Qiyoslash
ni o‘tkazish
Tashqi ko‘rik
1. Tashki ko‘rikda qiyoslanayotgan konduktometrni quyidagi talablarga mos
kelishlari o‘rnatiladi:
95
-konduktometr qiyoslashga pasporti (formulyari) va foydalanish bo‘yicha
qo‘llanmasi bilan , shuningdek avvalgi qiyoslash haqida guvohnomasi bilan taqdim
etilishi lozim;
-davriy qiyoslashda konduktometrni butlanganligi pasportda ko‘rsatilgan
butlanganligiga muvofiq kelishi zarur. Ta’mirlashdan keyingi birlamchi
qiyoslashda butlovchi qismlarni mos kelmasligiga yo‘l qo‘yiladi;
-etalon bo‘lgan konduktometr korxona-tayyorlovchining yoki qiyoslovchi
tashkilotning buzilmagan tamg‘asi va belgisiga ega bo‘lishi lozim. Agar tamg‘a
(belgi) buzilgan bo‘lsa buzilish sabablari ko‘rsatilgan akt (rasmiy xujjat) taqdim
etilishi kerak.
2. Konduktometr quyidagi tashqi nuqsonlarga ega bo‘lmasligi shart:
- boshqarish organlarida, bo‘lakli qismlarida, qisqichlarida klemmalarida,
shtutserlarda, biriktiruvchi simlarida, kabellarida, quvur o‘tkazgichlarida
nosozliklar;
- siferblatlar va raqamli tablolarda ifloslanishlar;
- markirovkalar va yozuvlarni noaniq bo‘lishi;
-korpusini va tashqariga chiquvchi konstruktiv elementlarni shikastlanishlar;
- birlamchi qayta hosil qiluvchilarni bo‘shliqlaridan suyuqlikni oqib ketishi.
Namunalash
1. Konduktometrni namunalashda quyidagilar tekshiriladi:
- boshqarish organlarini nazarga olingan vaziyatlardagi istalgan xolatlarga,
yurish moyilliklari o‘rnatish va sozlashga imkoniyatlari, edirilishlarni mavjud
emasligi va o‘rnatilgan sharoitlar, haqida qayd etishlarni ishonchliligi;
- konduktometrni signalini ta’minlovchi to‘rga ulash qurilmasini
sozlanganligi va saqlagichning nominal tok qiymatini talab qilingan qiymatlarga
mos kelishi;
- konduktometrni texnik xolatlari boshqa parametrlar bo‘yicha uni
foydalanishga oid qo‘llanmasiga mos kelishi.
2. Asosiy xatoliklarni aniqlash.
96
2.1.
Asosiy
xatoliklarni
qiyoslanayotgan
va
etalon
bo‘lgan
konduktometrlardan foydalangan holda bitta o‘sha nazorat eritmalarining
solishtirma elektr o‘tkazuvchanlikni o‘lchash natijalarini solishtirish usuli bilan
aniqlanadi.
2.2. Asosiy xatoliklarni konduktometrni har diapozonida (ost diapozonida)
uchtadan kam bo‘lmagan nuqtalarda aniqlanadi. Nuqtalar o‘lchashlarni
boshlang‘ichda 10%—30%, o‘rtada 40 %—60 % va oxirlarida 70 %—90 %
uchastkalar diapazonida (ost diapazon) olib boriladi; o‘lchashni yuqori
chegaralarini pastkisiga nisbati bo‘lgan konduktometrlar uchun, 10:1 dan ortiq
o‘lchash diapozonida (ost diapozonida) va me’yorlashtirilgan nisbiy xatoliklarida
tekshiriladigan nuqtalar soni o‘lchash diapozonini har bir o‘ntalik razryadida
uchtadan kam bo‘lmasligi kerak.
Asosiy xatoliklari me’yorlashtirilgan konduktometrlarni qiyoslashda har bir
qiyoslanayotgan nuqtada solishtirma elektr o‘tkazuvchanlikni uchtadan kam
bo‘lmagan o‘lchashlari o‘tkaziladi va tashkil etuvchi (sistematik va tasodifiy)
xatoliklari me’yorlashtirilgan konduktometrlarning qiyoslashda beshtadan kam
bo‘lmagan o‘lchashlar amalga oshiriladi. Har bir o‘lchashdan avval
qiyoslanayotgan konduktometr ko‘rsatkichini (chiquvchi signal) muhim
o‘zgarishini ta’minlash lozim. Bunga konduktometr uchun bitta o‘sha qiyoslash
eritmasi namunasini o‘lchashni ost diapozonida to‘ldirilgan va moslashtirilgan
qayta hosil qiluvchilar bilan almashtirishda erishiladi, bunda keyingi o‘lchashlar
orasidagi vaqt oraliqlari 5 minutdan kam bo‘lmasligi kerak.
2.3. Asosiy xatoliklarni yo‘l qo‘yiladigan qiymatlarining chegaralari 1,0%
ko‘p bo‘lgan konduktometrlarni qiyoslashda, xatoliklarni baholashda birinchi
ikkita o‘lchashlar natijalarini inobatga olmaslikka yo‘l qo‘yiladi qaysiki, agar ular
bir-biridan va (yoki) keyingi o‘lchash natijalaridan asosiy xatoliklarni yo‘l
qo‘yiladigan qiymatlaridan ikki chegaradan ortiq farqlansa; bunda o‘lchashlarni
umumiy soni hisobga olinmagan sonlarga ko‘paytirilishi kerak.
2.4. Etalon bo‘lgan va ishonchlanadigan konduktometrning birinchi qayta
hosil qiluvchilarini o‘lchashdan avval, konduktometrni foydalanishga doir
97
qo‘llanmada ko‘rsatilgan tartibda, o‘lchashga mansub bo‘lgan nazorat eritma bilan
yuviladi.
Konduktometrni asosiy xatoliklarini u bilan birga qo‘yiladigan butlovchilari
tarkibiga kiruvchi barcha birlamchi qayta hosil qiluvchilarda aniqlanadi
(qo‘llanishi albatta konduktometrni sozlashni shart qilib qo‘ygan butlovchi
qismlardan tashqari).
Etalon bo‘lgan va qiyoslanadigan konduktometrning birinchi qayta hosil
qiluvchilarida nazorat eritmasi haroratini yo‘l qo‘yiladigan farqlari quyidagilardan
oshmasligi kerak:
- 0.02
o
S — asosiy xatoliklarni (yoki uni tizimiy tashkil etuvchi xatolikalrni)
yo‘l qo‘yiladigan chegaralarini qiymatlari ±1,0% dan kam bo‘lgan
konduktometrlar uchun;
- 0,1
o
S —asosiy xatoliklarni (yoki uni tizimiy tashkil etuvchi xatolikalrni)
yo‘l qo‘yiladigan chegaralarini qiymatlari ±1,0% dan ko‘p bo‘lgan
konduktometrlar uchun.
Konduktometrlarni termokompensatsiyada qiyoslashda etalon bo‘lgan va
qiyoslanadigan konduktometrning birlamchi qayta hosil qiluvchilaridagi nazorat
eritmaning harorati 25°S bo‘lishi lozim, ya’ni qiyoslaanayotgan konduktometrga
ruxsat berilgan chetlashishlarda. Bu esa foydalanishga oid yo‘riqnomadagi
me’yoriy
sharoitlarda,
etalon
bo‘lgan
konduktometr
uchun
(termokompensatsiyaga ega bo‘lmagan) x ±0,02 °S yoki ± 0.1 °S oraliqdagi
og‘ishishlarga muvofiq keladi.
Solishtirma elektr o‘tkazuvchanlikni o‘lchash (ko‘rsatkichlarni sanash)
birlamchi qayta hosil qiluvchilaridagi nazorat eritmaning barqaror haroratni
o‘rnatishda o‘tkaziladi. Bu haqda konduktometrning ko‘rsatkichni olish uchun
etarlicha bo‘lgan vaqt muddatlaridagi (biroq 1 minutdan kam bo‘lmagan)
ko‘rsatkichlarini doimiyligi guvohlik beradi. Bunda bitta o‘lchashni bajarish
uchun lozim bo‘lgan vaqt 30 minutdan oshmasligi kerak. O‘xshash bo‘lgan, sanash
qurilmali konduktometrlarni ko‘rsatkichlarini bo‘lim qiymatlarini 0,5 gacha
98
yaxlitlash bilan sanaladi, bunda sanash xatoliklari 0,25 bo‘laklash bahosini
tashkil etadi.
2.5. Asosiy xatoliklarni qiymati % quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
%
100
| 