3. Metrik tizimning joriy etilishi.
Vaqt o‘tishi bilan savdo-sotiq va o‘zaro iqtisodiy
aloqalarning rivojlanishi
mobaynida o‘lchovlarga aniqlik kiritish, yangilarini hosil qilish, o‘zaro solishtirish
va qiyoslash usullari shakllanib, o‘nlab yangi va mukammalroq o‘lchash birliklari
hosil bo‘la boshlagan. Bu birliklarning o‘zaro bog‘liqligi masalalari esa tobora
muhim ahamiyat kasb eta boshlagan. SHu bois olimlar bir asosiy kattalikning
o‘lchash birligini boshqa asosiy kattalikning o‘lchash birligi bilan bog‘liqligini
ta’minlash ustida bosh qotira borganlar. Bunda yana bir talab - kattalikning turli
o‘lchovlarining qiymatlari orasidagi o‘zaro bog‘liqlik muayyan qonuniyat asosida
bo‘lishini ta’minlash lozim bo‘lgan. Uzoq tadqiqotlardan so‘ng
olimlar qadimgi
Bobil davlatida qo‘llanilgan «o‘nlik tizimi»ga qaytishgan. Aynan shu tizim asosida
metrik tizim ta’sis etilgan.
Texnik aspektda esa o‘lchashlarning ahamiyati texnologik jarayonlarni
boshqarish, mahsulotning yuqori sifatliligini ta’minlash, ob’ektni boshqarish,
nazorat qilish bo‘yicha informatsiya hosil qilinishi bilan belgilanadi.
O‘lchashlar haqidagi fanning tarixi minglab yillarni tashkil etadi. Xalq
xo‘jaligida, ishlab chiqarishda qo‘llanilayotgan murakkab tizimlarning yaratilishi
o‘z navbatida xususan texnologik o‘lchashlar va o‘lchashlar texnikasining har xil
sohalarini rivojlanishi istiqbolini ochib bermoqda. O‘lchash haqidagi fanning, ya’ni
texnologik o‘lchashlarning rivojlanishi o‘z navbatida universitetimizda informatsion
o‘lchash texnikasi va texnologiyasi bo‘yicha
ilmiy tadqiqot ishlarini
avtomatlashtirish bo‘yicha nazariy texnologik o‘lchashlar bo‘yicha yangi o‘quv
mutaxassisliklari yo‘nalishlarini ochilishiga sabab bo‘lmoqda. Bu esa albatta,
deyarli hamma yo‘nalish mutaxassislarning texnologik o‘lchashlar bo‘yicha bilim
va ko‘nikmalarini yuqori bosqichga ko‘tarishni taqazo etadi. SHu sababli ilgaridan
qo‘llanib kelayotgan kam quvvatli, inertli asboblar
sekin-asta juda tezkor, yuqori
unumdorli asboblar bilan almashtirilmoqdaki, bu o‘lchash amalini bajarayotgan
shaxslarning faoliyatini va albatta tabiiyki ularga qo‘yiladigan
talabni ham
o‘zgartirmoqda.
Hozirgi
kunda
o‘lchash
jarayonlarini
avtomatlashtirilishi,
kompyuterlashtirilishi va zamonaviy texnologiyalarning ishlatilishiga faqat
programmalashtirilgan tizimga tayangan holda erishish mumkin. Zamonaviy
texnologik o‘lchashlarning rivojlanishida murakkab empirik (tanlash, ilg‘ash)
metodlarini, ehtimollik nazariyasiga tayangan holda statistik metodlarini
qo‘llanilishi katta o‘rin tutmoqdaki, bu texnologik o‘lchashlarning ilmiy asoslarini
tashkil etadi.
Ilmiy tadqiqot o‘tkazishda yoki ishlab chiqarishda biror o‘lchashni
amalga
oshirish uchun, avvalo: 1) nima o‘lchanishi kerak yoki o‘lchash ob’ekti aniqlanishi
kerak va u ob’ekt qanday fizik kattaliklar orqali xarakterlanadi; 2) qanday vosita
yordamida o‘lchanadi, ya’ni talab etiladigan natijaga erishish uchun eng optimal
variantli o‘lchash vositasini ishlatish zarur va nihoyat; 3) o‘lchash qanday aniqlikda
olib borilishi zarur.
Boshqacha qilib aytganda, dastavval o‘lchash masalasi aniq
belgilanib olinishi kerak.
O‘lchashlar sanoatning qaysi sohasida elektro-energetikadami, mexanika
sohasidami, tibbiyot sohasidami, ilmiy izlanishdami va xokazo kattaliklarni o‘lchash
aniqligiga qo‘yiladigan talablarni umumlashgan holda ma’lumotlar orqali berilishi
mumkin.
O‘lchashlarni yuqoridagi majmui albatta yuqori
darajada tashkil etilgan va
zamonaviy asboblar infrastrukturasi bilan jihozlangan milliy o‘lchash tizimi
yordamida hamda o‘lchashlar birliligini, ularni ishonchliligini aniqligini ta’minlash
shartlari bajarilishi bilan amalga oshirilishi mumkin.
Nazorat uchun savollar.
1. Sohaning texnologik o‘lchashlari va asboblari fani nimani o‘rgatadi?
2. Sohaning texnologik o‘lchashlari va asboblari fanining vazifasi nimalardan
iborat?
3. O‘lchashlar haqidagi fanning tarixi qanday tavsiflanadi?
4. Antik rivojlanish davri haqida gapirib bering.
5. Metrik tizimning joriy etilishi haqida qanday tushunchaga egasiz?
