y o ‘ldagi ta so d ifiy tu r t k i l a r t a ’s irid a , h a t to t o ‘g ‘ri chiziqli
h a r a k a ti d a v r id a h a m n e y t r a l h o l a t i n i y o ‘q o t a d i . B o s h
qariluvchi g ‘ildiraklari b a rq a ro r b o ‘lm agan avtomobil tu rg ‘u n
harakat qila olm aydi. U o ‘z y o ‘nalishini o ‘zgartiraveradi va
haydovchi t o ‘xtovsiz rul cham baragini burishga m ajbur b o ‘ladi.
A g a r g ‘il d ir a k l a r b a r q a r o r b o ‘lm a s a , h a y d o v c h i n i n g ishi
qiyinlashadi, avtom obilning yonga surilish xavfi tu g ‘iladi, bu
e s a o ‘z n a v b a t i d a u n i n g t u r g ‘u n li g in i y o m o n l a s h t i r a d i ,
shinasining va rul m exanizm i detallarining yeyilishini oshiradi.
Boshqariluvchi g ‘ildiraklarning barqarorligi avtom obilni burish
d a v rid a h a m zaru r. B urilish tu g a sh i bilan g ‘ild ira k la rn in g
b o s h l a n g ‘ic h v a z iy a tg a q a y tis h i h a y d o v c h i is h in i y e n g il-
lashtiradi va avtom obilning t o ‘siq bilan uchrashish ehtimolligi
kamayadi.
B o s h q a r ilu v c h a n lik n in g yaxshi b o ‘lishi g ‘ild ira k la rn in g
m u v o z a n a t l a n g a n l i g i g a h a m k o ‘p j i h a t d a n b o g ‘liq. A gar
avtom obil katta tezlik bilan harakatlanayotgan b o ‘lsa, g‘ildirak
lapanglab aylanadi va avtom obilni boshqarish qiyinlashadi.
Y o ‘l-transport hodisalarining 15% ga yaqini avtom obilning
ag‘darilishi bilan bog‘liq.
Rul cham baragini tez burish, kuzovda
yukning n o to ‘g‘ri joylashishi, g ‘ildiraklam ing sirpanchiq joyga
tushib qolishi va h.k. avtom obilning a g ‘darilishiga sabab b o ‘ladi.
G ‘ildirakning y o ‘l bilan ilashish kuchining kam ayishi a v to m o
bilning yonga surilishiga sabab boNadi. Ayniqsa, o rqa g'ildirak-
larning yonga surilishi xavfli. Bu v aqtda avtomobilni to rm o z
lash yoki tezligini oshirish m u m k in em as, chunki uning yonga
surilishi ortib, ag ‘darilishi m um kin.
10.4. EK SPLU A TA TSIY A D A U C H R A Y D IG A T
O M IL L A R N IN G A V T O M O B IL HARAKAT
X A V FSIZ L IG IG A TA’S IR I
Ekspluatatsiyada uchraydigan k o ‘pgina om illar avtomobil
harakat xavfsizligiga u n in g u yoki
bu eksp lu atatsio n xusu-
siyatlari orqali t a ’sir etadi. A w a lo , haydovchi transport harakati
v aq tid a u n g a ta 's i r e tu v c h i k u c h la rn i u la rn in g b urilish va
torm ozlash paytida qiym at h a m d a y o ‘nalishi o ‘zgarishini bilish
kerak. Agar bu kuchlar hisobga o lin m asa va burilish katta tezlik
bilan bajarilsa, avtom obil yoniga ag^darilishi m um kin.
285
A vtom obil o g ‘irlik m a rk a z in in g b a la n d boMishi h arak a t
xavfsizligiga salbiy t a ’sir k o ‘rsatadi.
A gar yu k avtom obiliga
katta o ‘lcham li yuk ortilsa, avtom obil, o g ‘irlik m arkazining
balandligi kattalashadi, bu esa avtom obilni yonga ag‘darilish
xavfini oshiradi.
Avtomobil g‘ildiraklarining yo‘l bilan ilashish koeffitsiyenti ham
harakat xavfsizligiga ta ’sir etadi. Ilashish koeffitsiyentining qiymati,
shina protektorining qanchalik yeyilganligiga bog‘liq. Agar protektor
o r t i q c h a y e y ilg a n b o ‘lsa ( a y n iq s a , h o ‘l y o ‘ld a ), ilash ish
koeffitsiyenti kam ayadi va avtom obil y o n g a sirpanib uning
turg‘unligi yo‘qoladi. Avtomobilning turg‘uum a s harakati yo‘ldagi
transportning harakat xavfsizligini buzadi.
Avtomobil to rm ozlash tizim ining texnik holati, uning t o ‘g ‘ri
sozlanishi va foydalanilishi h arak a t xavfsizligini t a ’m inlovchi
asosiy omil hisoblanadi. Y o ‘lga chiq ish d an
a w a l haydovchi
h ar bir g ‘ildirakning bir xilda sozlanganligini, to rm o z tizim i
ning aniq ishlashini tekshirishi zarur.
G ‘ildiraklarda to rm ozlash m exan izm in in g bir xilda sozlan-
maganligi paydo boNgan to rm ozlash kuchlarining h ar xilligiga
olib keladi.
Bunday avtom obil to rm o zlan sa, yonga sirpanib, tu rg ‘u n -
ligini y o ‘qotadi. B a ’zan p n e v m a tik yoki gidravlik yuritm ali
to r m o z tizim id a sh lan g n in g n o t o ‘g ‘ri o ‘rnatilishi t o ‘satd an
uzilishiga sabab b o'ladi. N atijada to rm o z ishlamaydi va harakat
xavfsizligi buziladi.
Boshqariluvchi g ‘ildiraklarning
barqarorligi shkvorenning
k o ‘n d alan g va b o ‘y la m a o g ‘ish b u rc h ak larig a, g ‘ildirakning
y o n a k i o g ‘ish b u r c h a g ig a , g ‘ild ir a k l a r n in g y a q in la s h u v ig a
b o g ‘liq. H aydovchi avtom obil g ‘ildiraklarining t o ‘g ‘ri joyla-
shishini tizimlik ravishda sozlash bilan yaxshi holatda saqlashi
z a r u r . Bu esa h a r a k a t x a v fs iz lig in i t a ’m i n l o v c h i a s o s iy
om illardan hisoblanadi. B undan tashqari avtom obil (ayniqsa,
yengil avtomobil) g ‘ildiraklarining m uvozanatlanganligi uning
boshqariluvchanligiga, d em ak, harakat xavfsizligiga ijobiy t a ’sir
k o ‘rsatadi. H a y d o v c h in in g psixik
va fiziologik holati h a m
h arakat xavfsizligiga ta ’sir etishi m u m k in . A vtom obilini yaxshi
b o s h q a ris h u c h u n h a y d o v c h i n in g k o ‘rish q o b iliy ati o ‘tk ir
b o ‘lishi, ranglarni ajrata olishi, y o ‘l sharoiti o ‘zgarganda ham
ziyraklikni saqlashi lozim.
