II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING SUD-HUQUQ TIZIMI

26
ta‟minlashga qaratilgandir”

1
.

Sudning qonuniylikni ta‟minlashdagi ishtiroki uning nazorat funksiyasi 

orqali amalga oshiriladi. Binobarin, sud avvalo o‟zi qonunlarga og‟ishmay amal

qiladi, qolaversa boshqa hokimyat organlarining qonunlarga amal qilishi ustidan 
nazorat olib boradi. Bu esa hokimyatlarning tengligi va ularning “o‟zaro bir-birini
tiyish hamda muvozanatni saqlash tizimi” haqidagi nazariyalarga mos bo‟lib, biz 
quyida sud hokimyatining nazorat funksiyasiga batafsilroq to‟xtalamiz.

Qonun chiqaruvchi hokimyat ustidan sud nazorati – bu qonunlar va boshqa

normativ hujjatlarning Konstitutsiyaga mosligi yuzasidan Konstitutsiyaviy sud 
nazorati bo‟lib, O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi orqali amalga
oshiriladi
2
. Konstitutsiyaviy sudning nazorat va sudlov huquqi rasmiy qabul 

qilingan normativ hujjatlarga nisbatan tatbiq etiladi. Konstitutsiyaga xilof deb

topilgan qonunlar va boshqa normativ hujjatlar qabul qilingan paytdan boshlab 
yuridik kuchga ega bo‟lmagan, deb hisoblanadi. Konstitutsiyaviy sudning qarorlari
qat‟iy va ular ustidan shikoyat qilish mumkin emas (Konstitutsiyaviy sudning 
vakolatlari va maqomi to‟g‟risida ushbu Bitiruv malakaviy ishimizning 1-bobida
to‟xtalgan edik). Hozirgi vaqtda Konstitutsiyaviy sud qonun chiqaruvchi va ijro 
etuvchi hokimyatlar hujjatlarining, shuningdek mahalliy davlat organlari
hujjatlarining konstitutsiyaviyligini tekshirish yuzasidan o‟z vakolati doirasida 
tahliliy ishlar ham olib bormoqda
3
. 

Ijro hokimyati o‟zining vakolati doirasida qonunlar va boshqa normativ 

hujjatlarning ijrosini ta‟minlaydi. Fuqarolar o‟z huquqlari va majburiyatlarini
amalga oshirish jarayonida bevosita ijro hokimyati organlari bilan munosabatga 
kirishadilar yoki ijro hokimyati organlari zimmasidagi vazifalarni amalga oshirish
jarayonida shaxslarning muayyan huquq va majburiyatlariga ta‟sir ko‟rsatadilar. 
Ana shu munosabatlar jarayonida kimningdir huquqi buzilsa, ana shu buzilgan
1
Umarova Sh.O. O‟zbekiston Respublikasida demokratik huquqiy davlat qurishda sud hokimyatining o‟rni.

- T., 2005. - 53-b.

2
O‟sha manba. 130-b. 

3
Polvonzoda A.A., Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: 

“Adolat”, 2002 .–58-b.

27
huquqni sud orqali tiklash imkoniyatining kafolatlanganligi – bu huquqiy 

davlatning muhim belgilaridan biridir. Boshqacha qilib aytganda, ijro

hokimyatining har qanday noqonuniy xatti-harakati (harakatsizligi) ustidan hech 
bir moneliksiz sudga murojaat qilish imkoniyati – bu erkinlikning zaruriy
shartidir
1
.
“Fuqarolarning huquqlari va erkinlilarini buzadigan xatti-harakatlar va 

qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to‟g‟risida”gi O‟zbekiston Respublikasining

Qonuni ana shu erkinliklarni ta‟minlashga qaratilgan. Qonunning 1-moddasiga 
ko‟ra har bir fuqaro davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat
birlashmalari, fuqarolarning o‟zini-o‟zi boshqarsih organlari yoki mansabdor 
shaxslarning g‟ayriqonuniy hatti-harakatlari (qarorlari) bilan o‟z huquqlari yoki
erkinliklari buzilgan deb hisoblasa, shikoyat bilan sudga murojaat qilishga haqli. 
Fuqaroning yuqoridagi normaga asosan muayyan organ yoki tashkilot yoxud
mansabdor shaxsning xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyat sud tomonidan 
fuqaroviy sudlov ishlarini yuritish qoidalari asosida ko‟rib chiqiladi
2
.

Oliy sud faoliyatida kelib tushayotgan shikoyat va arizalar bilan ishlash

alohida o‟rin tutadi. Birgina 2000-yilning o‟zida O‟zbekiston Respublikasi Oliy 
sudiga 13 mingdan ko‟proq shikoyat va arizalar kelib tushgan bo‟lib, shundan 9
mingtasi jinoyat ishlari bo‟yicha berilgan
3
.

Quyi bosqich sudlari ishining sifati, ular qabul qiladigan sud qarorlarining 

asoslantirilganligi, qonuniy va adolatli bo‟lishini ta‟minlashga Oliy sud doimo

diqqat-e‟tibor berib kelmoqda. Eng muhum toifa nizolar, huquqbuzarliklar va 
jinoyatlarga oid sud ishlari muntazam o‟rganib va muhokama etib boriladi.
Masalan, 2002-yil davomida sud qarorlarining O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi 
tomonidan nazorat tartibida bekor qilinishi Toshkent shahar sudlari bo‟yicha 87,
Samarqand voliyati bo‟yicha 35, Andijon viloyati bo‟yicha 31, Toshkent viloyati 
1
Husanov O.T. “O‟zbekiston Respublikasining davlat organlari”. O‟quv qo‟llanma. - T.:Sharq, 1996. - 68-b. 

2
Umarova Sh.O. O‟zbekiston Respublikasida demokratik huquqiy davlat qurishda sud hokimyatining o‟rni.

- T., 2005. - 128-b.
3
Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: 

“Adolat”, 2002 .–66-b.

28
bo‟yicha 24, Qashqadaryo viloyati bo‟yicha 21, Surxandaryo viloyati bo‟yicha 18, 

Jizzax viloyati bo‟yicha 17, qolgan viloyatlar bo‟yicha 7-10 ta ishni tashkil etdi

1
. 

Sud-huquq tizimini isloh qilish, sudlarning haqiqiy mustaqilligi va 

erkinligini ta‟minlash g‟oyasini ilgari surar ekan, Prezident I.Karimov jinoiy va
protsessual qonunchiligimizning dastlabki tergov va sudgacha bo‟lgan jarayon 
ustidan sud nazoratini o‟rganish borasidagi vazifalarni quyidagicha belgilaydi:
“Boshqa demokratik davlatlar kabi O‟zbekistonda ham shaxsni ushlab turish, 
xibsga olish, shuningdek, boshqa protsessual majburiy choralarni qo‟llash uchun
sanksiya berish huquqlarini ham sudlarga o‟tkazish kerak, deb o‟ylaymiz”
2
.

Mamlakatimizda o„tgan davr mobaynida dastlabki tergov bosqichida sud 

nazoratini kuchaytirish, mazkur sohada sud faoliyatini liberallashtirish bo„yicha
ham keng ko„lamli chora-tadbirlar ko„rilganini ta‟kidlash lozim.Bu borada 
“Xabeas korpus” institutining joriy etilishi, ya‟ni 2008-yildan ehtiyot chorasi
sifatida qamoqqa olishga sanksiya berish huquqi prokurordan sudga o„tkazilishi 
prinsipial qadam bo„ldi. Ushbu qarorning o„z vaqtida va puxta o„ylab qabul
qilingani bugungi kunda ko„pgina amaliy misollarda o„z isbotini topmoqda. 
Mazkur institutning amaliyotga tatbiq etilishi insonning konstitutsiyaviy huquq va
erkinliklari, uning daxlsizligini himoya qilishda muhim omil sifatida namoyon 
bo„lmoqda. Ushbu institut joriy etilgan 2008-yilning yanvaridan buyon sudlar
tomonidan dastlabki tergov organlariga 700 martadan ortiq holatda mazkur ehtiyot 
chorasini qo„llash rad qilingani ham buni yaqqol tasdiqlab turibdi
3
.

Sudlovga tegishli ishlarning dastlabki bosqichlaridanoq sud nazorati 

o‟rnatilishi ko‟pgina rivojlangan davlarda o‟rin olgan taomildir. Masalan, AQSH

jinoyat-protsessual qonunchiligiga ko‟ra, “Tergovni boshlash uchun prokuratura 
organi suddan ruxsat olgan bo‟lishi kerak.

Faqat sudya tomonidan berilgan order asosida shaxsni hibsga olish yoki 

1
O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi rayosatining qarori №4 pr-03-03,31 yanvar. 

2
Karimov I.A. Bizning maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya 

va isloh etishdir. Xalq so‟zi. 29-yanvar. 2005-yil.
3

www.gov.uz

29
uning uyida tintuv o‟tkazishni amalga oshirish mumkin.

Shaxsga biron-bir aybnoma e‟lon qilinishi bilanoq sudyaning huzuriga
dastlabki tinglovga olib boriladi va shu tinglov jarayonida sudya mazkur shaxsni 
ozodlikdan mahrum etish masalasini hal qiladi. Sudning hukmigacha bu shaxs
ozodlikda bo‟lish huquqiga ega bo‟ladi”
1
.

Bizning huquqshunoslarimiz ham ana shu tajribaning ayrim jihatlarini

qonunchiligimizga joriy qilish zaruratini sezilganligi sababli yuqoridagi sud 
islohotlarini amalga oshirish zaruratini o‟rtaga tashladilar. Tarixga bir nazar solsak,
huquqshunos P.Boymuradov qamoqqa olish taklifini ilgari suradi. Uning fikricha, 
gumon qilinuvchi yoki sudlanuvchiga nisbatan qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot
chorasini qo‟llash to‟g‟risida tergovchi qabul qilgan qaror asosida prokuror sudga 
taqdimnoma kiritishi lozim. Sud esa shaxsni qamoqqa olish masalasini sud
majlisida, protses ishtirokchilari va taraflarning o‟zaro tortishuvi asosida ko‟rib, 
hal qilishi kerak
2
.

“Bunday masalalarning sud majlisidan boshqa joyda hal etilishi shaxs

huquqlarini himoyalash borasida orqaga chekinilgan qadam bo‟ladi, tergov yo‟l 
qo‟ygan xato va kamchiliklarni vaqtida aniqlash va oldini olish imkonini bermaydi.
Ularning sudda ko‟rilishi natijasida esa huquqiy islohotlarning dastlabki kunidan 
boshlab amalga oshirilgan say-harakatlarga qaramay, yechimini topmagan himoya
huquqini ta‟minlashga erishishning, odil sudlovni amalga oshirishning muhim 
sharti bo‟lgan – taraflarning o‟zaro tortishuvi prinsipini qo‟llashning imkoniyatlari
yaratiladi”
3
.

Demak, mamlakatimizdagi sud islohotlarining samarasi uchun o‟zini 

mehnatini ayamagan jonkuyar huquqshunoslarimizning mehnatini ro‟yobini bugun

biz o‟z ko‟zimiz bilan ko‟rib turibmiz. 

Quyi sudlarning sudlov faoliyati yuzasidan yuqori sud nazorati. Sudning 

1
Po‟latov B. AQSHning jinoyat protsessida davlat ayblovchisining ishtirok etishi // Qonun himoyasida. 

2002.9-10 son. - 38-b.

2
Umarova Sh.O. O‟zbekiston Respublikasida demokratik huquqiy davlat qurishda sud hokimyatining o‟rni.

- T., 2005. - 113-b.

3
Boymuradov P. Qamoqqa olish ustidan sud nazorati // Hayot va qonun. - 2001.4-son.-18-b. 

30
qonuniylikning ta‟minlashdagi ishtirokining eng muhim jihati shundaki, u 

hokimyatning qolgan ikki tarmog‟i ustidan sud nazoratini o‟rnatishdan tashqari

quyi sud faoliyati ustidan yuqori sud nazoratini ham amalga oshiradi. Shu zayl 
quyi sudning odil sudlovni amalga oshirish jarayonida qonunlarga og‟ishmay amal
qilishi qonunda belgilangan tartibda yuqori sudlar tomonidan tekshirib boriladi
1
.
Konstitutsiyaning 110-moddasida “O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Qoraqalpog‟iston Respublikasi oliy sudlari, viloyatlar, shaharlar, tumanlararo, 
tuman sudlari va harbiy sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish
huquqiga ega”, deb ko‟rsatilganligi bejiz emas, albatta.

Qonuniylikni ta‟minlash maqsadida yuqori turuvchi sudlarning quyi sudlar 

faoliyati ustidan nazorat olib borishi muhim ekanligini e‟tirof etgan holda, shuni
ta‟kidlash joizki, sudning o‟ziga xos funksiyasi va xususiyatlari bu masalaga 
chuqurroq yondashishni talab qiladi. Tom ma‟noda mustaqil, beg‟araz va xolis
hakamlik qilish uchun sud hech kimga tobe bo‟lmasligi esa sudning haqiqiy 
mustaqil hokimyat ekanini tasdiqlaydi
2
. 

Yuqorida ta‟kidlaganimizdek, umumiy yurisdiksiya sudlarining yuqori 

turuvchi sudlardan mustaqil bo‟lishi sud hokimyatining o‟ziga xos xususiyatlaridan
biri bo‟lib, uning mustaqil hokimyat tarmog‟iga aylanishining zaruriy shartidir. 
Sudlarning o‟zidan yuqori turuvchi sudlar bilan munosabatlari tahliliga tayanib, bu
masalada ham fuqarolik va jinoyat ishlari bo‟yicha sudlar faoliyatga alohida-
alohida to‟xtalib o‟tish maqsadga muvofiq ko‟rindi
3
. 

Fuqarolik Protsessual Kopdeksining 343-moddasida apelatsiya instansiya 

sudining vakolatlari berilgan bo‟lib, bu moddaning 2-bandiga ko‟ra sud ishini

apelatsiya tartibida ko‟rgach, o‟z ajrimi bilan “ishni yangidan ko‟rish uchun 
yubormasdan hal qiluv qarorini o‟zgartirishga yoki butunlay yoki qisman bekor
qilishga va yangi hal qiluv qarori chiqarishga haqli”. Bunday vakolat, ya‟ni yangi 
1
Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: 

“Adolat”, 2002 .–67-b.

2
Boymuradov P. Qamoqqa olish ustidan sud nazorati // Hayot va qonun.2001.4-son.18-b. 

3
O‟sha manba.19-b. 

31
hal qiluv qarori chiqarish vakolati ishni nazorat tartibida ko‟ruvchi sudlarga ham 

berilishi Fuqarolik Protsessual Kopdeksining 361-moddasi, 5-bandida qayd

etilgan

1
.

Fuqarolik ijtimoiy munosabatlariga oid ishlar bo‟yicha odil sudlovni amalga
oshirish, ya‟ni ishni mazmunan ko‟rib hal etish qonunlarda birinchi instansiya 
sudlariga berilgan bo‟lsa, bu sudlar ishlarni mazmunan hal etib, hal qiluvchi qarori
chiqarsalar-u, apelatsiya instansiya sudi ham, kassatsiya va nazorat instansiya sudi 
ham birinchi instansiya sudining mulohazalarini noto‟g‟ri chiqarib, buning qarorini
bekor qilib, o‟zlari yangitdan boshqa hal qiluv qarori chiqarishi, tabiiyki birinchi 
instansiya sudining mustaqilligini chegaralaydi
2
.

Apellatsiya, kassatsiya va nazorat instansiya sudlarining vakolatlari birinchi 

instansiya sudi moddiy va protsessual normani to‟g‟ri qo‟llaganmi, yo‟qmi degan

savol to‟g‟risida bo‟lmog‟i va shu orqali qonuniylikni ta‟minlamog‟i lozim
3
.
Yuqori turuvchi sudlar birinchi instansiya sudlarini o‟zlariga qandaydir
darajada tobe sud deb qaramasa va quyi sudlarning shunday holga tushishlariga 
sabab bo‟ladigan qonuniy asoslar bekor qilinsa, binobarin qonun hujjatlarining
tegishli normalari o‟zgartirilsa, turli instansiya sudlari faqat o‟z vakolatlari 
bo‟yicha farq qilsalar, nazarimizda fuqarolik ishlari bo‟yicha sudlarning
mustaqilligi yanada kafolatlanadi
4
.

Konstitutsiyamizning 110-moddasi uchinchi qismini Oliy sud boshqa 

hamma quyi sudlar ko‟rgan ishlarni nazorat tartibida ko‟rishi mumkin, degan
ma‟noda tushunish to‟g‟ri bo‟ladi. Bu qomusiy norma erkinroq talqin etilib, 
to‟ldirish hamda rivojlantirish maqsadida “Sudlar to‟g‟risida”gi Qonunga (13-
modda): “O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi 
Plenumining tushuntirishlari sudlar tomonidan bajarilishini nazorat qiladi”, degan
1
Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: 

“Adolat”, 2002 .–64-b.

2
Husanov O.T. “O‟zbekiston Respublikasining davlat organlari”. O‟quv qo‟llanma. T.:Sharq, 1996.71-b. 

3
O‟sha manba. - 73-b. 

4
Umarova Sh.O. O‟zbekiston Respublikasida demokratik huquqiy davlat qurishda sud hokimyatining o‟rni.

- T., 2005. - 136-b.

32
normaning kiritilishiga olib keldi. Biroq, bu normada, bizningcha, yuqori turuvchi 

sud o‟z xohishiga ko‟ra quyi sud faoliyatini doimiy nazorat qiladimi, yoki konkret

ishlarni ko‟rish jarayonidami degan savol ochiq qolgan. Natijada tuman 
sudlarining viloyat sudlari, viloyat sudlarining Oliy sud itoatidagi idoraga aylanib
qolishiga olib kelib, quyi sudlar ishlarini mustaqil, faqat qonunga bo‟ysunib 
ko‟rish kerakligi haqidagi qomusiy normaning kuchi zaiflashgan
1
. 

Amaliyotda viloyat sudi sudyalari tomonidan tuman sudi sudyalarining

sudlov faoliyatini vaqti-vaqti bilan tekshirib turishi va bu tekshiruvni “quyi 
sudlarga amaliy yordam” deb atalishi kabi holatlar mavjudki, bu tekshiruvlar
natijasida ish bo‟yicha manfaatdor taraflar tomonidan hech qanday shikoyat, 
protses bo‟lmasa ham, yuqori turuvchi sudning “xohishi”ga ko‟ra konkret nazorat
tartibida ko‟rish hollari uchraydi
2
.

Oliy sud Plenumining qarorlari sudlar tomonidan bajarilishi mazkur sud 

(Oliy sud) tomonidan nazorat qilinishi yuqori sudlarga quyi sudlar ko‟rgan jinoyat
ishlarini, nazorat tartibida shikoyat yoki protest yozilgan yoki yozilmaganligidan 
qat‟i nazar, tekshirish huquqini beradi va shunday amaliyot shakllangan.
Quyi sudlar faoliyatini yuqori sud tomonidan nazorat qilish huquqining joriy 

qilinishi quyi sudlarning huddi vazirlik yoki prokuraturaga o‟xshab quyidan

yuqoriga so‟zsiz itoat qilishga majburlik holatiga olib keladi. Bunday sud, ayniqsa 
asosiy ishlarni birinchi bosqich tariqasida ko‟radigan tuman sudlari viloyatlar va
Toshkent shahar sudlariga tobe bo‟lib qoladi. O‟zbekiston Respublikasi Oliy 
sudining 1996-yil 19-iyul kungi plenumida ma‟ruzachi yuqoridagi konstitutsiyaviy
normani quyidagicha talqin etadi: “Har bir sudya mustaqil va protsessual jihatdan 
hech kimga tobe emas. Ammo bu mustaqillik qat‟iy ravishda qonun doirasida
bo‟lishi lozim va bu sud rahbarlari tomonidan sudyalar ishini nazorat qilishni 
cheklamay, balki bunday nazoratni amalda qo‟llshni taqozo etadi”
3
.

1
Polvonzoda A.A, Abdumajidov G.A va boshq. O'zbekistonda sud hokimyati: Islohotlar davri. – T.: 

“Adolat”, 2002 .–64-b

2
Umarova Sh.O. O‟zbekiston Respublikasida demokratik huquqiy davlat qurishda sud hokimyatining o‟rni.

- T., 2005. -137-b.

3
Oliy sud axborotnomasi. - 1996. 3-4-son,34-b. 

33

Ishda ishtirok etmagan, mazmunan tanishmagan rahbarning “maslahat”
berishi va shu “maslahatga” quloq solmagan sudya ko‟rgan ishni, shikoyat yoki 
protest yozilmagan bo‟lsa ham, tekshirish huquqining mavjudligi quyi sudlarning
mustaqilligini chegaralaydi, deb o‟ylaymiz.
Bizning nazarimizda, ushbu muammoni yechimi shundaki, muammoni
yuzaga

keltirgan

sharoitni 
oydinlashtirish,
jumladan 
qonunchilikni
takomillashtirish, sud tizimini jahon standartlariga mos, demokratik prinsiplar 
asosida isloh qilib borib, tom ma‟nodagi qonuniylikni ta‟minlashdagi o‟rni hamda
to‟laqonli tarzda roli yanada mustahkamlanadi va kafolatlanadi. 

Download 196,32 Kb.