etgan ingliz olimi Kelvin nomi bilan yuritiladi. Absolyut harorat Gey Lyussak qonuni V=V0(1+alfa 00)ga muvofiq temperaturaning boshlang’ich nuqtasi absolyut nol haroratning bo’lishiga asoslangan. Haroratni o’lchash uchun termometrik jismlarning temperatura o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan fizik xususiyatlarining o’zgarishidan foydalaniladi. Buning uchun termometrik jismlar, ya’ni termometr yasash uchun ishlatiladigan jismlarning xususiyatlari xar taraflama o’rganiladi. Biror jismning temperaturasini o’lchash lozim bo’lsa, termometrik modda (simobli termometr) haroratini o’lchashi kerak bo’lgan jismga tekkiziladi yoki haroratni o’lchashi lozim bo’lgan muhitga kiritiladi. Natijada bu ikki jism o’rtasida harorat muvozanati vujudga keladi. Jismning haroratini harorat o’lchash asbobining ko’rsatishiga muvofiq aniqlanadi. Haroratning o’lchaydigan asboblarning turi va ularning o’lchash chegaralari quyidagi jadvalda keltirilgan.
Kengayish termometrlari. Kengayish termometrlarining o’lchash prinsiplari termometrik moddalar suyuq, bimetall va metall sterjenlarning hajmiy chiziqli kengayishi ular kiritilgan muhit temperaturasining o’zgarishiga mutanosib bulishiga asoslanadi.
Simobli texnik termometrlar. Suyuq termometrik moddalar sifatida simob, kerosin, etil spirt, toluol va boshqalar ishlatiladi. Simobli termometrlar, simobli to’ldirilgan shisha ballon va u bilan tutashtirilgan shisha naychadan iborat: simobli shisha ballon temperaturasi o’lchanadigan muhitga kiritilsa, undagi simob hajmi muhit temperaturasiga muvofiq o’zgaradi, ya’ni s Himoyalangan joy sabzavotchiligi, ko’kat va sabzavotlarni yetishtirish texnologiyasi. Himoya qilingan joyda pomidor, bodring bilan bir qatorda ko’katlar - rediska, ko’k piyoz, karam, shirin qalampir, poliz mahsulotlari va boshqalar ham yetishtiriladi. Ular kamroq maydonga ekiladi va O’zbekistonda asosan ustiga plyonka yopiladigan issiqxonalarda va vaqtincha plyonka yopib o’stiriladi. Ko’katlar. O’zbekistonda himoya qilingan joyda har xil ko’katlar yetishtiriladi. Ular noyabrdan kelgusi yil aprelgacha o’stiriladi. O’zbekistonda 56 kuzning oxiri va qishning boshlanishida meva, uzum, yangi va tuzlangan sabzavotlar mo’l bo’ladi. Bu davrda ko’katlarga talab kamroq bo’ladi. SHuning uchun kuz-qishki muddatda faqat shivit, kress-salat va kashnich ekiladi. Qishbahorgi muddatda asosan bargli salat ekiladi. O’suv davri qisqa bo’lgan ko’katlar urug’ini sepib o’stiriladi. O’suv davri uzun bo’lganlari tezlashtirish usulida yetishtiriladi. Ko’katlarni har qanday joyda ham urug’ini sepib yetishtirish mumkin, lekin ustiga plyonka yopiladigan isitiladigan va isitilmaydigan issiqxonalarda o’stirish maqsadga muvofiqdir. Bu ko’katlarni qishki issiqxonalardagi pomidor va bodring orasiga ham ekish mumkin. Lekin, asosiy ekinlar bilan ko’katlarning haroratga ehtiyoji har xil bo’lganligi uchun ko’katlardan yuqori hosil olish qiyin. Ularning hammasi haroratga juda talabchan emas. 12-18 0 S ular uchun yetarli.O’zbekistonda himoya qilingan joyda ko’kat o’simliklardan shivit, kashnich va petrushka yetishtiriladi. SHivitning Uzbekskiy-243, Orom va Andijon mahalliy navlari ekiladi. Qishki issiqxonalarda shivit, bodring, pomidor orasiga sepiladi, shuningdek, bahorgi issiqxonalarda yorug’ joyga qo’yilgan yashiklarga, parniklarda o’simliklar orasiga va kamdan-kam sof holda ekiladi. Kuz-qishda ko’katlar 40-45 kunda, erta bahordagisi 30-35 kunda yetiladi. Ekish. Zichlashtiruvchi ekin sifatida ekilsa, 4-6 qatorli lenta shaklida 10-15 g/m 2 hisobidan urug’ sarflanadi. Parniklarga sof holda ekilganda urug’i har bir ramaga 40-50 g hisobidan sepiladi. Keyin iliq suv bilan sug’oriladi; ustiga 0,5 sm qalinlikda chirindi sepib, yengilgina zichlanadi (bosiladi). Urug’ sepilgan yashiklarni ustma-ust taxlab, 3-5 kun harorati 20-25 0 S li sharoitda saqlash mumkin. Maysalashi bilan (5 % dan ko’proq) yashiklar bir muddatlari mahsulot qachon yetishtirilishi zarurligiga qarab belgilanadi. SHivit tez yetilgani uchun issiqxonalarda bir necha marta ekiladi. Isitilmaydigan bahorgi issiqxonalarda vaqtincha ustini yopib, kuzgi davrda shivit oktyabrning o’rtalaridan noyabrning oxirigacha, erta bahorgida fevral boshidan martning o’rtalarigacha o’stiriladi. SHivitning o’zi (sof holda) ustiga plyonka yopiladigan issiqxonalarga parnik seyalkasida tor qatorlab ekiladi yoki qo’lda sepiladi. Orasida tor (40-50 sm li) yo’l qoldirib, keng lenta shaklida (1,2-1,5 m) ekiladi. Isitilmaydigan issiqxonalarda va ustiga vaqtincha plyonka yopilganda bahorda shivit asosiy ekin ekilguncha yetishtiriladi, ba’zan zichlashtiruvchi ekin sifatida ekiladi. Ekishdan oldin urug’i 2 kun davomida suvda ivitib qo’yiladi. Qishki issiqxonalarda ko’chat yashiklariga urug’ yalpi sepiladi (har bir yashikka 3-4 g hisobidan); yo’llar chetiga 20-30 g/m2 dan sepiladiqator qilib joylashtiriladi. SHivit parvarish qilishda zarur (15-18 0 S) harorat, tuproq namligi (70-80 %) va havoning nisbiy namligida (60-70 %) optimal saqlanadi. Zarurat bo’lsa o’toq qilinadi. O’suv davrida 2-3 marta sug’oriladi va azotli o’g’itlar bilan (1 l suvga 3-4 g ammiakli selitra hisobidan) oziqlantiriladi. 57 SHivit yosh vaqtida o’rib olinadi. Uni ildizi bilan sug’urib ham olinadi. O’rilgandan keyin sug’orilsa, yana o’sadi va uni ikkinchi marta o’rib olish mumkin. O’rilgan shivitni 00S da 3-5 kun saqlash mumkin. SHivit hosildorligi har bir ko’chat yashikdan 200-400 g. Issiqxona yo’lka va koridorlaridan 1-1,5 kg dan, plyonka yopilgan issiqxona, parnik, vaqtincha yopilgan plyonkalar tagidan 1,5-2,5 kg/m2 dan hosil olinadi. Zichlashtiruvchi ekin sifatida ekilsa, hosili 2 marta kam bo’ladi. Kashnich ham tez yetilishi jihatidan shivitga yaqin. SHuning uchun u ham shivit kabi ekib o’stiriladi. SHivit ekiladigan muddatlarda ekilib, o’sha muddatlarda yig’ib olinadi. Urug’i yoppasiga sepiladi va tor qatorlab ekiladi. U ham asosiy ekin sifatida yoki zichlashtiruvchi sifatida ekiladi. Kashnich urug’i yaxshi unadi, u bir kun ivitiladi. Urug’ ekish normasi shivitnikidan kam; sof o’zi ekilganda 12-18 g/m2 . Petrushka qishki oynavand yoki plyonka yopilgan issiqxolalarda kichikroq maydonlarda yetishtiriladi. Urug’ini ekib petrushka yetishtirishda birinchi o’rimigacha issiqxonalarda ma’lum maydonni 40-45 kun uzoqroq egallab turadi. Lekin, bu usulda uni dalada yetishtirishga, ildizmevasini tayyorlash va tashishga, ularni saqlash va ekishga zarurat qolmaydi. Petrushka ko’p marta o’rilsa, hosildorligi yuqori bo’ladi. Issiqxonalarga Urojaynaya, Saxarnaya, Nilufar, Bordovikovskaya navlar urug’i ekiladi. Sentyabrda keng qatorlab, ko’p qatorlab (qator oralarini 10-15 sm dan qilib), orasida yo’l qoldirib ekiladi. Urug’ ekish normasi 1,5-2 g/m2. YAganalangandan keyin qatordagi o’simliklar orasi 2-3 sm bo’ladi. Petrushka uchun yetarli issiqlik (15-17 0 S), havoning nisbiy namligi (60-70 %) va tuproqning qulay namligi (dala nam sig’imiga nisbatan 60-70 %) bo’lishi kerak. U ko’p suv berib sug’oriladi (lekin tez-tez emas aks holda chirib ketadi). Dekabr-yanvarda yorug’lik kamayganda namlik ko’pligidan qiynaladi. Petrushka bir necha marta o’riladi. O’rimlar orasi kuz-qishda 50-60 kun, erta bahorda 30-40 kun. Butun mavsumda (sentyabrdan may oygacha) 5-7 marta o’rish mumkin. Bunda 8-10 kg/m 2 dan petrushka o’rib olinadi. Ko’chat qilib petrushka yetishtirishda ildizmevasi qator oralarini 6-8 sm va tuplari orasini 7-8 sm dan qilib, 8-10 sm chuqurlikda ekiladi. O’rtacha yirik ildizmevalari tanlanib, 5-6 kg/m 2 normada ekiladi. Ildiz bo’g’zi ochiq qoldiriladi, shunda barglari yaxshi o’sib chiqadi. 35-40 kun o’sadi. Bu davrda harorat 19-20 0 S saqlanadi. Keyin yoppasiga o’riladi, hosildorligi 6-7 kg/m 2 bo’ladi. O’zbekistonda faqat bargli selderey ekiladi. U ildizmevasidan yetishtiriladi. Buning uchun ildizmevalarini 60-70 g dan qilib tayyorlab, qator oralarini 8-10 sm, tuplar orasini 3-4 sm dan qilib ekiladi. 1 m 2 maydonga 120-140 ta selderey ko’chatini ekib, ustiga (ildiz bo’g’zigacha) tuproq bostiriladi 12-18 0 S issiqda 35- 40 kun o’stiriladi. O’zbekistonda himoya qilingan joyda bargli ko’katlardan salat, kress-salat va kamdan-kam holda pekin karami ekiladi. Ular qish-bahorgi va erta bahorgi muddatda yetishtiriladi. 58 Moskovskiy parnikovыy eng ko’p tarqalgan bargli salat navi bo’lib, faqat urug’dan ekib o’stiriladi. Oynavand yoki ustiga plyonka yopib isitiladigan qishki issiqxonalarda bargli salat faqat qish-bahorgi bodring va pomidor orasiga, shuningdek, qo’shimcha maydonlarga ekib o’stiriladi. U bodring va pomidordan 2- 3 kun oldin egatlarning nishabligiga (yon tomoniga) ekiladi. 4-6 qatorli lentalarda qatorlar orasi 5 sm bo’ladi. Ekish normasi 1-2 g/m 2 . YAnvarda ekilsa, 35-40 kunda yetiladi. Ustiga plyonka yopiladigan isitilmaydigan issiqxonalarda vaqtincha plyonka yopgan holda bahorgi issiqsevar ekinlar ekilguncha sof holda salat yetishtiriladi. Uni zichlashtiruvchi ekin sifatida ekish ham mumkin. Respublikamizning markaziy mintaqasida salat yuqorida aytilgan joylarga fevralning birinchi o’n kunligida ekiladi. Ustiga vaqtincha plyonka yopib salat yetishtirish uchun mexanik tarkibi yengil tuproqli maydonlar ajratiladi. Kuzdan boshlab yerga chirindi yoki kompost (50-60 t/ga hisobidan), superfosfat (3-4 ts/ga), kaliy xlorid (1,5-2 ts /ga) solinadi. yerga ekin ekish oldidan ishlov beriladi. Erta bahorda qulda yoki parnik seyalkasida urug’ sepiladi; 1 m2 maydonga 1,5-2,0 g dan urug’ sarflanadi. Keyin yupqa qilib go’ng sepib, ustiga plyonka yopib qo’yiladi. Ba’zan salat parniklardagi ertagi karam ko’chatlari olingach, o’rniga ekiladi (yanvarning oxirida). Bunda qator oralari 6-7 sm bo’ladi. Har bir rom tagiga 6-7 g urug’ sepiladi. Maysa chiqargandan so’ng yaganalanadi va o’simliklar orasi 5-6 sm qilib qoldiriladi. Salat sof holda ekilganda dastlab harorat 12-14 0 S atrofida saqlanadi. Havoning qulay namligi 80 % dan oshmasligi kerak. Salat ehtiyotlab sug’oriladi, aks holda barglari mog’orlab chirib ketadi. Bunda onda-sonda, lekin bostirib sug’orish kerak. Keyin ortiqcha suv chiqarib tashlanadi. 1-2 marta ammiakli selitra (10 l suvga 40-50 g hisobidan) bilan oziqlantiriladi. Salat 7-10 ta chinbarg chiqarganda, bir yoki ikki marta: birinchi marta yaxshi o’sgan barglari, ikkinchi marta qolgan hamma barglari yig’ishtirib olinadi. Salat zichlashtiruvchi ekin sifatida ekilganda hosildorligi 0,8-0,9 kg/m 2 , sof holda ekilganda 2-2,5 kg/m 2 . Pekin karamining Xibinskaya navi himoya qilingan joyda bargli salat singari yetishtiriladi. U ham salat sug’orilgan muddatlarda sug’oriladi. Bu karam ekilgandan 23-25 kundan keyin yetiladi. Bargli salatga qaraganda pekin karamini ekish normasi yuqori (5-6 g/m 2 ). U haroratga talabchan, ya’ni 6-7 ta barg chiqarguncha 20-25 0 S bo’lishiga ehtiyoj sezadi. Harorat bundan yuqori bo’lsa, virusli kasalliklar paydo bo’ladi. Pekin karami sof holda ekilganda 3-5 kg/m 2 dan hosil olinadi. Kress-salat tez yetilishi jihatidan pekin karamiga yaqin turadi, huddi salat ekilgan muddatlarda ekib, yig’ib olinadi. Urug’i sochib, qatorlab, shivit singari zich ekiladi. Ekish normasi 8-10 g/m 2 . Kress-salat sof holda hamda zichlashtiruvchi ekin sifatida ekiladi. Hosili ham salat va pekin karami singari yig’ishtiriladi. 59 Ko’k piyozni O’zbekistonda yil bo’yi yetishtirish mumkin. Himoya qilingan joyda urug’dan ekilmaydi. Ba’zan no’sh piyoz ekiladi. Bunda 4 sm yiriklikdagi piyozboshlar 10-12 kg/m 2 hisobidan zich qilib ekiladi. Ustiga plyonka yopilgan issiqxonalarda va parniklarda piyoz birinchi davrda yetishtiriladi. Qishki issiqxonalarda 2-3 davrda yetishtiriladi yoki zichlovchi ekin sifatida ekiladi. Bargli salatni yetishtirayotganda dastlabki harorat 12-14 0 S bo’lishi kerak. Birinchi chinbargni chiqargach, 16-18 0 S ga ko’tariladi. Salat uchun havo namligi 80 % dan ortiq bo’lmagani ma’qul. Salat ehtiyot bo’lib sug’oriladi. Sug’orish kam, biroq mo’l qilib o’tkaziladi, ortiqcha nam chiqarib yuboriladi. Salat bir-ikki marta ammiakli selitra (40-50 g 10 l suvga) bilan oziqlantiriladi. Bargli salat 7-10 ta chinbarg hosil qilgandan so’ng yig’ishtiriladi. Hosil bir yoki ikki marta yig’ishtirib olinadi. Salatning hosildorligi zichlishtiruvchi ekin sifatida 0,8-0,9 kg/m 2 , sof ekin sifatida -2-2,5 kg/m 2 . Kress-salat tez pishish bo’yicha pekin karami, salatga yaqin, ekish va yig’ishtirish bir xil vaqtga to’g’ri keladi. Urug’ini sochib yoki qator qilib, shivitdek zich qilib ekiladi. Ekish normasi 1 m 2 yerga 8-10 g. Toza ekin yoki zichlashtiruvchi ekin sifatida yetishtiriladi. Hosilini salat yoki pekin karamidek yetishtirib olinadi. Bahorgi piyozni O’zbekistonda ochiq usulda yil davomida yetishtirish mumkin, shu sababli himoya qilingan joyga piyoz urug’i ekilmaydi. Ayrim holda piyozdan barrasini olish uchun yetishtiriladi. Ko’kpiyoz olish uchun diametri 4 sm li piyozboshni bir-biriga zichlab 1 m 2 yerga 10-12 kg hisobida ekiladi. Plyonkali issiqxonada va parnikda ko’kat uchun mayda piyozboshlar birinchi almashlashda ekiladi. Qishki issiqxonada esa ikki-uch almashlashda ekiladi yoki zichlashtiruvchi ekin sifatida ekiladi. Piyozni ekishdan oldin bo’yni boshi kesiladi. Bunday kesish piyozning tez o’sishiga yaxshi sharoit yaratadi va chiqish muddatini qisqartiradi. Ko’k piyoz 16- 22 0 S haroratda 25-35 kunda yetiladi. Bundan yuqori harorat piyoz barralarini hosil bo’lishini sekinlashtiradi. O’stirilayotganda sug’oriladi va ammiakli selitra (20-30 g 10 l suvga) bilan oziqlantiriladi. Hosil piyoz bo’yi 30-35 sm ga yetganda yig’ishtiriladi. 1 m 2 dan 10-15 kg hosil olinadi. O’zbekistonda ayrim hollarda shovul barglari yetishtiriladi. Ekiladigan ildizlar buziladigan eski plantatsiyalardan olib tayyorlanadi. Zich qilib ekiladi, 1 m 2 yerga 6-8 kg ildiz sarflanadi. Avvaliga haroratni 10-12 0 S da saqlanadi. So’ngra 18-20 0 S gacha ko’tariladi. Barglari 3-4 marta kesib olinadi. 1 m 2 yerga 2-4 kg dan hosil to’g’ri keladi. Rediska. O’zbekistonda himoya qilingan joydagi barcha inshootlarda rediska ko’proq erta bahorda zichlashtiruvchi ekin sifatida yetishtiriladi. Ko’kat ekinlarga nisbatan rediska yorug’likka talabchan va yuqori haroratni hohlamaydi. SHu tufayli, rediska kuzgi-qishki muddatda yetishtirilmaydi. O’zbekistonda 60 himoya qilingan joyda faqat urug’dan yetishtiriladi va uning "Saksa", “Kruglыy krasnыy”, “Ertapishar” singari ertapishar, shuningdek, “Zarya”, “Teplichnыy”, “Lola” va “Krasnыy Velikan” navlari yetishtiriladi. Qishki issiqxonalarda rediskani zichlashtiruvchi ekin sifatida bodring yoki pomidor oralariga ekish mumkin. Asosiy ekinni ekishdan 6-8 kun oldin juyakning ikki tomoniga 4-6 qator kilib lenta shaklida ekiladi. Rediskani ko’chat yashiklarida yorug’ yo’laklarda ham yetishtirish mumkin. Ekish chuqurligi 0,5-2,0 sm bo’lib, qo’lda yoki seyalkada 1 m 2 ga 3-4 g urug’ sepiladi. Bunda oziq maydoni 5x5 sm bo’ladi. Unib chiqqach, yagana qilinadi. Kuzgi isitilmaydigan plyonkali issiqxonalarda rediska birinchi navbatlab ekish fevral boshidan martning o’rtalarigacha, asosiy issiqsevar ekinlar ekilguncha yetishtiriladi. 1 m2 maydonga 4-5 g urug’ sepiladi. Ekish parnik seyalkasida yoki qo’lda markyor yordamida amalga oshiriladi. O’simlikning parvarishiga tavsiya etilgan haroratni saqlash (quyoshli kunda -16-18 0 S li, bulutli kunda -12-14 0 S), havo namligi (60-65 %) va tuproqni oziqlantirish (75-80 %) kiradi. Qishki issiqxonada, bundan tashqari, o’simlik kattalashib borgan sari tagiga tuproq sochib turiladi. To’liq o’sib chiqmaguncha sug’orish o’tkazilmaydi, chunki u urug’ning chirishiga sabab bo’ladi. Tuproqning yuqori qatlami qurib qolsa yuzasiga suv sepiladi. Unib chiqqach, avvaliga kamroq, so’ngra tez-tez sug’oriladi. Rediskani yetishtirish davrida ikki marta oziqlantiriladi. Birinchisi unib chiqqandan so’ng ikki hafta o’tgach beriladi. Bunda go’ng (1:6 nisbatda suv bilan aralashtirilgani) 15 g superfosfat va 10 g kaliy tuzining 10 l eritmasi bilan qo’shib solinadi. Ikkinchi o’g’itlash birinchisidan bir haftadan keyin o’tkaziladi. Bunda 40 g ammiakli selitra, 20 g superfosfat, 15 g kaliy tuzi 10 l suvda eritiladi. 1 m 2 maydonga 6-7 l eritma qo’yiladi. Qishda hosil urug’ unib chiqqandan so’ng 32-35 kun, erta bahorda 25-28 kun o’tgach yig’ishtiriladi. Ildizmevani saralab, uch-turt marta diametri kamida 2 sm bo’lganda yig’ishtirib olinadi. Hosil 10-12 kun davomida yig’ishtiriladi. Yig’ishtirilayotganda barglari bilan sug’urib olinadi va 10 donadan bog’lam qilib boylanadi. 1 m2 issiqxona maydonidan 2-3 kg rediska yig’ishtirib olinadi. Rediska vaqtinchalik plyonka ostida ham yetishtiriladi. Ekishni ochiq maydonga (O’zbekistonning markaziy mintaqalarida 5-10 fevralda) nisbatan 10-15 kun oldin o’tkaziladi. Urug’ unib chiqquncha plyonka egat ustiga yopiladi. Bu tuproq haroratini ko’taradi, urug’ning unib chiqishini tezlashtiradi. Har bir ko’chatga oziq maydoni 6x3 va 6x4 sm dan to’g’ri kelishi kerak, urug’ ekish normasi 3-4 g/m 2 . Ekiladigan lenta kengligi foydalaniladigan plyonka maydoniga qarab belgilanadi. Plyonkali inshootni tez-tez shamollatish, kerakli haroratni va past nisbiy havo namligini saqlash kerak. Har bir sug’orishdan so’ng pana joy 1-2 soat yaxshilab shamollatiladi. Tuproqning qurib qolishiga va so’ngra mo’l qilib sug’orishga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Bunda ildizmevalar yorilib ketadi. Unib chiqqandan so’ng 25-28 kun o’tgach, hosil yig’ishtiriladi. 61 Rediskani tanlab, 3-4 martada terib olinadi. 1 m 2 maydonning hosildorligi 20-30 bog’lam. YArim isitiladigan yoki isitilmaydigan parniklarda shuningdek ko’chatxonalarda rediska erta bahorda yaxshi bo’ladi. Qishki davrda o’suv davri nisbatan uzayadi va rediska hosildorligi pasayadi. Bahorgi yetishtirishda yetilgan ildizmeva unib chiqqandan so’ng 30-35 kun o’tgach, hosil bo’ladi. Rediskaning urug’i fevral boshida sepiladi. Bir 1 m 2 ga urug’ normasi 4-6 g. qo’lda yoki parnik seyalkasida 0,5-1 sm chuqurlikda, qator oralig’ini 6 sm qilib ekiladi. Rediskani yetishtirayotganda haroratni 15-18 0 S da unib chiqqandan so’ng 5-6 0 S da saqlash tavsiya etiladi. Rediska namga juda talabchan va uni mo’l-ko’l va tez-tez sug’orish, ayniqsa ildizmevasi hosil bo’layotganda, talab qilinadi. Birinchi barglari chiqqandan so’ng yagana qilinadi, bunda o’simliklar oralig’i 3-4 sm qilib qoldiriladi. YAganadan so’ng 1 m 2 da 400-450 dona o’simlik qolishi kerak. Parnik ostidagi rediska 2-3 marta oziqlantiriladi. Eritma tarkibi huddi issiqxonadagiga o’xshash, bir m 2 ga 5-6 l eritma bilan sug’oriladi. Parnikda yetishtirilgan rediska hosilini terib olish martning o’rtalaridan boshlanib, aprelgacha davom etadi. Hosildorligi bir m 2 dan dan 3-5 kg. 2. Himoyalangan joylarda yetishtiriladigan sabzavotlarni yorug’likka talabi va uni guruhlash. YOrug’lik-fotosintez jarayoni uchun energiya manbai, o’simliklarning o’sishiga, anatomik tuzilishiga, suvni bug’lantirishiga va mineral oziqlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Sabzavot ekinlarining ba’zilari ko’k-binafsha nurlar ta’sirida yaxshi o’sib rivojlansa, boshqalari qizil yoki sariq-yashil nur ta’sirida yaxshi o’sadi va rivojlanadi. Quyosh nurining spektral tarkibi Quyoshning ufqdagi holatiga qarab kuchli darajada o’zgaradi. Qishda yorug’lik tarkibida qizil nurlar yozdagiga nisbatan ko’proq, ko’k-binafsha nurlar esa, kamroq bo’ladi. Ertalabki va kechki yorug’lik kunduzgi yorug’likka nisbatan qizil nurlar bilan ko’proq va ko’k-binafsha nurlar bilan kamroq to’yinadi. To’g’ri tushgan yorug’lik bilan yoyilib tushgan yorug’likning sifat tarkibi ham turlicha. Qisqa to’lqinli ko’k-binafsha nurlar atmosferada uzun to’lqinli qizil nurlarga nisbatan kuchliroq yutiladi. Havo bulutli, chang va tutun qancha ko’p bo’lsa, nurlar shuncha ko’p yutiladi. YOyilib tushgan yorug’likda qizil nurlar ancha ko’p, shuning uchun o’simliklar uni yaxshi o’zlashtiradi. SHu sababli, shimoliy kengliklarda o’simliklarning o’suv davri qisqa bo’lishiga qaramay, u joylarda yoyilib tushuvchi yorug’likning ko’p bo’lishi fotosintezning unumli o’tishi uchun yetarlidir. Ultrabinafsha nurlar assimlyatsiya jarayoniga ta’sir ko’rsatmaydi - yu, ammo vitamin S ning sintezlanishiga yordam beradi. Oyna ultrabinafsha nurlarni tutib qoladi. SHuning uchun ham teplitsa va parniklarda yetishtirilgan sabzavot ekinlarida vitamin S dalada o’stirilgan o’simliklardagiga nisbatan kamroq bo’ladi. Quyosh radiatsiyasi intensivligi fotosintezga, o’simliklarning o’sishi va rivojlanishiga juda katta ta’sir etadi. Qish oylarida radiatsiya yozdagiga nisbatan ancha kuchsiz bo’ladi. SHu sababli, shimoliy rayonlarda issiqsevar o’simliklar 62 (bodring)ni teplitsalarda o’stirish uchun qo’shimcha ravishda yoritish kerak bo’ladi. Janubiy yon bag’irlarda shimoliy yon bag’irlarga nisbatan quyosh nurlari ko’proq tushadi. SHuning uchun himoyalangan inshootlar qurish uchun janub tomonga qaragan yon bag’irlar tanlanadi va yorug’lik ko’proq tushishi uchun ularning tomlari janub tomonga nishab qilinadi. Agar o’simliklar haddan tashqari qalin bo’lsa, bir-birini soyalatib, yorug’lik yetishmasligidan qiynaladi. Pastki barglarga yuqoridagilarga nisbatan yorug’lik kam tushadi, shuning uchun ular yorug’lik yetishmasligi orqasida bevaqt nobud bo’ladi. Biroq yorug’likning haddan tashqari kuchli bo’lishi barglarning o’ta qizib ketishiga olib keladi. Natijada fotosintez intensivligi pasayadi. Nafas olish esa kuchayadi. Buning oqibatida o’simliklar assimlyatsiyadan keluvchi energiyadan ko’ra ko’proq energiya sarflay boshlaydi. SHuning uchun janubiy rayonlarda o’simliklarning yashil barglari yozda havo bulut kunlarda havo ochiq kunlardagiga nisbatan ko’proq yaxshiroq rivojlanadi. 3. Issiqlik tartiboti. Haroratni asosiy me’yorlari: maqbul harorat, agronomik va biologik maksimum va minimum harorat chegaralari. Sabzavotlarni issiqlikka talabi bo’yicha guruhlash. O’simlikdagi barcha fiziologik, biokimyoviy jarayonlar, suvni o’zlashtirish, oziq moddalarning ildizdan bargga, murtak va mevaga, plastik moddalarning bargdan ildizga harakati tuproq hamda havo haroratiga bog’liq. Ko’pchilik sabzavot ekinlari uchun harorat 20-25 0 S bo’lganda fotosintez kuchayadi. Harorat bundan ko’tarilsa, fotosintez susayib, 40-50 0 S ga yetgach mutlaqo to’xtaydi. Fotosintez uchun qulay harorat juda ko’p omillarga, birinchi navbatda yorug’likka va karbonat angidrid gazi kontsentratsiyasiga bog’liq. YOrug’ kam, karbonat angidrid gazi miqdori past bo’lsa, qulay harorat 10 0 S, yorug’ yetarli, karbonat angidrid gazi yetarli (0,03 %) bo’lsa, qulay harorat 20 0 S, yorug’lik yetarli, lekin SO2 1,22 % bo’lsa, qulay harorat 30 0 S bo’ladi. Sabzavot ekinlari ham boshqa ekinlar singari rivojlanishining turli fazalarida haroratga turlicha talab sezadi. Ko’pchilik sabzavot ekinlar urug’i 15-200S da una boshlaydi, piyoz, karam, ildizmevalilar urug’i esa 3-50S da ko’kara boshlaydi. Gullash va meva tugish davrida o’simlikning issiqlikka talabi yanada oshadi. Kartoshka va ko’pchilik ikki yillik sabzavot ekinlari tuganak, ildizmeva hosil qilish, karambosh o’rash davrida harorat pastroq 17-20 0 S bo’lishini xohlaydi, chunki yuqori haroratda hosil organlarining o’sishi susayadi yoki butunlay to’xtaydi. Hosil pishish davrida, ayniqsa, saqlash jarayonida esa organik moddalar nafas olishga kamroq sarflanishi uchun harakat eng past darajada bo’lishi kerak. O’simlik to’qimalarida erkin suv bo’lishi ularning sovuqqa chidamliligiga juda katta ta’sir etadi. Hujayralarda suv qancha kam bo’lsa, harorat pasayganda hujayralar oralig’iga suv shuncha kam o’tadi va o’simlik sovuqqa shuncha chidamli bo’ladi. SHuning uchun quruq urug’lar 100-200 0 S gacha sovuqqa chidaydi, ivitilgan yoki nishlagan urug’lar esa salgina sovuqdan nobud bo’ladi. Sabzavot ekinlari issiqqa talabchanligiga qarab quyidagi beshta guruhga bo’linadi: 63 1. Sovuqqa va qishga eng chidamli ekinlar. Bu guruhga ko’p yillik piyozlar, shovul, rovoch, sparja, xren, lyubistok, estragon kirib, o’simliklari o’sishni 1 0 S haroratda boshlaydi. Qulay harorat 15–20 0 S. O’sib turgan o’simliklari - 8-10 0 S sovuqqa chidaydi. 2. Sovuqqa chidamli ekinlar. Ildizmevalilar, karam, salat, shivit, ismaloq, bosh piyoz, gorox kiradi. Bularning urug’i 3-5 0 S issiq haroratda una boshlaydi. Qulay harorat 17-20 0 S. Bu guruh o’simliklari 3-5 0 S, hatto 7-10 0 S gacha sovuqqa chidaydi. 3. SHartli issiqsevar yoki yarim sovuqqa chidamli ekinlar. Faqat kartoshka kiradi. Tuganak tugish uchun qulay harorat 15-17 0 S, palagi 0 daraja sovuqdan nobud bo’ladi. 4. Issiqsevar ekinlar. Bularga pomidor, bodring, qalampir, boyimjon kirib, urug’lari 12-15 0 S da unaboshlaydi. Qulay harorat 20-30 0 S. Harorat 15 0 S dan pasaysa yoki 30 0 S dan oshsa o’sish to’xtaydi. Salgina (0,5-1 0 S) sovuq, ekinlarni urib ketadi. 5. Issiqqa chidamli sabzavot ekinlar. Bu guruhga qovun, tarvuz, qovoq, makkajo’xori, loviya kiradi. Bu ekinlar issiqqa chidamliligi bilan xarakterlanadi. Harorat 30-40 0 S da fotosintez eng yuqori bo’ladi. 4. Sabzavotlarni sug’orish usullari havo-gaz tartiboti, uni ta’minlash va sozlash usullari. Sabzavot ekinlari tuproqdagi namga talabchan. Buning sababi tarkibida suvning ko’p bo’lishi (75-95 %), ko’p suvni bug’lantirib yuborishi hamda ko’pchilik o’simliklar ildiz sistemasi yuza joylashgan va kuchsiz rivojlanganligidir.
Xulosa
Sabzavot ekinlarining namga munosabatini ko’rib chiqayotganda o’simliklarning tuproqdan o’zlashtirib oladigan suv miqdori bilan ularning tuproqdagi nam miqdoriga talabchanligini farq qilish kerak. Bodring bilan karam suvni ko’p talab qiladigan va tuproqning sernam bo’lishini talab etadigan o’simliklar jumlasiga kiradi.
Bu o’simliklarning ildiz sistemasi yuzada joylashgan, yirik barglari esa suvni ko’p bug’lantiradi. Poliz ekinlari (tarvuz, qovun) ham ko’p suv talab qiladi - yu, lekin tuproqda nam ko’p bo’lishiga talabchan emas, chunki bularning kuchli rivojlangan ildiz sistemasi tuproqning ancha chuqur qatlamigacha kirib, yerdagi namdan samarali foydalanadi. Piyoz esa poliz ekinlarining aksi o’laroq suvni kam talab qiladi va uni tejab sarflaydi-yu, ammo ildizlari kam shoxlanganligi va ularning yuza joylashganligi sababli tuproqda nam ko’p bo’lishini talab etadi. Sabzavot ekinlari rivojlanish davrlarida ham tuproqdagi namlikka talabchanligi turlicha bo’ladi. Barcha sabzavot ekinlari ham urug’lar una boshlagan davrda nam ko’p bo’lishiga ehtiyoj sezadi. Buning sababi ko’pchilik sabzavot o’simliklarining urug’i juda mayda bo’lgani uchun yuza ekiladi. SHunga ko’ra, urug’ni qiyg’os undirib olish va maysalarning to’la qimmatli bo’lishi uchun tuproqning ustki qavatlari sernam bo’lishi zarur. 64 Ko’chatlar o’tqazilgandan keyin ham tuproq g’oyat sernam bo’lishi kerak, chunki ularni ko’chirib olayotganda ildizchalarning bir qismi uzilib qoladi, qolgan mayda ildizchalar esa o’simliklarni yetarli miqdorda suv bilan ta’minlay olmaydi. Maysalar ko’ringandan va ko’chatlar tutib ketgandan keyin, assimilyatsiya apparati vujudga kela boshlagan davrda o’simliklarning tuproqdagi namlikka bo’lgan talabi birmuncha kamayadi. Biroq, bu davrda ham tuproqda nam yetishmasligiga yo’l qo’yib bo’lmaydi, chunki bu hol yosh o’simliklarning fiziologik jihatdan qariy boshlashiga sabab bo’ladi. Gullash va meva tugish davri boshlangach, o’simliklarning namga ehtiyoji yana ortadi, chunki bu davrda o’simliklarda quruq moddalar to’planishi kuchli boradi. SHu davrda nam yetishmasa, gul va tugunchalar to’kila boshlaydi, ildizmevalilar, kartoshka tuganaklari va karam boshlari juda sekin o’sadi, bularning hammasi hosildorlik kamayib ketishiga olib keladi. Salat va gulkaram o’simliklariga nam yetishmasa, erkaklab ketishi mumkin. Hosil pishadigan davrda sabzavot ekinlari namni unchalik ko’p talab qilmaydi.
|
| |
