S. M. Q o d ir o V, M. O. Q o d ir X o n o V

Asosiy ko‘rsatkichlarning o ‘lchov birliklari
№
T .r
K o‘rsat-
kichlar
0 ‘lcham i
Birliklar nisbati
S I tizim id a, 
G O ST  
9 8 6 7 -6 1
M K G S S tiz i­
mida, G O S T  
7 6 6 4 -6 1
1.
B osim , p
Pa
k G /s m 2
1 k G /s m 2 = 10s P a =
100 к P a =
0.1 M P a
2.
T e m p e ra tu ra
(h a ro ra t) t;T
° C ;K
“С ; К
—
3.
H ajm , V
m 3
m 3
—
4.
S o lish tirm a 
h ajm , v
m 3A g
m 3/k g
—
5.
Z ic h lik ,P
k g /m 3
k g /m 3
—
6.
S o lish tirm a 
o g ‘irlik , у
N / m 3
k g /m 3
1 k g /m 3 = 9 ,8 0 6 6 5
N /m 3
7.
Issiqlik 
s ig 'im i. С
J /( k g • g rad)
k k a l/(k g • g rad )
1 k k a l/(k g • g ra d ) =
4 1 8 7 J /(k g • g rad )
8.
Issiq lik , Q
J
kal
1 kal = 4 ,1 8 7 J
9.
G az 
d o im iy si, R
J /( k g • g rad)
k G • N /
(kg • g ra d )
I kG • m /(k g • 
g ra d ) = 9 ,8 0 6 6 5 J / 
(kg • g rad)
10.
G a z la rn in g
universal 
d o im iy si, Ru
J /(k m o l ■ g rad)
k G ■ m / 
(k m o l • g rad )
1 k G m /( k m o l • 
g rad ) = 9 ,8 0 6 6 5 3 / 
(k m o l • g rad)
11.
Ichki 
en erg iy a, U
m J /k m o l
k k a l/k m o l
1 k a ll/k m o l =
0 ,0 0 4 1 8 m J /k m o l
12.
Y onish 
issiqligi, N i
J/k g
k a l/k g
1 k a l/k g = 4 ,1 8 7
3 A g
13.
Q u w a t, N
Vt
o .k .
1 o . k = 73 5 , 49 Vt =
14. Ish, L
J
k G • m
1 kG- m = 9 ,8 0 6 6 5 3
15. B urovchi 
m o m e n t, M
N • m
k G • m
1 k G • m = 9 ,8 0 6 6 5
N • m
3

Davomi
16.
B ir so a tlik
sarf, G
k g /s o a t
k g /s o a t
—
17.
Y o n ilg 'in in g
s o lish tirm a
sarfi, g
g /k V t • so at
g /( o .k - so at)
1 g /( o .k - soat) 
= 0 ,7 3 5 5 g / ( k V f
soat)
18.
H a jm iy sarf, 
V
m 3/s o a t,
m 3/s e k
m 3/s o a t, m 3/s e k
—
19.
A y la n is h la r 
c h a sto ta si, n
s '1; m in -1
a y l/m in
1 a y l/m in = 1 m i n '1 
1 a y l/m in = 0 ,1 0 4 7 1
ra d /s
20. T e z lik , Va
m /s
m /s e k
21. T c z la n is h , Ja
m /s 2
m /s e k 2
—
22. V a q t, T
s; soat
sek , so a t
—
23. Q u w a t , N
Vt
k gk- m /se k
1 kgk • m / s =
9 ,8 0 6 6 5 V t
24.
B u rch ak
te z lik , to
ra d /s
ra d /s e k
—
25.
B urch ak
te z la n is h , E
r a d /s 2
r a d /s e k 2
26.
M assa, m
kG
kgk • se k 2/m
1 kgk • s2/ m =
9 ,8 0 6 6 5 k G
27. K u c h , P
N
kgk
1 kgk = 9 , 8 0 6 6 5 N
28.
In ersiy a 
m o m e n ti, I
kg • m 2
kgk • m • se k 2
1 k g k • m • s2 =
9 ,8 0 6 6 5 kg • m 2

K IR IS H
Respublikam izda barcha turdagi avtom obillarni ishlab chi- 
q arish y ild a n yilga o sh m o q d a. E k sp lu a ta tsiy a d a b o ‘lgan 
avtom obillarning soni kundan kunga ko‘paym oqda.
A vtom obillarni xalq xo‘jaligining turli sohalarida ratsional 
ekspluatatsiya qilish, yuk va yo‘lovchi tashish q u w atin i oshirish 
ham da uning tannarxini kamaytirish va boshqa vazifalarni hal 
qilishda avtom obilning ekspluatatsion xususiyatlarini o ‘rganish 
katta aham iyatga ega.
Avtom obilning yuk tashish qu w atin i oshirish va tannarxini 
kamaytirish uchun uning o ‘rtacha harakat tezligini oshirish, 
yonilg‘i sarfini kam aytirish, haydovchi va yo‘lovchilarga mak- 
simal qulaylik yaratish , tran sp o rtn in g harakat xavfsizligini 
ta ’m inlash zarur.
Texnik-m exanik tayyor avtom obilni ishlatib, avtom obilning 
ekspluatatsiyasi va ta ’miri bilan shug‘ullanadi. B undan rav- 
shanki, avto m o b illar ekspluatatsiyasini to ‘g ‘ri tashkil etish 
uchun ular dvigatel nazariyasini chuqur o ‘rganishlari va avto­
mobilning ekspluatatsion xususiyatlarini ish sharoitiga moslab 
avtom obil tanlashlari zarur. Bundan tashqari, dvigatel va avto­
m obillar nazariyasi yangi dvigatellar va avtom obillar loyihalash, 
yangi m o d ellarn i esa te zro q ch iq arish u ch u n zaru r. N a - 
zariyaning asosiy xulosalari dvigatelni va avtom obil qismlarini 
hisoblashda q o ilan ilad i.
Hozirgi zam on transport vositalariga (avtom obil, traktor, 
yo‘l qurish m ashinalari) kuch agregati sifatida asosan porshenli 
ichki yonuv dvigatellari o ‘rnatiladi. Bunday dvigatellarda ish 
aralashmasi yonganda hosil b o ‘lgan issiqlik energiyasi mexa- 
nikaviy energiyasiga aylanadi. Ichki yonuv dvigatellarida barcha 
turdagi 
yonilg‘ilarni 
ishlatish 
m um kin. U lar ixcham ligi, 
ishga chidam liligi va yonilg‘ini kam sarflashi bilan boshqa 
dvigatellardan ustun turadi.
5

Birinchi ichki yonuv dvigateli L enuar (1860-yil Fransiya) 
va N . O tto (1877-yil G erm aniya) tom o n id an ishlab chiqildi. 
Bu dvigatellarda yonilg‘i sifatida gaz ishlatildi.
XIX asrning oxiriga kelib, ichki yonuv dvigatellarida gaz 
o ‘rniga suyuq yonilg‘ilar ishlatila boshladi, chunki bu vaqtga 
kelib neftni qayta ishlash sanoati rivojlangan edi.
R ossiyada 1889-yilda m u h an d is I.S. K ostovich u ch q u n
bilan o ‘t oldiriladigan dvigatelning birinchi nam unasini ishlab 
c h iq d i, 1899-yilga kelib hozirgi zam on d izelin in g san o at 
nam unasi ishlab chiqildi.
Shuni ta ’kidlash lozimki, bu dvigatel nem is m uhandisi R. 
Dizel (1897-yil) tom o n id an yaratilgan b o ‘lib, kerosinda ishlay- 
digan dvigateldan ancha tejamli ishlar edi. Dizel deb atalgan 
bu dvigatelda yonish jarayoni havoning siqilishi natijasida sodir 
b o ‘ladi. K arburatorli dvigatellarga nisbatan dizellarda yonil- 
g‘ining sarfi tejamli bo ‘lgani u ch u n hozir ular barcha transport 
vositalarida ishlatilm oqda.
K arburatorli (uch q u n bilan o ‘t oldiriladigan) dvigatellar 
yengil avtom obillarga, yengil va o ‘rtacha yuk ko‘taradigan avto­
mobillarga o ‘rnatiladi.
Ichki yonuv dvigatellarining keng ko‘lam da rivojlanishida 
rus olim laridan professor V.I. Grinevetskiy, Rossiya F anlar 
akadem iyasining m uxbir a ’zosi N .R . Briling, akadem ik B.S. 
Stechkin va professor E.Q M azingning xizmatlari katta.
B undan tash q ari, dvigatellar konstruksiyalarini rivojlan- 
tirishda k o‘pgina zavod (Z IL , G A Z , A ZLK , Y aM Z , M AZ, 
A M Z , V T Z , X T Z ) va ilm iy -ta d q iq o t in stitu tlari (N A M I, 
N A T I, S N ID I, SN ITA ) ham tegishli ishlarni amalga oshir- 
ganlar.
Ichki yonuv dvigatellari quyidagi turlarga b o ‘linadi.
1
. Vazifasi b o ‘yicha: statsio n a r dvigatellar; 
avto m o b il, 
tra k to r va y o ‘l qurish m ashinalariga o ‘rn atilad ig an dviga­
tellar.
2. Ishlatiladigan yonilg‘ining turi b o ‘yicha: yengil suyuq 
yonilg‘i (benzin, benzol, kerosin, ligroin va spirt) bilan ishlay- 
digan dvigatellar; og ‘ir suyuq yonilg‘i (m azut, solyar moyi, 
dizel yonilg‘isi va gazoyl) bilan ishlaydigan dvigatellar; gaz 
holatidagi yonilg‘i (tabiiy va generator gazlari) bilan va aralash 
yonilg‘i (gaz va benzin) bilan ishlaydigan dvigatellar.
6

3. Issiqlik energiyasini mexanikaviy energiyaga aylantirish 
usuli b o ‘yicha: porshenli; gaz tu rb in ali va ro to r-p o rsh en li 
dvigatellar.
4. Ish aralashm asini hosil qilish usuli b o ‘yicha: silindrdan 
tashqarida; silindr ichida ish aralashm asi hosil qilinadigan 
dvigatellar.
5. Ish aralashmasini yondirish usuli bo ‘yicha: uchqun bilan 
o ‘t oldiriladigan; siqish natijasida o ‘t oldiriladigan; forkamerali 
(alanga bilan o ‘t oldiriladigan) dvigatellar.
6
. Ish siklini amalga oshirish usuli b o ‘yicha: to ‘rt va ikki 
taktli dvigatellar.
7. Yuklanish o ‘zgarganda dvigatelni rostlash usuli bo ‘yicha: 
ish aralashm asining sifati; ish aralashm asining m iqdori; ish 
aralashm asining ham sifati, ham m iqdori rostlanadigan dviga­
tellar.
8
. Silindrlarning joylashishi bo ‘yicha: vertikal (tik) qatorli, 
g orizontal-qatorli; V — sim on; yulduz shaklli va silindrlari 
qaram a-qarshi yotuvchi dvigatellar.
9. Sovitish usuli bo‘yicha: suyuqlik bilan sovitiladigan dviga­
tellar; havo bilan sovitiladigan dvigatellar.

Download 8,29 Mb.