15
(odamda jun yo„q, lekin uni ko„tarish
mexanizmi saqlanib qolgan -
terida qumursqa yurgandek holat paydo bo„ladi – avlodlar tuklarini
ko„taruvchi mikro muskullar tarangllashadi). Agar temperatura juda
yuqori bo„lsa, ter ishlab chiqarish ko„payadi, uning bug„lanishi ortiqcha
issiqlikni olib ketadi. Ushbu teskari bohliqlik
sistema gomeostazni
ta‟minlaydi - bu sistemaning mavjudligiga tahdid solmaydigan parametr
qiymatlari chegarasida o„z holatini saqlab qolish uchun juda ko„p
sistemalarning xossasidir.
1.6-misol. Atom bombasi qanday portlaydi? Uran yoki plutoniy
massasiga tushgan neytron (masalan, kosmik nurlar ta‟sirida hosil
bo„ladi) yadroning bir nechta neytron hosil bo„lishi
bilan
parchalanishiga olib keladi. Bu ijobiy teskari bog„liqlik. Ba‟zi neytronlar
uchib ketadi - bu salbiy teskari bog„liqlik. Agar metallning massasi
kritik massadan kam bo„lsa, salbiy teskari bog„liqliklar ustunlik qiladi va
sistema barqaror bo„ladi. Agar kritik massa oshib ketsa, sistema portlash
sodir bo„ladi.
Sistemalarga kirishlar tasnifi haqida. Kirish ta‟sirlarini (ularni
ko„pincha sistemaga ta‟sir etuvchi omillar deb ataladi) ikkita asosiy
guruhga bo„lish mumkin.
Birinchisi, nazorat qilinadigan omillar. Bu
ta‟sirlar, biz ularning kattaligini bilamiz yoki hech bo„lmaganda kerak
bo„lganda bilamiz. O„z navbatida, bu omillar guruhi boshqariladigan va
boshqarilmaydiganlarga bo„linadi. Boshqariladigan (nazorat qilinadigan)
omillar jarayonni boshqarish, uning ish faoliyatini
yaxshilash uchun
ataylab qiymatlari o„zgartiriladigan (to„g„rilanadigan) omillar.
Boshqarilmaydigan omillarning ahamiyatini bilishimiz mumkin,
lekin ularni o„zgartira olmaymiz, yoki ularni o„zgarmay qoldiramiz, yoki
ular qandaydir tarzda bizning irodamizdan tashqarida bo„ladi va faqat
shu o„zgarishlarga moslashamiz. Omillarning boshqarilmasligiga
kamida uchta sabab bor:
1) uning o„zgarishi deyarli mumkin emas - masalan, bu o„rnatilgan
apparatning o„lchami;
2) uni o„zgartirish mumkin,
lekin u juda qimmat - masalan,
qurilmaga kiritiluvchi xom-ashyoning tarkibi;
3) u jarayonga unchalik ta‟sir qilmaydi va uni tartibga solish o„rinli
16
emas - masalan, yoqish uchun beriladigan havo tarkibidagi
argon miqdori.
