67
XULOSA VA TAVSIYALAR
Buyuk kimyogar olim D.I.Mendeleev “Ilg‘or texnologiyaning bosh maqsadi
tashlab yuboriladigan, foydasiz narsalardan inson uchun kerakli mahsulot ishlab
chiqarish usullarini qidirib topishdir”, - degan edi. Darhaqiqat, yuqorida
ta’kidlaganimizdek, tabiatda foydasiz narsaning o‘zi yo‘q.
Ayniqsa, bizning mamlakatimizda boyliklarini isrof qilish, ekologik muvozanat
buzilishiga qarshi kurashda olib borilgan tadbirlar natijasida ana shu boyliklar
muhofaza qilinmoqda. Respublikamizda davlat tomonidan barcha huquqiy, iqtisodiy
va boshqaruv shart–sharoitlar tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan. Xalq xo‘jaligini
rejalashtirishda davlat tomonidan tabiiy muhitni himoya qilish va uni qayta tiklash
uchun e’tibor berilib, kerakli mablag‘ ajratilishi zarur. Shuningdek, ekologik
dunyoqarashni shakllantirishga alohida e’tibor berish kerak. Yaqin kelajakda moddiy
ne’matlarning qiymatini, iqtisodiy arzonchilik, yuqori sifatli, estetik jihatlari emas,
balki ekologik ko‘rsatkichlari belgilab turishiga shubha yo‘q. Xuddi shu qoidaga
asosan ilmiy–texnika inqilobining ijobiy yoki salbiy oqibatlari baholanadi, ya’ni
uning ahamiyati tabiat ustidan hukmronlikning mukammal texnik vositalari
texnologik jarayonini vujudga keltirishi bilan emas, balki tabiatni muhofaza qilish,
ekologik muvozanatni saqlashga qo‘shayotgan hissasi bilan belgilanadi.
Hayotimizni suvsiz tasavvur qilish qiyin, tabiat hosilasi bo‘lgan suv sanoat
korxonalari, qishloq xo‘jaligi ekinlari, xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari uchun eng
zarur omillardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda aholiga va ishlab chiqarish
sohalarida sifatli ichimlik suvini yetkazib berish dolzarb masalaga aylangan. Bu
soha bo‘yicha bir qator sa‘y harakatlar, ilmiy tadqiqot ishlari va amaliy ishlar
amalga oshirilmoqda. Suvni qayta ishlash va unga ishlov berish bo‘yicha uni
filtrlash jarayonlariga, ayniqsa, katta e‘tibor beriladi. Inson salomatligida suvning
ahamiyati beqiyos. Qolaversa, tajriba va tadqiqotni O‘zbekistan sharoitida olib
boradigan bo‘lsak, toza ichimlik suvini yetkazishda yana bir qadam olg‘a yurgan
bo‘lamiz.
Suvning har bir tomchisini tejamog`imiz va qadrlamog‘imiz lozim. Zero,
suvni aholiga va ishlab chiqarish sohalarida sifat darajasiga yetkazilishida
68
qanchadan qancha insonlarning mehnati va yurtimiz mablag‘lari ketgan. Aholiga va
ishlab chiqarish sohalarida markazlashtirilgan, davlat standartlariga to‘liq javob bera
oladigan toza ichimlik suvi bilan ta‘minlash zamon bilan hamnafas, rivojlangan
texnika asrida kommunikatsiya sohasida ham bir qator yangicha o‘zgarishlar va
yangicha ko‘rinishlar aks etgan, jumladan suvga ishlov berish, uni zararsizlantirish va
aholiga qolaversa ishlab chiqarish sohalarida sifatli suv uzatish ulkan mas‘uliyat kasb
etadi.
Mamlakat xalq xo‘jaligi rivojlanishining asosiy ijtimoiy–itisodiy vazifasi
umumxalq ma‘naviy va moddiy ehtiyojini to‘liq qondirishda ishlab chiqarish
kuchlarini oqilona rivojlantirishdir. Markazlashgan xo‘jalik–ichimlik suvi manbai
sifatida yer osti suv manbalari, toza suv havzalari tanlanadi. Bular daryolar,
kanallar, suv omborlari, O‘rta Osiyo respublikalarida esa, irrigatsiya kanallari,
katta ariqlar va bosha suv manbalaridir. O‘rta Osiyo mintaqasidagi sun‘iy
irrigatsiya kanallari, suv tarmoqlari orqali tarqalib ketadi, ular o‘zining gidrogeologik
asoslari bilan ajralib turadi. Umuman, suv oqib kelayotgan regioni va suv havzalarini
baholash uchun oqib kelayotgan suvga ta‘sir qiluvchi barcha omillar hisobga olinishi
kerak. Jumladan, suv havzalarining gidrogeologik kelib chiqishiga, tuprog‘iga,
o‘simlik dunyosiga, o‘rmon massivlarining bor–yo‘qligiga, ishlatiladigan yerlarga,
ekin maydonlariga, turar–joylarning sanitariya holatlariga, aholining ish bilan
bandligiga, sanoat korxonalarining bor–yo‘qligiga, korxona ishchilari soniga, ular
ishlab chiqargan mahsulotlariga, korxonaning joylashgan joyiga nisbatan
joylashishiga ta‘sir etuvchi sabablarni aniqlash, yangi oqova suvlarning mavjudligi,
qattiq va yirik chiqindilarning yoyilishi, ularni olib chiqib ketishni to‘g‘ri
tashkillashtirish, axlatxonalarni suv havzalarini hisobga olgan holda joylashtirish
va boshqa maqsadlar sanitariya shifokorlari nazoratidan chetda qolmasligi kerak
bo‘ladi.
Bizning tadqiqot ishimiz ham aynan toza, sanitariya talablariga to`liq javob
beradigan, atrof–muhitga zararli ta`sir ko`rsatmaydigan suvni tozalashni ko`zda
tutadigan usullarga bag`ishlangan.
69
Olib borilgan gidrokimyoviy va mikrobiologik tadqiqotlarimiz natijalariga
ko‘ra, turli oqova suvlarni 12–15 sutkada to‘liq bitexnologik usulda tozalashi
mumkin. Bu vaqt ichida:
– saprofit mikroorganizmlar soni ming martagacha, ichak tayoqchalari guruhi
bakteriyalari esa, uch–to‘rt kundan keyin umuman uchramaydi;
–suv tarkibidagi mikrofloraning miqdori keskin kamayib, o‘simlik va
hayvonlar uchun patogen hisoblangan mikroskopik zamburug‘lar yo‘qolib ketadi;
– suvning fizikaviy va kimyoviy ko‘rsatkichlari yaxshilanadi, ya'ni:
– suvning oksidlanishi darajasi kamayadi;
– suvdagi azot va fosfor ionlari o‘simliklar tomonidan deyarli to‘la
o‘zlashtiriladi;
– suvda erigan kislorod miqdori ko‘payadi;
– oqova suv tiniqlashadi va
– qo‘lansa hidi yo‘qoladi.
Oqova suvlarni yuksak suv o‘simliklari yordamida tozalash biotexnologiyasi
bir qancha afzalliklarga ega bo‘lib:
birinchidan, sianidli va rodanidli oqova suvlarni suyultirish uchun ichimlik suvi
o‘rniga kommunal–xo‘jalik oqova suvidan foydalaniladi;
ikkinchidan, eyxorniya, pistiya, ryaska va azollani o‘stirish uchun qo‘shimcha
ozuqa muhiti talab qilinmaydi;
uchinchidan, kommunal–xo‘jalik oqova suvlarini tozalashga amalda
sarflanayotgan mablag‘ (ishchi kuchi, elektroenergiya, tozalash inshooti,
dezinfeksiyalovchi vositalar va boshqalar) tejab qolinadi;
to‘rtinchidan, tozalash inshootida yetishtirilgan yuksak suv o‘simliklari
biomassasidan noan’anaviy energiya manbai (biogaz, bioetanol, biodizel) olishda
foydalanish mumkin;
beshinchidan, tozalash inshootida yuksak suv o‘simliklari yordamida
tozalangan suvdan oqova suvlarni suyultirishda, korxonada texnologik maqsadlarda
yoki tozalash inshooti atrofi ixota daraxtzorlarini sug‘orishda, manzarali o‘simliklar
xilma–xilligini oshirish uchun hovuzlarni bezashda ham foydalanish mumkin .
70
Demak, laboratoriya sharoitida olib borilgan tajriba natijalari shuni
ko'rsatdiki, tadqiqot sifatida olingan yuksak suv o’simliklari: azolla, eyxorniya va
pistiya o'simliklari oqova suvlarni tarkibidagi turli moddalarni o'zlashtirib sezilarli
darajada tozalash xususiyatiga ega ekan. O'tkazilgan tajriba natijalari mazkur suv
o'simliklarini ishlab chiqarish sharoitida sinab ko'rish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
Yuqoridagi natijalardan shunday xulosa qilish mumkin, ishlab chiqarish
sharoitida olib borilgan tajriba natijalari shuni ko'rsatmoqda, suv o'simligi
pistiyani maishiy kommunal oqova suvlarni biologik tozalash texnologiyalarda
foydalanish mumkinligini, tajribada 5–7 kunda oqova suvni tarkibidagi
ifloslantiruvchi moddalar40–70% pistiya suv o'simligi tomondan o'zlashtirilganligi,
kislorodga bo'lgan talab 90–92% qondirilganligi aniqlandi va tozalash
samaradorligi 95% gacha tashkil etdi.
Mazkur natijalar asosida oqova suvlarini suv o'simliklari bilan tozalash
texnologiyalari usullarini joriy qilish mumkin. Xuddi shunday texnologiyalarni
respublikamizdagi barcha shaharlarda aholi yashash punktlarida shakllangan oqova
suvlarni tozalash jarayonlarida o'tkazish mumkin.
|
