|
Research focusBog'liq 02 00 00 – Kimyo fanlari Musayev Muhammadjon Aziz o\'g\'liRESEARCH FOCUS
| VOLUME 3 | ISSUE 5 | 2024
ISSN: 2181-3833
ResearchBip (7.8) | Google Scholar | SJIF (6.577)
|
UIF (8.3)
Research Focus International Scientific Journal
, Uzbekistan
https://refocus.uz/
Oksidlanuvchi gazlarning katalizatorlar ishtirokida geterogen oksidlanish reaksiyasi kinetik va
diffuzion oblastlarda o‘tishi mumkin. Kinetik oblastdagi oksidlanish reaksiyasining tezligi odatda
metan va kislorodning hajmiy molyar konsentratsiyalarining ko‘paytmasi sifatida ifodalanadi.
Metan konsentratsiyasi 9% dan ortiq bo‘lgan qiymatlarida, havo kislorodi reaksiya tezligini
aniqlaydigan limitlovchi komponentga aylanadi. Shuning uchun bu usulni qo‘llashning asosiy
sohasi metanning portlashgacha bo‘lgan (0 - 5%) dagi konsentratsiyasi hisoblanadi. Keng
diapazonda yonuvchan gazni aniqlovchi analizatorda bitta ko‘prik sxemasiga ega bo‘lgan
termokatalitik metan sensor (TKS-CH
4
)ishlatiladi.
Bugungi kunda ko‘plab tadqiqotchilarning harakatlari yangi konstruktiv yechimlarni ishlab
chiqish, yangi materiallar va texnologiyalarni qo‘llash hisobiga metanni aniqlashda ishlatilgan
termokatalitik sensorlarning hususiyatlarini yaxshilashga qaratilgan, bu ularning ishlatilish
chegaralarini kengaytirishga yordam beradi. TKS uchun qo‘yiladigan asosiy talablarga uning
metanni aniqlashda yuqori sezuvchanlik, selektivlik, tezlik va barqarorlikka ega bo‘lishi kiradi.
TKS sezgir elementini shakllantirishning eng universal usullaridan biri zol-gel texnologiya
usulidir.
Termokatalitik sensorlarning sezgir elementi sifatida Ti, Zn, Co oksidlari qo‘llaniladi.
Titan oksididan foydalanishga asoslangan sensorlarning xarakterli xususiyatlaridan biri bu 500 °C
dan yuqori temperaturalarda o‘rganilayotgan gazlarga nisbatan yuqori sezuvchanligidir. Metall
oksidlari asosidagi termokatalitik sensorni ishlab chiqarish texnologiyasi, zol-gel usulni
qo‘llanilishiga asoslangan. Sensorlarning sezgirligini oshirish usullaridan biri gazga sezgir
qatlamga samarali katalizatorlarni kiritishdan iborat bo‘lib, bunda qo‘llaniladigan eng faol
katalizatorlarga palladiy va platina kabi metallarni kiritish mumkin. Hozirgi kunda gaz sezgir
qatlami TiO
2
dan foydalanib tayyorlangan termokatalitik sensorlar metanga sezgir bo‘lishi
aniqlangan. Metanga nisbatan maksimal sezgirlikka ega bo‘lgan TKS zol-gel eritmaning
bug‘latish natijasida olingan TiO
2
kukunining anataz modifikatsiyasidan foydalanib olingan
sensordir. Gazlar tahlili amaliyotida termokatalitik sensorlar metandan tashqari CO, H
2
uglevodorod bug‘lari singari boshqa yonuvchan komponentlarni aniqlashda ham qo‘llaniladi.
Ushbu ishlarda ishlab chiqilgan termokatalitik is gazini aniqlovchi termokatalitik sensorlar GA-
CO avtomatik gaz analizatorlari tarkibida O‘zbekiston Respublikasi Davlat standarti sinovidan
muvoffaqiyatli o‘tgan. Benzinli dvigatellar bilan ishlaydigan avtomobillarning chiqindi gazlari
tarkibidan CO ni aniqlash uchun mo‘ljallangan GA-CO avtomatik gaz analizatoriga 64-16096982-
01-97 raqamli O‘zbekiston Respublikasining texnik shartlari ishlab chiqarilgan. GO-CO uchun
o‘lchov asbobi sifatida 01/065 sonli O‘zbekiston Respublikasini, 301-sonli Qozog‘iston
Respublikasini va 41/01/145 sonli Qirg‘iziston Respublikasini sertifikatlari olingan. Asbob is
gazini konsentratsiyani 0-5,0 %, o‘lchov oralig‘ida ruhsat berilgan asosiy xatolik chegarasi (±0,25
haj.%) aniqlashga imkon beradi.
XULOSA
Metanning portlaydigan konsentratsiyasini nazorat qilish bo‘yicha mavjud adabiyot
ma’lumotlarini tahlil qilish quyidagi xulosalarga olib keladi:
-metan konsentratsiyasini ishonchli nazorat qilish imkonini beruvchi hozirgi kunda ishlab
chiqarishda mavjud termokatalitik gaz analizatorlar portlashgacha bo‘lgan past konsentratsiyadagi
metan bo‘lgan gazli muhitda uzoq muddat ishlatilganidan so‘ng yoki yuqori konsentratsiyali
metanning gaz aralashmasining nazoratidan so‘ng o‘zining hususiyatlarini sezilarli darajada
o‘zgartiradi;
|
| |
