8
KIRISH
Matematik modellashtirish - bu kompyuter
yordamida matematik
modellarda jarayonlar yoki hodisalarni o„rganish usuli. Kompyuter
texnologiyalarining zamonaviy rivojlanish darajasi sanoat jarayonlari
asosini tashkil etuvchi bir hil va bir xil bo„lmagan kimyoviy reaksiyalar
kinetikasini o„rganishda; kimyoviy reaktor, issiqlik almashinuvi va
massa uzatish uskunalari turini tanlash; xom-ashyoning tarkibi va unumi
o„zgargan
sharoitda, shuningdek, yangi va modernizatsiya qilingan
kimyo sanoati uchun texnologik sxemalarni ishlab chiqishda operatsion
bashoratlashlarni qilish va mavjud tarmoqlarning sanoat jarayonlarini
amalga
oshirishning
texnologik
rejimlarini
maqbullashtirish
muammolarini hal qilishda matematik modellashtirish usulidan
foydalanish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Ma‟lumki, kimyoviy texnologiya bilan bog„liq
jarayonlar juda
murakkab. Bu, avvalambor, kimyoviy reaksiyalar jarayonining o„ziga
xos xususiyatlari, ularning ko„p qismli va ko„p bosqichli tabiati hamda
kataliz zarurati tufayli turli xil konstruksiyali qurilmalardagi kimyoviy
o„zgarishlar bilan bog„lik.
Massa almashinish jarayonlari, jumladan,
kimyoviy o„zgarishlar uchun xom-ashyoni tayyorlash va reaksiya
mahsulotlarini ajratish yoki xom-ashyoning reaksiyaga kirmagan
tarkibiy qismlarini oqim mahsulotlaridan ajratishda keng qo„llaniladigan
rektifikatsiya jarayonlari ham murakkabligi darajasidan yuqori turadi.
Hozirgi vaqtda birlashtirilgan reaksiya-rektifikatsiya jarayonlari
ko„proq energiya va resurslarni tejash
va ergonomik sifatida keng
qo„llanilmoqda. Issiqlik almashinuvi jarayonlari har qanday kimyoviy
ishlab chiqarishning ajralmas qismi hisoblanadi. Ularning samaradorligi
apparatning dizayni, sovutish suvlarining xususiyatlari va bir qator
texnologik
parametrlarga
bog„liq.
Demak,
matematik
modellashtirishning muhim bosqichi ko„rib chiqilayotgan jarayonni
yetarli darajada ifodalaydigan matematik modelni yaratishdan iborat.
Odatda, ushbu qurilmalarda sodir bo„ladigan jarayonlar modellari
asosida alohida qurilmalarning
matematik modellari yaratiladi, so„ngra
ushbu qurilmalarni yagona texnologik jarayonga bog„laydigan
9
texnologik sxemalar modellashtiriladi. Jarayonning murakkabligiga va
uning o„tishi haqida eksperimental ma‟lumot olish imkoniyatlariga
qarab, matematik modellarni ishlab chiqishda, asosiy qonunlarga
asoslangan determinantli yondashuv yoki
statistik ishlov berishga
asoslangan empirik yondashuv qo„llaniladi. Matematik modellar
simulyatsiya qilingan hodisalarning murakkabligiga qarab chiziqli,
chiziqlimas, differensial, qisman differensial tenglamalar va ularning
sistemalari bilan ifodalanishi mumkin bo„lganligi sababli,
ularni hal
qilish uchun sonli usullarni bilish juda zarurdir. Optimallashtirish
masalalarini hal qilish uchun maqbullik mezonlarini to„g„ri aniqlash,
maqsad funksiyasini taqdim etish, parametrlarni optimallashtirishga
cheklovlar qo„yish va optimallashtirish usulini oqilona tanlash kerak. Va
nihoyat, kompyuter texnologiyasidan foydalanish va o„ziga xos
kimyoviy-texnologik jarayonni modellashtirish bilan bog„liq
yagona
muammoni hal qilish uchun har qanday zamonaviy dasturlash tillarini
bilish va foydalanuvchini yaratib, tegishli muhitda ishlay olish zarur.
Albatta, matematiklar eng mos sonli usulni tanlash masalalarini hal
qilishda
ishtirok
etishi
mumkin,
professional
dasturchilar
foydalanuvchilar uchun qulay interfeysli dasturni yaratishda ishtirok
etishi mumkin, lekin matematik modelning o„zi
soha mutaxassislari,
ya‟ni mutaxassislar tomonidan yaratilishi kerak. Jumladan, kimyo
texnologiyasi va kimyo va neft-kimyo sanoatining vakillari tomonidan
amalga oshirilshi lozim.
