12
jarayonida (matematik modellashtirish) kompyuter moddiy model bo„lib
xizmat qiladi. Fikrlar va modellashtirish usullarining yanada rivojlanishi
bu bayonot to„g„ri emasligini ko„rsatdi. Matematik model, agar sodda
bo„lsa, qog„ozda, hatto ba‟zida yoddan ham o„rganilishi mumkin.
Modellashtirishni ajratib turadigan asosiy narsa bu faqat tenglamalarni
chiqarish
yoki yechish emas, balki har xil sharoitda ob‟ektning xatti-
harakatini o„rganishdir.
Bu erda quyidagilarni ta‟kidlash lozim. Aqliy sxemani ob‟ekt deb
atash umuman to„g„ri emas. Agar sistema atamasi asl va model uchun
ishlatilsa, yanada qat‟iy formulalar olinadi.
Sistema - bu bir-biri bilan bog„langan va o„zaro ta‟sir qiladigan har
qanday elementlarning yig„indisi. Bundan tashqari,
sistemaning
mavjudligi uchun o„zaro bog„liqlar ta‟sirlarining tabiati elementlar
majmuasidan muhimroqdir. O„zaro bog„liqlar majmuasi sistema tuzilishi
deb ataladi.
1.3-misol. Ombordagi kimyoviy ishlab chiqarish uchun uskunalar
to„plami hali sistema emas. Bu uskuna jarayonning tuzilishiga muvofiq
ulanganidan va u ishlay boshlagandan so„nggina, o„sha qurilmalar,
mashinalar, kommunikatsiyalar majmui sistemaga aylandi.
Sistema
elementlari, avvalgi misolda bo„lgani kabi, ba‟zi
mahsulotlar yoki hatto ba‟zi moddiy ob‟ektlar bo„lishi shart emas. Biz
uchun jarayonni sistema sifatida ko„rib chiqish muhim, uning
elementlari oddiy jarayonlar (bosqichlar). Shunday qilib,
kimyoviy-
texnologik jarayon-bu kimyoviy o„zaro ta‟sirlar, issiqlik va massa
uzatish jarayonlari, oqimlar harakati va boshqalarga xayolan
bo„linadigan sistema. Bosqichlarning bir-biri bilan qanday bog„liqligini,
ularni bir-biriga qanday ta‟sir qilishini
tushunmasdan jarayonning
ma‟nosini tushunish yoki uni boshqarish mumkin emas. Boshqa
muammolar elementlari matematik ifodalar bo„lishi mumkin bo„lgan
sistemalarni o„z ichiga oladi (masalan, tenglamalar sistemasi), fikrlar
(masalan, qarashlar sistemasi), so„zlar (har qanday matn - bu sistema) va
boshqalar. Vaqt o„tishi bilan o„zgarmaydigan statik (tenglamalar
sistemai, qadimiy matndagi so„zlar sistemai) va dinamik sistemalar
mavjud. Oddiy dinamik sistema "yashaydi",
atrofdagi dunyo bilan
13
doimo aloqada bo„lib, o„zgarib turadi. Ko„pincha, ma‟lum bir
sistemaning elementlari o„zlari sistemalardir. Bunday elementlar quyi
sistemalar deb ataladi.
