Fond qaytimini oshirish imkoniyatlari

O’rganiladigan savollar:

1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida xo’jalik sub’ektlarining pul mablag’lari harakatini tahlil etishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari

2. Xo’jalik sub’ektlarining asosiy faoliyatidagi pul oqimlarining tahlili

3. Investitsiya, moliyaviy va soliq to’lashlardagi pul oqimini tahlili

4. Moliyaviy faoliyatdagi pul mablag’lari harakatining tahlili

5. Valyuta mablag’lari harakatini tahlili

6. Hozirgi qiymatga keltirilgan kelajakda kutilayotgan sof pul oqimlari usuli va uning tahlili
1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida xo’jalik sub’ektlarining pul mablag’lari harakatini tahlil etishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari

• 
  Respublikamiz o’zining mustaqilligiga erishganidan so’ng Prezidentimiz boshchiligida respublikaning o’ziga xos bo’lgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish modeli ishlab chiqildi. Ushbu rivojlanish modeli asosida respublikamizda yangi iqtisodiy tizim - bozor iqtisodiyotiga o’tilmoqda. Turli-tuman mulk shakllarining paydo bo’lishi, davlat mulkining xususiylashtirilishi, hissadorlik jamiyatlari, hamkorlikdagi qo’shma korxonalar, kichik korxonalarning vujudga kelishi o’tish jarayoniga xos xususiyatlardandir. Bunday sharoitda tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida haqiqiy raqobat hukm surishiga, korxonalar mustaqil ravishda chet el korxonalari bilan aloqa o’rnatishga, mahsulot sotishning yangi zamonaviy usullarini rivojlantirishga, tijorat banklari, xususiy banklar, birjalar, kim oshdi savdolari faoliyatini rivojlantirishga imkoniyatlar paydo bo’la boshladi.
  
• 
  Hozirda mulkiy birlik va munosabatlarning shunday tizimini shakllantirish lozimki, bu harakat avvalo faoliyat yakunida yuqori unum va natijaviylikni, butlik va manfaat uyg’unligini, eng muhimi bozor to’kin-sochinligi va jamiyatimiz farovonligini ta’minlasin. Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida ushbu jihatga bosh masala sifatida qarash lozim.
  
• 
  Prezidentimiz I. Karimov bu haqda fikr yuritib, o’zining asarlarida quyidagi fikrlarni ilgari surgan: «Pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo’naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga^, ochiq tashqi siyosatga ega bo’lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iboratdir».
  

Korxona moliyaviy ahvolini tahlil qilish bilan shug’ullanayotgan har bir xodim moliyaviy hisobot shakllarini, shu jumladan, "Pul oqimi to’g’risidagi hisobot" shaklini erkin o’qiy olishi, uning moddalarini tushunishi, shuningdek xulosalar chiqarish va tavsiyalar berishni bilishlari kerak.

Moliyaviy hisobot moddalaridan foydalanib, korxona to’g’risida katta hajmda ma’lumot olish, uning moliyaviy ahvolini xizmat va bozor faolligini tahlil qilish mumkin.

"Pul oqimlari to’g’risida hisobot" da korxona moliyaviy resurslaridagi barcha o’zgarishlar pul mablag’lari tuqtai-nazaridan aks ettiriladi:

• 
  Xo’jalik faoliyatida olingan pullar harakati;
  
• 
  olingan hamda to’langan foizlar va dividendlar;
  
• 
  to’langan soliqlar;
  
• 
  olingan va qo’yilgan investitsiyalar;
  
• 
  aksiyalar va zayomlar, shuningdek ijara majburiyatlari bo’yicha tushumlar va to’lovlar.
  

4-son shaklga "Valyuta mablag’larining harakati to’g’risida ma’lumotnoma" ilova qilinib, unda davr boshi va oxiriga bo’lgan qoldiqlar, valyuta mablag’lari tushumi va xarajati to’g’risidagi ma’lumotlar keltiriladi.

Korxonaning moliyaviy ahvoli ko’p jihatdan real pul aylanmasiga bog’liq. Korxonaning hisob-kitob va o’zga hisob raqamlari orqali o’tadigan pul mablag’larining kelib tushishi va ularning sarflanishiga pul mablag’lari oqimi deyiladi.

Korxona ishining samaradorligiga, barqaror moliyaviy holatga korxonaning hisob-kitob va o’zga hisob raqamlariga pul mablag’lari o’z vaqtida va to’la hajmda kelib tushishi va to’lanishi natijasida erishish mumkin.

Pul mablag’lari oqimini tahlil qilish uchun 4-shakl "Pul mablag’lari to’g’risidagi hisobot" moliyaviy xisoboti, shuningdek, 1-sh shaklidagi "Korxona (tashkilot) moliyaviy faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari to’g’risida" gi statistika hisoboti asosiy ma’lumot manbai bo’lib xizmat qiladi.

Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot – moliyaviy hisobot hujjati bo’lib, unda joriy xo’jalik faoliyati jarayonida pul mablag’lari kelib tushishi, sarflanishi va ularning yil boshi va oxiridagi qoldig’i, shuningdek, investitsiya va moliyaviy faoliyatga yo’naltirilgan pul mablag’lari aks ettiriladi.

Pul mablag’lari oqimiga so’m va valyutadagi pul mablag’lari kiritiladi. Shu tufayli 4-shakl "Pul mablag’lari to’g’risidagi hisobot" moliya hisobotida maxsus "Valyuta mablag’larining harakati to’g’risidagi ma’lumotnoma" bo’lib, unda ularning davr boshi va oxiridagi qoldig’i va ularning kelib tushish va sarflanish summasi ko’rsatiladi.

Pul mablag’lari oqimini o’rganishda ishlatiladigan asosiy atamalar quyidagilardan iborat:

Pul mablag’larining oqimini quyidagi asosiy ko’rsatkichlar ta’riflaydi:

1. 
   Pul mablag’larining kelib tushishi va sarflanishi summasi.
   
2. 
   Kelib tushgan va sarflangan pul mablag’larining tuzilmasi.
   
3. 
   Kelib tushgan va sarflangan pul mablag’larining o’zaro saldosi.
   
4. 
   Kelib tushgan va sarflangan pul mablag’lari nisbatining koeffitsiyenti (pul mablag’lari oqimi koeffitsiyenti).
   

Bundan tashqari, pul mablag’lari oqimini chizma ko’rinishida tasvirlash mumkin.

Haridorlardan olingan pullar (kirim), hisobot davrida korxonaning bank schyotlariga, yoki veksel ko’rinishida yuklab jo’natilgan mahsulot, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun kelib tushgan mablag’lar summasini ko’rsatadi. Ushbu summani 4-shakl "Pul mablag’lari to’g’risidagi hisobot" moliyaviy hisobotidan (quyida 4-Sh) va 1-sh shakli statistika hisobotidan olish mumkin.

Boshqa pul tushumlari va royaltidan, turli ko’rinishdagi mukofotlar, komission yig’imlardan olingan pul mablag’lari va ularning ekvivalentlari summasini ko’rsatadi.

Korxonaning boshqaruv rahbariyati uchun bu hisobot korxonaning qisqa muddatli kreditorlik qarzlarini uzishga mavjud mablag’ni yetarli yoki yetishmasliligi, hissadorlarga to’lanadigan dividendlar miqdorini ko’paytirish yoki kamaytirish hamda korxonani investitsiya va moliya masalalari bo’yicha siyosat kabi masalalarni hal etish zarurdir.

Pul oqimlari to’g’risidagi manbalar asosida investorlar kompaniyani faoliyatini o’rganadi va ularni faoliyatiga baho beradi. Jumladan, korxona rahbariyati pul mablag’lari harakatini boshqara olish, korxona schyotidan kreditor qarzlarni uzish hamda hissadorlarga dividend to’lash, qo’shimcha moliyalashtirish maqsadlari uchun yetarli miqdorda pul mablag’larini jamlash imkoniyatlari aniqlanadi. Bu hisobot shakli orqali sof foyda bilan pul mablag’lari harakati o’rtasidagi bog’liqlik va tafovutlari aniqlanishi mumkin. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot korxonani investitsiya va moliyaviy faoliyati natijalarini o’zida aks ettiradi.

Korxonaning pul oqimini tahlil qilishda moliyaviy tahlil quyidagi vazifalarni bajaradi:

• 
  pul mablag’larining harakatiga to’g’ri, aniq va xolisona baho berish;
  
• 
  operatsion faoliyatdagi pul mablag’larining harakatiga baho beish;
  
• 
  korxonaning joriy, investitsiya va moliyaviy faoliyatlari bo’yicha pul mablag’larining sof kirimini va chiqimini aniqlash hamda baho berish;
  
• 
  pul mablag’lari kirimi bo’yicha manbalarini, chiqimi bo’yicha harakatlarining tarkibini chuqur o’rganish;
  
• 
  pul mablag’lari miqdorining optimal variantini aniqlash;
  
• 
  korxonaning valyuta mablag’lari harakatini o’rganish va unga ta’sir etuvchi omillarga baho berish;
  
• 
  korxonani sof pul oqimlarida ijobiy saldoni ko’paytirish imkoniyatlarini aniqlash va hakozolar.
  

2. 
   Xo’jalik sub’ektlarining asosiy faoliyatidagi pul oqimlarining tahlili
   

• 
  jo’natilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun kelib tushgan pul mablag’lari;
  
• 
  mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’langan pul mablag’lari;
  
• 
  xodimlarga va ular nomidan to’langan pul mablag’lari;
  
• 
  operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to’lovlari.
  

Kirim ustunida esa uzoq muddatli aktivlarni sotishdan tushgan tushum hisoblanadi. Korxonalar harid qilingan uzoq va qisqa muddatli qo’yilmalar moddasini chiqim ustunida vositalarga komission to’lovlar va boshqa birjada to’langan foizlarni hisobga olmagan holda qimmatli qog’ozlarni sotib olish uchun to’langan, pul mablag’larini ko’rsatadilar. Kirim ustunida o’zlik bo’lmagan qimmatli qog’ozlarni shu bilan birga bank va boshqa yuridik shaxslarni qisqa muddatli va uzoq muddatli ssuda va qarzlarini sotishdan kelgan tushum ko’rsatiladi.

Korxona moliyaviy holatining sog’lomligini sharti bo’lib, pul mablag’larini kirimi korxonaning majburiyatlarini qoplay olishidir. Minimal miqdordagi pul mablag’larini yetishmasligi moliyaviy holat tangligiga sabab bo’ladi. Ortiqcha mablag’larga ega bo’lish inflyatsiya natijasida pulni qadrsizlanishiga, hamda ortiqcha mablag’larni samarali foydalanishga yo’naltirmaslik natijasida qo’shimcha daromad ololmasligi mumkin. Shu bois pul mablag’larini ratsional boshqarishni doimo nazorat qilish va tahlil qilish lozim. Bunday tahlil etishni amalda bir qancha usullari mavjuddir.

Moliyaviy holat tangligini sabablaridan biri bu korxona joriy aktividagi pul mablag’larini joriy majburiyatlarga nisbatan keskin kamayib borishidir. Shu bois har oyda pul mablag’lari bilan muddati kelgan majburiyatlarni bir-biri bilan taqqoslab, tahlil kilish lozim.

Xo’jalik sub’ektlarining faoliyatini tahlil qilish jarayonida ikkala uslub (to’g’ri va egri)ning qo’llanilishi bir-birini to’ldirib boradi hamda hisobot davrida korxonani pul mablag’lari oqimining harakati haqidagi real holatini ko’rsatib beradi.

Xo’jalik sub’ektlarining pul mablag’lari oqimini egri uslub orqali o’rganish uchun aloxida analitik hisobot tayyorlash lozim bo’ladi. Analitik hisobot tuzish uchun quyidagi axborot manbalaridan foydalaniladi:

• 
  «Buxgalteriya balansi» (1 shakl);
  
• 
  «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot» (2 shakl);
  
• 
  «Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi hisobot» (3 shakl);
  
• 
  Bosh daftar;
  
• 
  Jurnal-orderlar;
  
• 
  Buxgalteriya hisobi ma’lumotnomalari va boshqalar.
  

1. 
   Qanday hajmda va qaysi manbalardan pul mablag’lari kirim qilindi hamda qanday asosiy yo’nalishlarga pul mablag’lari sarflandi?;
   
2. 
   Korxona joriy faoliyati natijasida to’lov mablag’lari (pul qiymatliklari zahirasini) kelishini ko’paytirishni ta’minlay oladimi?;
   
3. 
   Korxona debitorlik qarzlarini undirish hisobiga qisqa muddatli majburiyatlarini qoplash holatiga egami?;
   
4. 
   Investitsiya faoliyatiga yo’naltirish uchun o’zlik mablag’lari (sof foyda va amortizatsiya ajratmalari) yetarlimi?;
   
5. 
   Korxonaning olgan sof foydasi uning pul mablag’lariga bo’lgan joriy talabini qoplash uchun yetarlimi?.
   

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning pul oqimlarini tahlil qilish natijasida pul mablag’larining taqchillik sabablari to’g’risidagi dastlabki xulosalarni qilish mumkin bo’ladi.

Bunday sabablarga quyidagilarni ko’rsatib o’tish mumkin:

• 
  Xo’jalik sub’ektlarining mol-mulk va mahsulot sotish rentabelligini pastligi;
  
• 
  Soliqlar va dividend to’lovlarining yuqori ekanligi;
  
• 
  Korxonalarda qoplash manbalaridan yuqori bo’lgan kapital xarajatlarining katta miqdorda amalga oshirilishi;
  
• 
  Me’yordan ortiqcha bo’lgan zahira va xarajatlarni tashkil etishga pul mablag’larining yo’naltirilganligi;
  
• 
  Korxonalarda aylanma mablag’lar aylanishining pastligi, ya’ni aylanma mablag’larning aylanishi sekinligi hisobiga korxona oborotiga pul mablag’larining qaytishi sekinligi natijasida oborotga qo’shimcha pul mablag’larini jalb etilganligi;
  
• 
  Balans passivida qarz majburiyatlari ulushining ortishi hisobiga qarz va kreditlarni qoplashga hamda foiz to’lovlariga yuqori miqdorda to’lanmalar qilinganligi.
  

Ma’lumki, pul oqimlarining dinamikasiga baho berishda har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyalari va ularning iqtisodiy rivojlanishiga qarab baho beriladi. Hozirda iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda pul oqimlarining dinamikasini o’rganish va ularga baho berishga katta ahamiyat qaratib kelinmoqda.

Bizga ma’lumki, korxonalarda “Pul oqimlari to’g’risidagi” hisobot shakli bilan birga ushbu shaklga ilova qilinib, “Valyuta mablag’lari harakati to’g’risidagi ma’lumotnoma” ham beriladi. Ushbu ma’lumotda asosan korxonaning valyuta mablag’larini harakati aks ettiriladi. Ya’ni, korxonada mavjud bo’lgan valyuta mablag’larining yil boshiga qoldig’i; jami valyuta tushumlari; shulardan, sotishdan tushgan valyuta tushumi, konvertatsiya hisobiga tushgan tushum, valyuta hisobida olingan kreditlar, va boshqa manbalar hisobiga kelib tushgan tushumlar; jami sarflangan valyuta mablag’lari; shulardan, ishlab chiqarish sarflariga qo’shiladigan xarajatlar, ishlab chiqarishni rivojlantirish xarajatlari, mol yetkazib beruvchilarga to’langan valyuta to’lovlari, valyuta hisobiga olingan kredit uchun to’lovlar va ularning foizlari hamda boshqa maqsadlar uchun to’langan valyuta mablag’lari bo’lishi mumkin va nihoyat hisobot davri oxiridagi valyuta qoldig’i aks ettiriladi.

Pul mablag’lari oqimi koeffitsiyentining birdan pastligi pul mablag’lari sarfi kelib tushishiga nisbatan ko’proq bo’lganligidan, hisobot davri oxirida pul va valyuta mablag’lari qoldig’i kamayganligidan dalolat beradi.

Mazkur koeffitsiyent korxona hisobot davri boshida muayan pul qoldiq summasiga ega bo’lganida birdan past bo’lishi mumkin.

Pul mablag’lari oqimi o’zgarishining moyilligini, ularning korxona moliyaviy ahvoliga ta’sirini aniqlash, pul mablag’lari oqimini prognozlash uchun pul mablag’lari oqimining so’nggi bir necha yil ichidagi summasi, tuzilmasi va koeffitsiyentining o’zgarishini tahlil qilish lozim bo’ladi.

Pul mablag’larining manbalari va foydalanish yo’nalishlarini baholash, ham shu asosda ular bo’yicha xulosa qilish va tavsiyalar berish maqsadida tahlil qiluvchi quyidagi savollarga javob topishi kerak:

• 
  Korxona bundan keyin ham asosiy vositalarni hisobdan chiqarishni korxonaning o’zida to’plangan pul mablag’lari hisobiga moliyalashtira oladimi?
  
• 
  Ishlab chiqarishni kengaytirish va yangi korxonalar sotib olish qay yo’sinda moliya bilan ta’minlangan?
  
• 
  Tashqi manbalardan moliyaviy ta’minlanishiga bog’liqlik qay darajada?
  
• 
  Dividend siyosati yuritish, ya’ni aksiyalar, qimmatli qog’ozlar va qarz berishga pul joylash hisobiga daromad olish qay darajada?
  

Ma’lumki, aksiyadorlarga to’lanadigan dividendlar miqdori kompaniyaning foydalilik darajasiga bog’liq. Odatda yuqoriroq moliyaviy ko’rsatkichlarga erishayotgan kompaniyalar ko’proq dividend to’lashadi. Ammo shunday kompaniyalar borki, ular katta foyda olishlariga qaramasdan, aksiyadorlarga umuman dividend to’lashmaydi va olingan barcha mablag’larni o’z ishlab chiqarish quvvatlarini yanada oshirish maqsadida bizneslariga uzluksiz ravishda investitsiya qiladilar. Bunday kompaniyalar bizneslarini yanada kengaytirishlari uchun juda qulay imkoniyatlarga ega bo’ladilar va bu imkoniyatlar shundan dalolat beradiki, ushbu korxonalarning tovar yoki xizmatlari xaridorlar didiga juda mos. Bu moslik esa korxonaning kelajakda juda katta foyda olishini ta’minlovchi omil bo’lib hisoblanadi.

Albatta, bunday kompaniyalar uchun investitsion mablag’larning eng maqbul manbai – bu o’z xo’jalik faoliyatlari natijasidan olgan sof foydalaridir. Bunday holarda kompaniyaning direktorlar kengashi biznesdan hech qanday mablag’nidividend sifatida olmaslikka va aksincha foydaning hamma qismini biznesga qaytadan investitsiya qilishga qaror qilishi mumkin. Shuning uchun bunday kompaniyalar hozirda va yaqin kelajakda umuman dividend to’lamasliklari mumkin. Shunga qaramasdan, bunday kompaniyalarning moliyaviy xo’jalik faoliyati bilan yaxshi tanish bo’lgan investorlar ularning aksiyalarini sotishga shoshilmaydi. Chunki ular investitsiya qilgan mablag’lar hozirda samarali ishlatilmoqda va oxir-oqibatda katta foyda keltirishi kutilmoqda. Bozorda esa bu korxonalar aksiyalarining narxi tushmaydi, balki, aksincha, ko’tarilishi mumkin.

Demak, nazariy jihatdan olganda, kelajakda to’lanishi kutilayotgan dividendlar miqdori aksiyalar bahosini aniqlash uchun asos bo’la olsada, amaliyotda faqatgina shu omilni e’tiborga olgan holda aksiyalarning haqiqiy bozor narxini aniqlab bo’lmaydi. Shuning uchun amaliyotda aksiyalarning bozor narxi aksiyadorlar biznesdan dividend sifatida olishlari mumkin bo’lgan va shu bilan birgalikda biznesga qaytadan investitsiya qilishlari uchun mavjud bo’lgan sof naqd pul oqimlari asosida hisoblab topiladi. Aksiyalarning bozor bahosini topishning bu usuli hozirgi qiymatga keltirilgan kelajakda olinishi kutilayotgan sof pul oqimlari usuli deb ataladi.

Bu usulga ko’ra aksiyalar bahosi quyidagi formula orqali topiladi:
Bu yerda:

V_t – biror bir aksiyadorlik jamiyati aksiyalarining biror t sanadagi bozor bahosi;

tQ

r – aksiyadorlik jamiyatining kapital tannarxi.

Korxonalar aksiyalarining bozor narxini aniqlashning bu usulini amaliyotda qo’llash uchun korxonaning uch-to’rt yillik tarixiy moliyaviy hisobotlaridan olingan ma’lumotlar asosida shu korxonaning kelajakda olishi kutilayotgan sof pul oqimlari hajmini taxminan aniqlash mumkin bo’ladi.