2.2
Mustaqillik yillarida sud tizimining fuqarolar huquqlarini himoya qilish
borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlari
Bugungi kunda O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasiga
binoan har bir shaxsga o‟z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat
organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‟ayriqonuniy xatti-
harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi
1
.
Konstitutsiyaning ushbu qoidasi umume‟tirof etilgan xalqaro me‟yorlarga
mos keladi. Xususan, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 8-moddasida
aytilgandek: “Har bir inson unga konstitutsiya yoki qonun orqali berilgan asosiy
huquqlari buzilgan hollarda nufuzli milliy sudlar tomonidan bu huquqlarning
samarali tiklanishi huquqiga ega”
2
.
Shuni ta‟kidlash joizki, fuqaroning sudga erkin va tenglik asosida murojaat
qilishini ta‟minlash muammosi hozirda kunda ko‟pgina davlatlar orasida
ko‟ndalang bo‟lib turgan global muammolardan biridir.
Odil sudga bemalol murojaat qilish va buzilgan huquqni sud orqali himoya
qilishga doir masalalar barcha davlatlarning va xalqaro tashkilotlarning diqqat
1
Umarova Sh.O. O‟zbekiston Respublikasida demokratik huquqiy davlat qurishda sud hokimyatining o‟rni.
- T., 2005. - 114-b.
2
Inson huquqlari bo‟yicha xalqaro shartnomalar: to‟plam.- T., 2004. - 32-b.
34
markazida bo‟lib keladi. Chunki fuqarolarning sud himoyasida bo‟lish huquqini
amalda sud kafolatlashi lozim. “Sudga murojaat qiulish huquqi sud buzilgan
huquqni haqiqatda tiklshga qodir bo‟lganda ma‟no va mazmunga ega bo‟ladi”
1
.
O‟zbekiston Respublikasida sudlarning fuqarolar huquqlarini himoya
qilishdagi faoliyati tahlil etilganda, xususan quyidagi holat ko‟zga tashlandi.
Joriy etilgan yangiliklar birinchi instansiya sudlari tomonidan yo„l qo„yilgan
xatolarni o„z vaqtida tuzatish, sud faoliyatida sansalorlikka yo„l qo„ymaslikning
muhim kafolatiga aylandi. Agar 2000-yilda sud xatolarining deyarli yarmi nazorat
tartibida tuzatilgan bo„lsa, 2009-yil yakunlariga ko„ra, bunday holatlarning 85
foizdan ortig„i apellatsiya va kassatsiya tartibida bartaraf etilgan
2
.
2000-yilda umumiy sudlanganlarning 47,2 % ga ozodlikdan mahrum qilish
jazosi tayinlangan bo‟lsa, davlatimiz rahbari tashabbusi bilan sud-huquq tizimida
olib borilayotgan islohotlarning muhim yo‟nalishlaridan biri – «Jinoiy jazolarning
liberallashtirilishi munosabati bilan O‟zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-
protsessual kodekslari hamda Ma‟muriy javobgarlik to‟g‟risidagi kodeksiga
o‟zgartishlar va qo‟shimchalar kiritish haqida»gi Qonun qabul qilingach, 2006-
yilda bu ko‟rsatkich atigi 28,7 foizni tashkil etgan. Boshqacha aytganda, 71,3 foiz
sudlanganlarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‟liq bo‟lmagan jazolar
tayinlanib, ular oilasi, jamoasi bag‟rida qolgan. Sodir etilgan iqtisodiy jinoyatlar
oqibatida yetkazilgan zararning 33 milliard so‟mdan ortig‟ini ixtiyoriy ravishda
qoplagan to‟qqiz ming nafarga yaqin shaxsga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish
bilan bog‟liq bo‟lmagan jazo tayinlangan
3
.
2002-yil davomida fuqarolik ishlari bo‟yicha birinchi bosqich sudlarida
119215 ta fuqarolik ishlari ko‟rilgan. Bu esa 2001-yilda shu sudlarda ko‟rilgan
ishlarga nisbatan 11,2 foizga ko‟pdir. Jami ko‟rilgan ishlarning 96914 tasida hal
1
Стецовский.Ю.И. Судебная власть. – Москва, 1999. - С.115.
2
Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarning yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi. O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‟shma
majlisidagi ma‟ruza. 2010. 12-noyabr.
3
Boydedayev M. O‟zbekiston huquqiy davlat va fuqarolik jamiyat qurilishi va boshqaruv tizimining
shakllanishi hamda takomillashuvining huquqiy asoslari. – T., 2001. - 34-b.
35
qiluvchi qarori chiqarilib, 90056 ta da‟vo qanoatlantirilgan. Ko‟rilgan ishlarning
2580 tasi mulk huquqi bilan bog‟liq, 1553 tasi esa turar joy bilan bog‟liq
nizolardir
1
.
2006-yilda umumiy yurisdiksiya sudlari tomonidan mamlakatimizda qonun
ustuvorligi va ijtimoiy adolatni ta‟minlash, fuqarolarning haq-huquqlari va qonuniy
manfaatlarini himoya qilish borasida muayyan ishlar amalga oshirildi. Fuqarolik
ishlari bo‟yicha sudlar tomonidan 420 mingdan ortiq ish ko‟rib chiqilib, ularning
96 % bo‟yicha da‟vo talablari qanoatlantirilib, fuqarolar hamda tashkilotlarning
buzilgan haq-huquqlari tiklangan va ularning foydasiga 26,2 milliard so‟m moddiy,
3,6 milliard so‟m ma‟naviy zarar, shuningdek, respublika budjetiga 455,3 million
so‟m davlat boji undirilgan. Shu jumladan, tadbirkorlarning buzilgan huquq va
qonuniy manfaatlarini tiklash yuzasidan 300 dan ortiq da‟vo qanoatlantirilib, 40,3
million so‟m moddiy va 24,8 million so‟m ma‟naviy zarar undirilgan
2
.
Хususаn, 2008-yildа prоkurоrlаr tоmоnidаn sudlаrgа аyblаnuvchilаr vа
gumоn qilinuvchilаrgа nisbаtаn qаmоqqа оlish tаrzidаgi ehtiyot chоrаsini qo‟llаsh
hаqidа 16610 tа iltimоsnоmа kiritilgаn. Ushbu iltimоsnоmаning 16338 tаsi sudlаr
tоmоnidаn qаnоаtlаntirilgаn, 248 tаsi esа rаd etilgаn
3
.
Huquqni muhоfаzа qiluvchi оrgаnlаrining оdаm sаvdоsigа qаrshi kurаshish
mаsаlаlаridа mаhаlliy dаvlаt hоkimyati оrgаnlаri, tibbiyot vа tа‟lim muаssаsаlаri,
nоdаvlаt vа nоtijоrаt tаshkilоtlаr vа kеng jаmоаtchilik bilаn yaqindаn hаmkоrligi
tа‟minlаnаdi. Оdаm sаvdоsi jаbrdiydаlаrigа yordаm bеrish vа ulаrni himоya qilish
bo‟yichа Rеspublikа rеаbilitаtsiya mаrkаzi tаshkil etildi.
Аmаlgа оshirilgаn ishlаr nаtijаsidа оdam sаvdоsi bоg‟liq jinоyatlаrning fоsh
etilishi yaхshilаndi. Аgаr 2007-yildа jаmi 382 tа bundаy hоlаt аniqlаngаn bo‟lsа,
1
O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi. Umumiy yurisdikdiya sudlarining 2002-yilgi faoliyati to‟g‟risidagi
statistika ma‟lumotlari to‟plami. - T., 2002. - 71-b.
2
Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.:
“Adolat”, 2002 .–50-b.
3
Sud faoliyatidan lavhalar // “Huquq”. №11. - 2009-yil 12-mart.
36
2008 yildа bu ko‟rsаtkich dеyarli 2,5 bаrаvаrgа оshib, 891 tа jinоyatni tаshkil
etgаn
1
.
O‟zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2008-yil 1-mаydаgi “O‟zbеkistоn
Rеspublikаsidа аdvоkаturа institutini yanаdа islоh qilish chоrа-tаdbirlаri
to‟g‟risidа”gi Fаrmоni bilаn bеlgilаb sud-huquq islоhоtlаrining bugungi kundаgi
eng muhim vаzifаsi fuqаrоlаrning yuqоri mаlаkаli yuridik yordаmgа bo‟lgаn
tаlаbini qоndirish uchun zаrur shаrоitlаrni yarаtishdаn ibоrаtdir.
Sud-huquq sohasida munosabatlarni tartibga soluvchi, xalqaro normalarga
mos qonunchilik shakllandi va muntazam takomillashtirilmoqda. Keyingi besh
yilda bu borada qariyb 60 tegishli qonun hujjatlari qabul qilindi. Bosqichma-
bosqich islohotlar doirasida sudlar ixtisoslashtirildi, kassatsiya sudi
2
isloh qilinib,
sud ishlarini qayta ko„rishning apellatsiya tartibi, yarashuv instituti joriy etildi, sud
faoliyatining barcha bosqichlarida tomonlar tengligi ta‟minlandi. Mamlakatimizda
2008-yilning 1-yanvaridan boshlab o„lim jazosi bekor qilindi, qamoqqa olishga
sanksiya berish huquqi sudlarga o„tkazildi. Jinoyat va jinoyat-protsessual
qonunchiligini insonparvarlik tamoyillariga muvofiqlashtirish jarayonida ko„plab
jinoyatlar tasnifi o„zgartirildi, ularning qariyb 75 foizi ijtimoiy xavfi katta
bo„lmagan jinoyatlar toifasiga o„tkazildi
3
.
Jamiyatning barcha sohalaridagi erkinlashtirish va o‟zgarishlar qatori sud-
huquq sohasidagi islohotlarga ham asos slogan davlat rahbari I.A.Karimov
tadqiqotimiz obyekti bo‟lgan sohadagi islohotlar jarayonini tahlil qilar ekan, bu
borada galdagi vazifalarnibelgilaydi: “…Sudlarning ijro etruvchi hokimyat va eng
avvalo joylardagi hokimlar va prokuratura organlari bilan o‟zaro munosabatlarini
tubdan qayta ko‟rib chiqish fursati yetdi”
4
.
1
Sud faoliyatidan lavhalar // “Huquq”. №11. - 2009-yil 12-mart.
2
Kassatsiya – fransuzcha so‟z bo‟lib, “buzish” degan ma‟noni anglatadi. Sudlovda esa ko‟rilgan fuqarolik
ishlarini qayta ko‟rish tushuniladi. Fuqarolik protsessual qonunchilikka kiritilgan kassatsiya tartibida ish yuritish
institutining maqsadi ishni qaytadan to‟laligicha, mazmunan ko‟rmasdan faqat ishni shikoyat qilgan qismi bo‟yicha
moddiy protsessual huquqiy me‟yorlarning to‟g‟ri tatbiq etilganini tekshiradi.
3
www.UzA.23-fevral.2012-yil.
4
Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5-7. - T.:O‟zbekiston, 1997. - 127-128-b.
37
O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 23-iyunda qabul qilingan
“Sud qonunchiligini demokratlashtirish va liberallashtirish hamda sud tizimi
mustaqilligini ta‟minlash bo„yicha tadqiqot markazini tashkil etish to„g„risida”gi
qarori ushbu chora-tadbirlarning mantiqiy davomi bo„ldi
1
.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan sud-huquq sohasidagi islohotlar
jarayonida xorijiy mamlakatlar tajribasini o'rganishga muhim ahamiyat
berilmoqda. Jumladan, mazkur yo'nalishda O'zbekiston bilan Germaniya o'rtasida
yaqin hamkorlik o'rnatilgan. Yaqinda Germaniya federal Adliya vazirligi
huzuridagi Huquq sohasidagi xalqaro hamkorlik jamg'armasi taklifiga binoan
O'zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi delegasiyasi GFRda bo'ldi.
Tashrif davomida o'zbekistonlik yuristlar Germaniyaning prokuratura va sud
organlari faoliyati bilan tanishib, nemis hamkasblari bilan uchrashuvlar o'tkazdilar.
Tashrif doirasida Kyoln shahri bosh prokuraturasida O'zbekistonda sud-
huquq islohotlari hamda mamlakatimizda "Xabeas korpus" institutining joriy
etilishi jarayonlariga bag'ishlangan davra suhbati bo'lib o'tdi
2
.
Prezident Islom Karimov O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi va Senatining 2010-yil 12-noyabrda bo„lib o„tgan qo„shma
majlisida «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi» ma‟ruzasida mamlakatimizda
amalga oshirilayotgan tub o„zgarishlar, jumladan sud-huquq sohasidagi islohotlar
yangi bosqichining ustuvor yo„nalishlarini belgilab berdi
3
.
O‟zbеkistоn Rеspublikаsining Mа‟muriy jаvоbgаrlik to‟g‟risidаgi kоdеksi
аdvоkаtning prоfеssiоnаl fаоliyatigа to‟sqinlik qilish uchun mа‟muriy
jаvоbgаrlikni bеlgilоvchi 197
1
-mоddаsi
bilаn to‟ldirilgаnligi аdvоkаtlik
fаоliyatining yanа bir kаfоlаti bo‟ldi.
1
www.UzA
. “Islohotlardan maqsad – inson huquqlari himoyasini ta‟minlash”. 30.06.2009.
2
Uz REPORT Axborot agentligi “O'zbekistondagi sud-huquq islohotlari germaniyalik yuristlar e'tiborida”
18.03.2009.
3
www.UzA
. .6-Aprel.2011-yil
38
Jinоyat kоdеksigа jinоyatlаr to‟g‟risidаgi аrizаlаr, хаbаrlаr vа bоshqа
mа‟lumоtlаrni qаbul qilish, ro‟yхаtdаn o‟tkаzish yoki ko‟rib chiqish хizmаt
vаzifаlаrigа kirаdigаn mаnsаbdоr shахsning jinоyatni hisоbgа оlishdаn qаsddаn
yashirishi uchun jinоiy jаvоbgаrlikni bеlgilоvchi yangi 241
1
-mоddа kiritildi
1
.
O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta‟kidlaganidek: “Bugun
bizning huquqiy doktrinamiz mutlaqo yangicha, demokratik tamoyillarga
asoslangan. U, eng avvalo, O‟zbekiston Konstitutsiyasi talablariga ko‟ra inson
huquqlarining ustuvorligini ta‟minlaydi. Inson himoyasining bosh subyekti bo‟lib,
uning hayoti va sog‟ligiga suiqasd qilish og‟ir jinouat hisoblanadi”
2
.
Jinoyat ishlari bo‟yicha sudlarning vazifasiga to‟xtalib, Prezident
I.A.Karimov to‟g‟ri ta‟kidlaydi, “Sud bo‟ldi, desa biz kimdir jazo oldi, deb
tushunamiz. Sud bo‟ldi, deganda, odamlar himoya qilindi, degan tushuncha qachon
ongimizga singadi? Sud jazolovchi organdan oddiy odamlarning huquqlari ba
manfaatlarini himoya qiluvchi organga aylanib, haqiqatdan ham mustaqil bo‟lib
qolishi lozim”
3
.
Bizningcha, jinoyat ishlarini ko‟ruvchi sudlarning to‟laqonli hokimyat bo‟lib
shakllanishidagi, “Oddiy odamlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qiluvchi
organga” aylanishidagi mavjud muammolarning, mamlakat bo‟yicha oqlov
hukmlari chiqarish kam darajada ekanligidadir balki.
1
“Huquq” .№11. 2009-yil 12-mart.
2
Karimov I.A. Adolat – qonun ustuvorligida. Ikkinchi chaqiriq O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
oltinchi sessiyasidagi ma‟ruza // Xalq so‟zi. - 2001.30-avgust.
3
Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5. - T.: O‟zbekiston, 1997. - 127-128-b.
| 