Mavzu bo’yicha tayanch iboralar

• 
  pul mablag’lari xarakati hisobotini tahlil etishdan maqsad, uning strukturasi va yo’nalishi;
  
• 
  pul oqimi;
  
• 
  pul mablag’lari kirimi;
  
• 
  pul mablag’lari chiqimi;
  
• 
  pul mablag’lari xarakati to’g’risidagi hisobotdan foydalanish yo’llari;
  
• 
  joriy faoliyatdagi pul mablag’larini kirimi va chiqimini tahlili;
  
• 
  investitsiya faoliyatidagi pul oqimlarini kirimi va chiqimini tahlil etish uslubi;
  
• 
  moliyaviy faoliyatdagi pul oqimlarining kirimi va chiqimini tahlil etish;
  
• 
  pul oqimini tahlil etishning to’g’ri usuli;
  
• 
  pul oqimini tahlil etishning egri usuli;
  

1. 
   Pul oqimi atamasiga izoh bering?
   
2. 
   Pul ekvivalentlari deganda nima tushuniladi?
   
3. 
   Pul mablag’larini tahlil etishning ahamiyati nimadan iborat?
   
4. 
   Pul mablag’larining harakatini o’rganishda tahlilning asosiy vazifalari nimalardan iborat?
   
5. 
   Korxonaning xo’jalik faoliyatidan bo’lgan pul oqimlari qanday tahlil etiladi?
   
6. 
   Soliq to’lovlari qanday tahlil etiladi?
   
7. 
   Investitsiya faoliyatidan pul mablag’lari oqimi qanday tahlil etiladi?
   
8. 
   Moliyaviy faoliyatdan bo’lgan pul mablag’lari oqimi qanday tahlil etiladi?
   
9. 
   Valyuta mablag’lari qanday tahlil etiladi?
   
10. 
    Valyuta mablag’larini tahlil etishdan maqsad nima?
    
11. 
    Valyuta mablag’lari bo’yicha kurs o’zgarishlarini qanday bashorat etish mumkin?
    
12. 
    Pul mablag’larining harakatini qanday bashoratlash mumkin?
    
13. 
    Pul oqimini tahlil etishni to’g’ri usulining mohiyatini tushuntirib bering?
    

2. Xususiy kapital tarkibi, o’zgarishi va dinamikasining tahlili

3. Xususiy kapitalni ko’paytirish omillarini aniqlash
1. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarining xususiy kapitalini tahlil qilishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari
Erkin iqtisodiy munosabatlar sharoitida xususiy kapital korxonaning moliyaviy holatini tavsiflovchi muhim ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Negaki, uning holatiga qarab jami mablag’lar tarkibidan kelib chiqqan holda korxonaning iqtisodiy qaramligi yoki mustaqilligiga baho beriladi. Bu biznesni boshqarish, faoliyatni kengaytirish va sheriklik faoliyatini yo’lga qo’yishda o’ta muhim masala hisoblanadi.

Xususiy kapital korxonaning o’z mablag’lari manbaining asosini tashkil etuvchi ko’rsatkich hisoblanib, uning tarkibiga korxona ustav kapitali, zahira kapitali, qo’shilgan kapital hamda taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) kiradi.

Buxgalteriya hisobi fanidan ma’lumki korxona, tashkilot va firmalarni moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlash manbai bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  O’z mablag’lar manbai;
  
• 
  Qarz mablag’lari.
  

Endilikda esa yuqorida sanab o’tganlarimiz korxonalarni mablag’lar bilan ta’minlash manbai bo’lib kelmoqda.

Korxona, tashkilot yoki firma ochilish davrida o’z mablag’larini belgilab olishi lozim. Bu ish amalga oshirilgach esa mablag’larni qaysi manbaa xisobiga qoplash kerakligini ko’rib o’tiladi. Agarda korxonaning o’z mablag’lari yetarli bo’lsa o’z mablag’lar manbai hisobiga aks holda esa qarz mablag’lari hisobiga qoplaydi.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida har bir korxona o’z moliyaviy ehtiyojlarini o’zi mustaqil qondirishi mumkin. Resurslarni ta’minlash manbai bo’lib, uning foydasi, qimmatbaho qog’ozlarini sotishdan kelgan tushum, aksionerlarning pay va boshqa to’lovlari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa to’lovlari hamda qonundan tashqari bo’lmagan holda kirim qilingan mablag’lar kiradi. Bunday asosda kiritilgan mablag’lar korxona tashkilotlar uchun xususiy kapital deb qaraladi.

Xususiy kapital xisobi Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida muhim ahamiyatga ega bo’lib, u korxonaning o’z qudratining darajasini qay darajada ekanligini bildiradi. Bunday taraflarni e’tiborga olgan holda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq 6-sessiyasida qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunda ham xususiy kapital hisobiga katta e’tibor berilgan. Uning 16- moddasiga ko’ra¹ moliyaviy hisobotlar tarkibida 5- shakl «Xususiy kapital to’g’risida hisobot» deb nomlanib, bu shakl har yili boshqa hisobotlarga qo’shilgan holda yuqori organlarga topshirilishi lozim.

Xususiy kapital tahlilining vazifalari bo’lib, quyidagilar hisoblanadi:

• 
  xususiy kapitallardan samarali foydalanganlikka baho berish;
  
• 
  xususiy kapitalda mavjud bo’lgan imkoniyatlarni aniqlash;
  
• 
  uning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va hakozolar kiradi.
  

• 
  Ustav kapitali;
  
• 
  Qo’shilgan kapital;
  
• 
  Rezerv kapitali;
  
• 
  Taqsimlanmagan foyda;
  
• 
  Xususiy kapital bilan qoplanmagan zarar.
  

Davlat tashkilotlarida ustav kapitali davlat byudjeti tomonidan ajratilgan mulkni ko’rsatadi. Mulkning kelishi vaqtiga esa bu summa ustav kapitalida ko’rsatiladi.

Korxonalar amalda qo’llanilayotgan qonunlarga ko’ra har yili erishgan foydasidan rezervlar tashkil etishlari mumkin. Unga har yili ustavda ko’rsatilgan tartibda mablag’ chegirilib boriladi.

Tashkil etilgan fond esa quyidagi maqsadlar uchun sarflanadi:

1. Ko’rilgan zararlarni qoplash uchun;

2. Korxona hisobot yilida foyda olmagan bo’lsa imtiyozli aksiyalar uchun dividend berish;

3. Boshqa to’lovlarni amalga oshirish uchun.

Taqsimlanmagan foyda - bu korxonaning hisobida turgan sof foydasini ko’rsatadi. U ham xususiy kapital tarkibiga kiruvchi eng asosiy ko’rsatkichlardan sanaladi. Lekin faoliyat yurituvchi korxonalar har safar ham foyda bilan chiqmasligi mumkin. Bu holda uning zarari xususiy kapital bilan qoplanmagan zarar deb yuritiladi. Mazkur ikkala qiymat ham 8710- «Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» hamda 8720 – “Jamg’arilgan foyda (qoplanmagan zarar)” schyotlarida yuritilib, ularning farqi ishoralari orqali aniqlanib olinadi.

Moliyaviy tahlilni olib borishda koeffitsiyentlar usuli eng ilg’or metodlardan xisoblanib, bizning o’rganayotgan mavzuimizni ham ularsiz tasavvur etib bo’lmaydi.

Rivojlangan mamlakatlar amaliyotida turli xil moliyaviy koeffitsiyenlar o’rganiladi va ularni shartli ravishda to’rtta katta guruhlarga ajratiladi:

1. 
   Rentabellik koeffitsiyentlari;
   
2. 
   Likvidlik koeffitsiyentlari;
   
3. 
   To’lov qobiliyati koeffitsiyentlari;
   
4. 
   Bozor indikatorlari.
   

Demak, birinchi ko’rsatkich tarkibiga:

• 
  Xususiy kapital rentabelligi;
  
• 
  Korxonaning jami investitsiyalar rentabelligi;
  
• 
  Leveridj;
  
• 
  Sotish rentabelligi.
  

A) Tez likvidlanadigan koeffitsiyentlar;

B) Debetorlik qarzlarining aylanish koeffitsiyenti;

V) Ishlab chiqarish zahiralarini aylanishi koeffitsiyenti;

G) Qiyin likvidlanish koeffitsiyenti.

To’lov qobiliyatini izohlovchi koeffitsiyentlarga quyidagilar kiradi:

• 
  Qarz va hususiy kapital nisbati koeffitsiyenti;
  
• 
  Xususiy kapitalning jami mulkda tutgan ulushi koeffitsiyenti;
  
• 
  Qarz mablag’larining jami aktivlarda tutgan ulushi koeffitsiyenti.
  

Bu koeffitsiyentlar ichida bizning mavzuga taaluqli bo’lgan koeffitsiyentlar ham mavjud bo’lib, ular quyidagicha aniqlanadi:

Xususiy kapitalning o’rtacha yillik qiymatini topish uchun yil boshidagi va yil oxiridagi summalarini yig’indisini ikkiga bo’lib aniqlaymiz.

Bu yerda aktivlarning o’rtacha qiymati jami mablag’larning yil boshiga va yil oxiriga bo’lgan qiymatini yig’indisini ikkiga bo’lgan holda topamiz. Bu yerda rezervlar uchun ajratma, kredit uchun soliqlar va foyda solig’ining korrektirovkasi sof foyda hisobidan bo’lganligi uchun bu qiymatlarning yig’indisi hisobot yilining yakuniy moliyaviy natijasi sifatida keladi.

Bunda uzoq va qisqa muddatli qarz mablag’larini o’z mablag’lari manbaiga bo’lib topamiz. Bunday nisbatlar har bir davr uchun aniqlanadi.

Agarda hisobot yili boshidagi aniqlangan koeffitsiyent yil oxiriga nisbatan katta bo’lsa A₁>A₂ u holda korxonaning to’lov qobiliyati oshgan bo’ladi. Aks holda esa korxonaning to’lov qobiliyati pasaygan bo’ladi.

Xususiy kapitalning jami aktivlarda tutgan ulushi koeffitsiyenti.
Xususiy kapital qiymatini




Jami mablag’lar
formulasi orqali topiladi. Bu koeffitsiyent qanchalik birga yaqinlashib borsa korxonaning mustaqilligi shunchalik oshib boradi. Bizning respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar bu koeffitsiyentning kamida 50% ga ega bo’lishlari lozim.
3. Xususiy kapitalni ko’paytirish omillarini aniqlash
Xususiy kapital tahlili uning tarkibidan joy olgan ko’rsatkichlar hisobiga o’zgarib boradi. Har bir tarkibning o’zgarishi ham o’z mazmuniga ko’ra ma’lum ko’rsatkichlarni o’zgarishi orqali amalga oshadi.

1. 
   Ustav kapitali;
   

2. 
   Qo’shilgan kapital.
   

• 
  xususiy (hissador) kapitali qiymatining o’zgarishi;
  
• 
  muomalaga qo’shimcha aksiyalarning chiqarilishida;
  
• 
  asosiy vositalarni qayta baxolanishida;
  
• 
  foyda va zararlarni hisobiga.
  

• 
  xisobot davrida olingan zarar;
  
• 
  qimmatbaho qog’ozlar emissiyasi;
  
• 
  hissador kapitalining ko’p yoki kam bo’lishi
  

Bu o’zgarishlar 5- shaklda ham yaqqol ko’zga tashlanib turadi.

• 
  xususiy kapital to’g’risida tushuncha va uni tahlil etish maqsadi;
  
• 
  xususiy kapitalni tarkibi, tuzilishi va yil boshiga nisbatan o’zgarish sabablari;
  
• 
  ustav fondi;
  
• 
  rezerv kapitali;
  
• 
  qo’shilgan kapital;
  
• 
  taqsimlanmagan foyda (zarar);
  
• 
  balans passivi moddalarini qarzni uzish muddatlari bo’yicha 4 guruhga bo’linishi;
  
• 
  joriy likvidlik koeffitsiyenti;
  
• 
  istiqbolli likvidlik koeffitsiyenti;
  
• 
  bankrotlik alomatlari va ularni tahlil etish uslublari;
  
• 
  kreditga lag’qatlilikni ifodalovchi ko’rsatkichlar tizimi va ularni tahlil etish uslubi;
  
• 
  qaramsizlik koeffitsiyenti;
  
• 
  qarz va o’z mablag’larini nisbati;
  

1. 
   Xususiy kapital deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Xususiy kapital nima uchun tahlil etiladi?
   
3. 
   Xo’jalik sub’ektlarining xususiy kapitalini tahlil qilishdan maqsad va tahlil vazifalari nimalardan iborat?
   
4. 
   Xususiy kapital tarkibiga nimalar kiradi?
   
5. 
   Xususiy kapital qanday tahlil etiladi?
   
6. 
   Xususiy kapitalni ko’paytirish yo’llarini ko’rsatib bering?