103
8.2-rasm. Elektromagnit to‘lqinlarini tarqalish yo‘nalishi.
Elektr vektori tebranayotgan tekislikka qutblanish tekisligi deyiladi. Har
qanday yorug‘lik manbaidan tabiiy nur tarqaladi. Tabiiy
nur ayrim kristallardan
o‘tganda (masalan: island shpati, turmalin) qutblangan nur hosil bo‘ladi. Bunday
kristallarga polyarizatorlar deb ataladi. Qutblangan nurning qutblanish tekisligi
analizator yordamida aniqlanadi. Har qanday polyarizatordan
analizator sifatida
foydalansa bo‘ladi. YOrug‘lik nurlari ba’zan dielektriklardan (suv, shisha)
qaytganda ham qutblanadi.
8.3–rasm. Tabiiy, qutblangan va qisman qutblangan
nurlarni tarqalish yo‘nalishlari.
Bryuster qonuni. YOrug‘lik tushish burchagining tangensi dielektrikning
absolyut sindirish ko‘rsatkichiga teng bo‘lsa, qaytgan nur to‘liq qutblanadi (8.4-
rasm). Bu qonun Bryuster qonuni deb, undagi α burchak esa Bryuster burchagi deb
ataladi.
104
8.4-rasm. Bryuster qonuni bo‘yicha yorug‘likning qutblanishi.
Har qanday qutblangan nur ma’lum intensivlikka ega bo‘ladi. Agar bunday
nur analizator orqali o‘tkazilsa, uning intensivligi o‘zgaradi. Intensivlikning
qanday o‘zgarishi polyarizator bilan analizator qutblanish tekisliklari RR va AA
ning bir-birlariga nisbatan joylashishiga bog‘liq (8.5–rasm).
8.5-rasm. Polyarizator va
analizatorning bir-biriga
nisbatan joylashishi: 1- yorug‘lik manbai; 2- tabiiy nur;
3- polyarizator; 4- qutblangan nur; 5- kyuveta; 6-30
o
ga burilgan
qutblangan nur; 7- analizator; 8- kuzatuvchi.
Tabiiy yorug‘likning nuri kristallning bosh optik o‘qi bo‘yicha o‘tayotgan
bo‘lsa, u holda bu nur shu kristaldan chiqqandan so‘ng o‘zining xossalarini
o‘zgartirmaydi, lekin ko‘p hollarda yassi qutblangan yorug‘lik ba’zi bir
kristallarga tushganda (kvars, kinovar) E vektorning tebranish tekisligi qandaydir
burchakka
buriladi, bunday moddalarga optik aktiv moddalar deb ataladi. Optik
aktiv moddalarga qand eritmasi ham kiradi. Optik aktiv moddalarda E vektori
tebranish tekisligining burilish yo‘nalishi bilan har xil bo‘ladi. E vektori tebranish
tekisligining burilishi kuzatuvchi uchun soat strelkasi yo‘nalishida bo‘lsa, bunda
modda o‘ngga buruvchi deb ataladi. Agar soat strelkasi yo‘nalishiga teskari bo‘lsa,
bunday modda chapga buruvchi deb ataladi.
Ko‘p
moddalar, masalan: kvars 2 xil modifikatsiyada mavjud bo‘ladi.
Birinchisi o‘ngga bursa, ikkinchisi chapga buradi. Optik aktiv moddalar
eritmasidagi qutblanish
tekisligining burilish burchagi () shu moddaning
105
konsentratsiyasiga (S), nurning eritmadagi yo‘l uzunligiga (
) to‘g‘ri
proportsional, ya’ni:
𝜑 = [𝜑˳] ∙ (𝑆 ∙ 𝑙 ) (18.1)
bu erda,
𝜑˳ - proporsionallik koeffitsienti yoki solishtirma burilish burchagi
bo‘lib, u
C
0
(18.2)
ifodaga ko‘ra
= 1 dm va S =1 g/sm
3
bo‘lgandagi burilish burchagiga teng.
ni graduslarda,
ni
dm larda va S ni g/sm
3
larda
ifodalash qabul
qilingan. Solishtirma burilish burchagi temperaturaga bog‘liq va yorug‘lik to‘lqin
uzunligining kvadratiga taxminan teskari proportsional. YUqoridagilardan
noma’lum eritmalar konsentratsiyasi 18.1 formulaga ko‘ra
𝑆 =
𝜑
[𝜑˳]∙𝑙
(18.3)
ifoda bilan aniqlanadi. Bu usul biofizik tadqiqotlarda va tabobatda siydikdagi
qandning va qondagi qandning konsentratsiyasini aniqlash uchun keng
qo‘llaniladi. Bunda qo‘llaniladigan o‘lchash
qurilmasi polyarimetr yoki
saxarimetrlar deb ataladi. Polyarimetrning tuzilish sxemasi 18.6-rasmda
tasvirlangan.
8.6-rasm. Polyarimetrning tuzilish sxemasi:
R-polyarizator; A- analizator; T- qand eritmasi
solingan kyuveta- trubka.
Polyarizator qutblanish tekisligining burilish burchagini kuzatishning eng
sodda qurilmasi hisoblanadi. Trubkada suyuqlik yo‘q holatda analizatorni shunday
burish kerakki kelayotgan yorug‘lik butunlay ko‘rinmasin (Nikol prizmalar bir-
biriga tik). Agar trubkani suyuqlik bilan to‘ldirib qo‘ysak, u holatda tebranish
106
tekisligining burilishi natijasida kuzatish soxasida yorug‘lik hosil bo‘ladi.
Analizatorni bu soxasida yana qorong‘ulik hosil bo‘lguncha burish kerak,
burilish
burchagi E vektor tebranish tekisligining burilishiga teng bo‘ladi. Quyida biz
optik aktiv moddalar hamda dori vositalari tarkibidagi ta’sir etuvchi moddalarni
konsentratsiyasini aniqlash uchun ishlatiladigan polyarimetrlarni qiyoslash
metodikasi bilan tanishamiz.
