Sodir boʻlayotgan
muommolar
Davlatlar
.
AFRIKA
Turli ekologik
kasalliklarning kelib
chiqishi.
HINDISTON
Muammolarning yechimi
va yo’llari
BARCHA
DAVLATLARDA
Ichimlik suvi
muammosi.
Keyingi yillarda sayyoramizning
ekologik holati qanday o’zgarishlarga
uchramoqda? Bu masala nafaqat soha
mutaxassislarini, balki har bir kishini
qiziqtiradi, chunki har bir insonning
hayoti
tabiatdagi
sodir
bo’layotgan
o’zgarishlarga juda boliqdir.
Televizor ekranidan, radio, gazeta
va jurnallar orqali deyarlik har kuni
sayyoramizning u yoki bu burchagida
sodir bo’layotgan ekologik falokatlar
haqida noxush xabarlar kelib turibdi:
Yer
sharidagi
namtropik
o’rmonlar
“sayyoramizning o’pkasi” hisoblanib, atmosfera
havosidagi kislorod muvozanati aynan mana shu
o’rmonlar yordamida saqlanib turadi.
Cho’llanish – bu atrof muhitdagi
ekotizimlarning unumdor erlar hosilining
kamayishi, degredatsiyalanishi, iqlimning
quruqlashishi,
cho’l
hududlarining
kengayishi va xakozolar.
Chiqindi muamosi
Chiqindilar uch xil bo’ladi.
1. Qattiq holatdagi chiqindilar – bular tog’ - kon sanoatidan chiqadi.
2. Suyuq holatdagi chiqindilar – bularga aholi turar joylaridan va ayrim sanoat
tarmoqlaridan chiqadigan chiqindilar kiradi.
3. Gaz holatdagi chiqindilarga gaz konlaridan chiqadigan chiqindilar kiradi.
Chuchuk
suv
zaxirasi
asosan
qutblardagi
muzliklardir.
Jamiyatning rivojlanishi bilan axolining chuchuk
suvga
bo'lgan
talabi
ortib
bormoqda.
Bizning
asrimizda chuchuk suvdan foydalanish 7 marta ortgan.
Yiliga 3 – 3,5 km3 suv sarflanmoqda. XXI asrga borib
ushbu ko'rsatkich 1,5 – 2 marta ortish imkoniga ega.
Daryolarning umumiy yillik oqimi er yuzi bo'yicha 50
ming km3. Ammo bunday foydalanishda chuchuk suv
etishmasligi aniq.
Qurg’oqchil
mintaqalarda
daryolardan
to'liq
foydalanilganda ularning suvi etmay qolmoqda. 1980
yillarda
bunday
xolat
Afrika,
Avstraliya,
Italiya,
Ispaniya, Meksika davlatlari, Nil, Sirdaryo, Amudaryo
va ba'zi bir boshqa daryolarda kuzatila boshlandi.
Daryolarning sanoat va maishiy zaxarli moddalar bilan
ifloslanishi o'sib bormoqda. Sanoat yiliga 160 km3
sanoat
oqova
suvlarini
daryolarga
tashlaydi.
Bu
ko'rsatkich daryolarning umumiy suv miqdorining 10 %
ni, ba'zi rivojlangan mamlakatlarda 30 % ni tashkil
etadi. Daryo toza suvlarida yildan yilga xar xil erigan
moddalar,
zaxarli
kimyoviy
moddalar
va
bakteriyalarning miqdori ortib bormoqda.
Suv o’zining erituvchanlik hususiyati
bilan
erda
hayotni
ta'minlab
turibdi.
Sayyoramizning to’rtdan uch qismini suv
tashkil etsa ham, uning
1-2% ichishga
yaroqlidir.
Hozirgi vaqtda sayyoramizda ichimlik
suvi
katastrofik
darajada
kamayib
ketmoqda.
Uning
kamayishini
asosiy
sababi oldingi ichishga yaroqli bo’lgan suv
havzalarini ifloslantirish, ba'zi kimyoviy
zavodlarda undan ko’p foydalanish orqali
sodir bo’layapti.
Hozirgi
davrda
sayyoramizda
ichimlik suvi etishmasligidan 2 mlrd. kishi
qiynalayapti. AQSh ning SRU (markaziy
razvedka boshqarmasi) ning ma'lumotga
ko’ra 2015 yilda sayyoramizdagi aholini
yarmiga
ichimlik
suvi
etishmasligidan
qiynalib qoladi.
BMT ning sobiq bosh kotibi Kofi
Anandning fikricha 2025 yilda sayyoramiz
aholisini uchdan ikki qismiga ichimlik suvi
etmay qoladi.
Aholi soni inson paydo bo`lgandan 1830 yilgacha 1 mlrd.ga
yetgan bo`lsa, 1830 yildan 1930 yilga qadar 2 mlrd.ga, 1930 yildan
1960 yilga qadar 3 mlrd.ga, 1960 yildan 2000 yilga qadar 6 mlrd.ga
etdi. Shu darajada ko`payish davom etaversa, XXI asr o`rtalarida
sayyoramizda aholi soni 12-14 mlrd.ga etishi mumkin. Odam
sonining ko`payib borishi sayyoramizda yangi ekologik
muammolarni kelib chiqishiga sabab bo`ladi.
Atmosfera havosining Yer yuzasi sathidan 15-25 km balandlik
qismida mavjud bo`lgan ozon qatlami Quyoshdan keladigan
ultrabinafsha nurlarni yutib, Yerdagi tirik organizmlarning hayotini
muhofaza qilib turibdi. XX asrning 70-80 yillarida sayyoramizning
har xil mintaqalari ustida “ozon tuynugi” sodir bo`layotganligi
haqida olimlar ma`lumot berishdi. Global isish 1895-1995 yildan
havoning o’rta harorati 1 C ga o’zgardi.
Ma`lumki sayyoramizning quruqlik yuzasining 40 mln.km2 maydoni
quroqchil-arid hududlardan iborat. Dunyo aholisining 15% dan ortii (800
mln. kishi) aynan shu mintaqada istiqomat qiladi. Suoriladigan erlardagi
sho`rlanish, tuproq eroziyasi natijasida erlarning unumdorligi
yo`qolmoqda. Yaylovlarda tartibsiz mol boqilishi, dov-daraxtlarning o`tin
va boshqa maqsadlarda ayovsiz kesib yuborilishi yaroqsiz erlar
maydonini uzluksiz kengayib borishiga sabab bo`lmoqda. Cho`llanish
jarayonini keltirib chiqaruvchi sabablarning salkam 90% i inson faoliyati
tufayli sodir qilinmoqda. Inson faoliyati tufayli yiliga 21 mln.ga er
yaroqsiz holga kelmoqda, 6 mln.ga suoriladigan er cho`l tusini olmoqda,
suoriladigan erlarning 90 mln.ga sho`rlanishga uchragan.
XX asrning keyingi choragida faqat cho`llanish jarayoni natijasida
qishloq xo`jalik mahsulotlarining yo`qotilishidan ko`rilgan zarar miqdori
520 mlrd. AQSh dollariga etdi. Kelgusida cho`llanish kengaymasligini
oldini olish uchun ixota daraxtlari ekish va boshqa amaliy tadbirlar
ko`rilmoqda.
Yer sharidagi namtropik o`rmonlar “sayyoramizning o`pkasi”
hisoblanib, atmosfera havosidagi kislorod muvozanati aynan mana shu
o`rmonlar yordamida saqlanib turadi. XX asrning o`rtalaridan to 70-
yillargacha dunyodagi o`rmonlar maydoni ikki barobariga (50 mln.
km2 dan 25 mln. km2 gacha) qisqardi. Hozirgi kunda namtropik
o`rmonlar xududi yilida 16-20 mln.ga dan ziyod yoki har daqiqada 25-
50 ga maydonga qisqarmoqda. Afrikadagi namtropik o`rmonlar
maydoni XX asr mobaynida 65% qisqardi. O`rmon yoninlari, qishloq
xo`jalik uchun yangi erlarni ochilishi, daraxtlarni o`tin va qurilish
maqsadida ishlatish uchun kesib yuborilishi o`rmonlarni qisqarishiga
sabab bo`lmoqda.
Hozirgi davrda Lotin Amerikasi mamlakatlarining 20%i, Afrikaning
60%i va Osiyo mamlakatlarining 10%i energiya ehtiyoji o`tin yoqish
hisobiga qondirilmoqda. Shuning oqibatida faqat rivojlanayotgan
mamlakatlarning o`zida yiliga 2 mlrd. m3 o`rmon o`tinga aylanmoqda.
Yaqin chorak asr mobaynida okean suvlarining ifloslanishi 1,5-3
martaga ko`payishi kutilmoqda. Dunyo okeani suvlariga yiliga
taxminan 10 mln. tonna neft mahsulotlari qo`shilmoqda. Uning 44% ga
yaqini daryolar orqali tushayotgan bo`lsa, qolgan qismi dengiz floti
zimmasiga to`ri kelmoqda. Dengiz ostidan neft qazib olish oqibatida
yiliga 100-200 ming tonna neft quduqlaridan chiqib okean suvini
ifloslantirmoqda.
Suv o`zining erituvchanlik hususiyati bilan yerda hayotni
ta`minlab turibdi. Sayyoramizning to`rtdan uch qismini suv
tashkil etsa ham, uning 1-2% ichishga yaroqlidir. Hozirgi vaqtda
sayyoramizda ichimlik suvi katastrofik darajada kamayib
ketmoqda. Uning kamayishini asosiy sababi oldingi ichishga
yaroqli bo`lgan suv havzalarini ifloslantirish, ba`zi kimyoviy
zavodlarda undan ko`p foydalanish orqali sodir bo`layapti.
Hozirgi davrda sayyoramizda ichimlik suvi etishmasligidan 2
mlrd. kishi qiynalayapti. AQSh ning SRU (markaziy razvedka
boshqarmasi) ning ma`lumotga ko`ra 2015 yilda sayyoramizdagi
aholini yarmiga ichimlik suvi etishmasligidan qiynalib qoladi.
BMT ning bosh kotibi Kofi Annananni fikricha 2025 yilda
sayyoramiz aholisini uchdan ikki qismiga ichimlik suvi etmay
qoladi. Bu 7,5 mlrd. kishini tashkil etadi.
Yuqorida keltirilganlarga binoan unchalik uzoq bo`lmagan kelajakda
sayyoramizda global darajadagi ekologik krizislar sodir bo`lishi
mumkin. Oqibatda iqtisodda umumiy krizis bo`lib, aholi soni keskin
qisqaradi. Bu hodisani amerikalik olim Forrester va boshqalar
o`zlarining “O`sish chegarasi” (1972 yil) nomli asarlarida ilmiy
asosladilar. Ular aholi sonini o`sishini tabiiy boyliklarni iste`mol
qilishini kuchayayotganligi bilan solishtirib (yilida Yerdan 100 mlrd.
tonna tabiiy boyliklar-metall, neft, gaz, ko`mir va hokazolar
olinayapti), aholining o`sishi, krizisga olib kelishini, bu esa aholini
keskin kamayishiga olib keladi, deb bashorat qiladilar.
“O`sish chegaralari” nomli asarda yuqorida keltirilganlardan tashqari
qo`shimcha fikrlar ham bildiriladi. Ammo bu fikr oldingi fikrni
mazmunini o`zgartirmaydi, ya`ni agar zapas mineral boyliklar ikki
barobar ko`p deb faraz qilsak ham XXI asrning o`rtalarida sayyoramiz
aholisi keskin qisqaradi. Chunki, bu davrda atrof-muhitni ifloslanishi
shunday darajaga etadiki, oqibatda aholini bir qismi qirilib ketadi.
Shunday qilib, sodir bo`lishi mumkin
bo`lgan ekologik falokatlarni oldini
olish uchun aholini sonini o`sishini
ongli ravishda to`xtatish, tabiiy
resurslardan foydalanishni keskin
kamaytirish (tejash), sanoat ishlab
chiqarishini o`sishini to`xtatish, tashqi
muhitni ifloslanishini oldini olish
bo`yicha keskin choralarni ko`rishi,
oziq-ovqat mahsulotlarini ko`paytirish
tadbirlarini ko`rish va hokazolar.
Hisob-kitoblar shuni ko`rsatadiki, XXI
asrda iqtisodiy sharoit me`yorida
bo`lishi uchun yuqorida keltirilgan
tadbirlar zudlik bilan amalga oshirilishi
kerak, aks holda kech bo`lib,
muammolar chuqurlashadi. Yuqorida
keltirgan falokatlar tez sodir bo`lishi
mumkin.
| 