Ўзбекистон республикаси давлат солиќ ЌЎмитаси солиќ академияси

• 
  tannarx to’g’risida tushuncha va uni hisoblash uslublari;
  
• 
  tannarx tahlil etishning mazmuni va maqsadi;
  
• 
  xarajatlarni turkumlash;
  
• 
  o’zgaruvchan va o’zgarmas xarajatlar;
  
• 
  mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
  
• 
  mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlar;
  
• 
  1 so’mlik mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil etish uslubi;
  
• 
  1 so’mlik mahsulot uchun qilingan xarajatlarga ta’sir etuvchi omillar;
  
• 
  xarajatlarni iqtisodiy elementi bo’yicha tahlil etish uslublari;
  
• 
  ish haqini bank usuli orqali nazorat qilish tartibi;
  
• 
  ish haqini mutloq farqini aniqlash uslubi;
  
• 
  ish haqini nisbiy farqini aniqlash uslubi;
  
• 
  ishchilar ish haqi fondiga ta’sir etuvchi omillar hisoblash uslubi;
  
• 
  mehnat unumdorligi bilan o’rtacha ish haqini tahlil etish uslubi;
  
• 
  materiallar xarajatini tahlili;
  
• 
  sarf me’yorini ta’sirining aniqlash tartibi;
  
• 
  material bahosining o’zgarish sabablari;
  
• 
  ishlab chiqarish yo’nalishidagi boshqa xarajatlarni tahlil etish uslubi;
  
• 
  ayrim mahsulot turlari tannarxni tahlil etish uslubi;
  
• 
  mahsulot tannarxini pasaytirish bo’yicha rezervlarni aniqlash tartibi.
  

1. 
   Mahsulot tannarxi deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Sanoat korxonalarida mahsulot tannarxini tahlil etishning ahamiyati nimadan iborat?
   
3. 
   Mahsulot tannarxini tahlil etishdagi boshqaruv tahlilining asosiy vazifalari nimalardan iborat bo’ladi?
   
4. 
   Mahsulot tannarxini tahlil etishda foydalaniladigan asosiy axborot manbalari nimalardan iborat?
   
5. 
   Bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajat qanday aniqlanadi?
   
6. 
   Ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementi va kalkulyatsion moddalari qanday tahlil etiladi?
   
7. 
   Mahsulot tannarxiga qo’shiladigan material xarajatlari qanday tahlil etiladi?
   
8. 
   Mehnat haqi xarajatlari va unga ta’sir etuvchi omillar qanday tahlil etiladi?
   
9. 
   Mehnat unumdorligi bilan o’rtacha ish haqi o’rtasidagi nisbat qanday tahlil qilinadi?
   
10. 
    Material bahosining o’zgarishini mahsulot tannarxiga ta’sirini qanday tahlil etiladi?
    
11. 
    Mahsulot tannarxida amortizatsiya xarajatlarining tutgan o’rni nimalardan iborat?
    
12. 
    Tannarxga qo’shiladigan boshqa turdagi xarajatlar qanday tahlil etiladi?
    
13. 
    Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish yo’llarini ko’rsatib bering.
    

Yangicha ish yuritish avval uchramagan muammolarni keltirib chiqarmoqda. Jumladan, tashqi va ichki bozordan tajribali mijoz va hamroh tanlash bilan birga ularning moliyaviy imkoniyatlarini o’rganish zarurligini ko’rsatadi.

Korxonalarning xo’jalik faoliyatini tahlil qilish, ularning ishlarini yaxshilash, samaradorligini oshirishning muhim omili bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi. Xo’jalik faoliyatini tahlil qilish korxonalarning ishlab chiqarish, moliyaviy, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish darajasini aniqlashga yoodam beradi, foydalanilmagan resurslarni aniqlab; korxonalarning kelgusida rivojlanishi, ularning moliyaviy holatini yaxshilash uchun zarur tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi.

Respublikamiz iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o’tkazish bilan korxonalar xo’jalik faoliyatini tahlil qilishni ahamiyati yanada ortadi, chunki bozor munosabatlari sharoitida ishlvb chiqarishga joriy etilmagan resurslarni aniqlash va ulardan samarali foydalanish eng dolzarb muammoga aylanadi.

Bozor munosabatlarining shakllanishi, rivojlanishi ko’p ukladli bozor iqtisodiyotini barpo etish, har xil shakldagi biznesni va ishbilarmonlikni rivojlantirish shunga olib keladiki, korxonalar faoliyatini moliyaviy natijalari - foyda va rentabellik korxonalar faoliyatini asosiy ko’rsatkichlariga aylanadi.

Iqtisodiyotni rivojlantirishda haddan tashqari markazlashtirilgan ma’muriy buyruqbozlik, rasmiyatchilik, rejalashtirish va boshqarish tizimidan voz kechish bozor munosabatlaridan keng frydalanish, korxonalarning iqtisodiy mustaqilligini kengaytiradi, ularning moliyaviy holatiga e’tiborni oshiradi hamda korxonalarning moliyaviy holati bilan shug’ullanuvchi, undan manfaatdor tashkilot va organlarning tarkibini kengaytiradi.

Agar ilgari korxonalarning xo’jalik faoliyatini, ularning moliyaviy holatini tahlil qilish bilan faqat moliya, bank, statistika organlari va yuqori tashkilotlar shug’ullangan bo’lsalar, endilikda bu ish bilan yuqorida ko’rsatilagn tashkilotlardan tashqari soliq organlari, auditorlik idoralari, jamoa tashkilotlari, aksionerlar, ta’minlovchilar, iste’molchilar va boshqa organlar va tashkilotlar ham shug’ullanishyapti.

Bu holat moliyaviy tahlil, jumladan, uni bajarish uslubi oldiga yangi talablar qo’ymoqda.

Ma’lumki, sobiq ittifrq davrida korxonalar xo’jalik faoliyatini tahlil qilish, jumladan, korxonalarning moliyavi holatini tahlil etishning uslubiy masalalari markazda - butun ittifoq organlari tomonidan ishlab chiqarilardi, muammolari yechilardi va ittifoqdosh respublikalarga foydalanish uchun jo’natilar edi.

Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng asosiy yo’nalishlaridan biri - bu boshqaruv tizimini takomillashtirish hisoblanadi. Bu masalani ijobiy hal etishda korxonalarning xo’jalik faoliyati va moliyaviy holatini tahlil qilish katta rol o’ynaydi. Chunki korxonalar faoliyatini tahlil qilish boshqaruv tizimi samaradorligini oshirishning muhim sharti hisoblanadi.

• 
  komples ravishdagi tushuncha bo’lib, u o’z ichiga keng ko’rsatkichlar tizimini oladi, ular korxonalarning moliyaviy resurslari borligini, holatini, joylashganligini va ulardan foydalanish darajasini ifodalaydi;
  
• 
  korxonalar faoliyatidagi butun ishlab chiqarish va xo’jalik omillarining harakati, ularning o’zaro aloqadorlik natijasidir;
  
• 
  korxonalarning mo’’tadil ishlab chiqarish, tadbirkorlik va boshqa faoliyati uchun zarur bo’lgan moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganligi va ulardan samarali foydalanish ifodasidir;
  
• 
  korxonalarning boshqa xo’jalik sub’ektlari, organlari va tashkilotlari bilan o’zaro aloqalarni haqiqiy aks ettirishidir.
  

Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish, ya’ni moliyaviy tahlil - bu keng ko’rsatkichlar yordamida, kompleks usullaridan foydalanib korxonalarning moliyaviy resurslari borligini, holatini, joylashganligi va ulardan foydalanish darajasini ifodalashdir.

0. 
   absolyut va nisbiy ko’rsatkichlar o’rtasidagi aloqalarni borligini bilish;
   
1. 
   moliyaviy tahlil mobaynida absolyut va insbiy ko’rsatkichlardan birgalikda foydalanish;
   
2. 
   moliyaviy tahlil mantiqiy ravishda amalga oshirilib, u induktiv usulga - alohida hodisalardan umumiy hodisalarga o’tish, moliyaviy holatning bir shakl ko’rinishidan umumiy ko’rinishga o’tish va deduktiv usulga - umumiy hodisalardan alohida hodisalarga o’tishga asoslanib tahlil qilish;
   

• 
  hamma foydalanilayotgan ko’rsatkichlar bir xil, asoslangan usulda aniqlanishi lozim;
  
• 
  moliyaviy holatni tahlil qilisha tahlil qilinayotgan korxona ko’rsatkichlarini boshqa korxonalar, o’rtacha tarmoq ko’rsatkichlari va ilg’or korxonalar ko’rsatkichlari bilan taqqoslash;
  
• 
  moliyaviy tahlilning har tomonlama bo’lishligi va korxonalarning umumiy moliyaviy holatiga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil etish;
  
• 
  moliyaviy tahlilni samarali o’tkazish uchun kerakli ma’lumotlarni oldindan tayyorlash va bu borada asosiy tasdiqlangan moliyaviy manbalar bilan cheklanmasdan birlamchi buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanish;
  
• 
  moliyaviy tahlil ob’ektiv ravishda tashkil qilinib, u korxonalarning moliyaviy holati real darajasini ifodalashi lozim;
  
• 
  moliyaviy tahlil o’z vaqtida o’tkazilib, tahlil yakunlariga asoslanib, moliyaviy holatni yaxshilash choralarini o’z vaqtida amalga oshirishga imkon berish;
  
• 
  moliyaviy tahlil kompleks ravishda o’tkazilib, unda moliyaviy holatning hamma shakl va yo’nalishlari ifodalanishi lozim;
  
• 
  moliyaviy tahlil korxonalar ichki boshqaruv muammolarini yechish uchun o’tkaziladi;
  
• 
  moliyaviy tahlilning yo’nalishi moliyaviy hisobot ma’lumotlari bilan cheklangan bo’lib, unda chegaralangan bir aniq vazifalar yechiladi. Bu moliyaviy mustahkamlik, balans likvidligi, foyda, rentabellik darajasi va boshqalardir.
  

1. 
   Korxonalarning moliyaviy darajasini baholash;
   
2. 
   Moliyaviy holatning o’zgarishini aniqlash;
   
3. 
   Moliya holatiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni tahlil qilish;
   
4. 
   Korxonalarda qo’lga kiritilgan moliyaviy holat darajasini ifodalab, bu borada hali foydalanilmagan imkoniyatlarni, mavjud zahiralarni ko’rsatib berish.
   
5. 
   Korxonalarda hali foydalanilmagan imkoniyatlarni safarbar etish maqsadida tavsiyalar, takliflar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish shart-sharoitlarini ko’rsatib berish.
   

Moliyaviy tahlilning yo’naltirilganligi nuqtai nazardan moliyaviy tahlil quyidagi shakllarda o’tkazilishi mumkin:

• 
  gorizontal tahlilda hisobot davridagi moliyaviy holatni ifodalovchi ko’rsatkichlar o’tgan davr bilan taqqoslanadi, ya’ni bu ko’rsatkichlarning dinamikasi aniqlanadi;
  
• 
  vertikal tahlilda moliyaviy holatga taalluqli bo’lgan ko’rsatkichlarning tarkibiy tuzilmasi o’rganiladi. Masalan, korxona mablag’larining yoki ularni qoplovchi manbalarining hisobot davridagi tarkibi va uni o’tgan davrga nisbatan o’zgarishi ifodalanadi;
  
• 
  nisbiy ko’rsatkichlar tahlilida moliyaviy holat ko’rsatkichlari o’rtasidagi aloqa o’rganiladi. Masalan korxona mablag’larining va ularning manbalari o’rtasidagi aloqa, moliyaviy resurslar va ulardan foydalanish o’rtasidagi aloqa ifodalanadi;
  
• 
  taqqoslash tahlilida korxona bo’yicha moliyaviy holat uning alohida bo’limchalari moliyaviy holati bilan taqqoslanadi, bu korxonaning moliyaviy holati boshqa korxonalarning moliyaviy holati bilan solishtiriladi va
  

Korxanalar faoliyatini o’rganishda buxgalteriya hisoboti asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Ular moliyaviy ma’lumotlarning umumlashtirilishi natijasida tuziladi hamkorlikda ishlovchilar o’rtasida bir-birini o’rganish vositasi bo’ladi.

Hisobot ma’lumotlari asosida korxona faoliyatini o’rganishga qiziquvchilarni shartli ravishda bevosita va bilvosita talabgorlarga ajratish mumkin. Birinchi guruhga mulk egalari, qarz beruvchi, mol yetkazib beruvchi, xaridorlar, soliqchilar, moliyachilar, korxona ishchi va rahbar xodimlari kiradi. Har bir qiziquvchi o’zining manfaati va talabiga qarab moliyaviy hisobotlarni tahlil etadi. Mulk egasi sarmoyadan qanchalik samarali foydalanilayotganligi, qo’shma olinadigan daromad summasi bilan qiziqsa, qarz beruvchi berilgan mablag’ni qaytarib olish imkoniyatini oldindan bilishga xarakat qiladi. Bilvosita qiziquvchi iste’molchilarga auditorlik firmalari, birjalar, assotsiatsiya vakillari, matbuot xodimlari, kasaba uyushmalari va boshqalar kiradi. Ular moliyaviy holatga aloqador bo’lmasada, birinchi guruh talabgorlarining manfatini himoyalash maqsadida hisobot ma’lumotlarini o’rganadilar.

Moliyaviy ma’lumotlardan foydalangan holda korxonalar faoliyatiga to’g’ri baho berish muhim vazifadir. Ushbu kitobda buxgalteriya hisoboti asosida korxonalar faoliyatining moliyaviy tahlilini o’tkazish uslubi bayon etilgan. U moliyaviy hisobotni o’rganishga qiziquvchi tadbirkorlar, soliq, moliya, bank tizimi xodimlari va keng kitobxonlar ommasi uchun mo’ljallangan.

- korxonaning moliyaviy ahvolini har tomonlama o’rganib, uning holatiga aniq va holisona baho berish;

- mablag’ va manbalarning joylanishini tekshirish, ularni to’g’ri yo’nalishda ishlatilganligini aniqlash;

- hisoblashish ishlarining o’z muddatida bajarilganligi, debitor va kreditorlik qarzlari tarkibini o’rganish;

- korxonaning o’ziga qarashli mablag’lari bilan qarz mablag’lari o’rtasidagi nisbat va aylanma mablag’larni manba bilan ta’minlanganligini tekshirish;

- moliyaviy intizomga qanchalik amal qilishni aniqlash va to’lov qobiliyatiga baho berish;

- korxona mulkining kadrligi va tez pulga aylana olish darajasini o’rganish;

- aylanma mablag’lardan foydalanishga baho berish va korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash bo’yicha takliflar bayon etish va h.k.

Ayniqsa mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, maxsus va maqsadli mablag’lar, zahira jamg’armasi, foyda va zararlar, turli xil hisob-kitoblar, qiymatli qog’oz va veksellar bo’yicha ma’lumotlardan ko’proq foydalaniladi. Bular xo’jalik faoliyatining to’g’ri boshqarilishi, uning moliyaviy barqaror bo’lishi va to’lov qobiliyatining yaxshilanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.

Zamonaviy ish yuritish shart–sharoitiga mos keluvchi balansda aktiv va passiv tomonlari bo’ladi. Aktiv tomonida korxona mablag’lari, passivida esa xo’jalikning o’ziga tegishli manbalar, kreditga va qarzga olingan boshqa manbalar ko’rsatiladi. Aktiv mablag’larning oshishi, passivdagi manbalar va foyda (daromad)ning ko’payishi bilan bog’liqdir. Balansning barcha bo’lim va bandlarini chuqur o’rganish moliyaviy ahvolni to’liq o’zlashtirishning asosini tashkil qiladi. Quyida bugungi kunda amalda bo’lgan, ya’ni 2002 yil 27-dekabrda tasdiqlangan buxgalteriya balansining kengaytirilgan shakli keltirilgan.

Balans ma’lumotlarida ishlab chiqarishni uzluksiz olib borish uchun zarur bo’lgan va hisobot tuzish davriga qiymat shaklidagi mol-mulki hamda uni qoplashga jalb qilingan manbalari o’z aksini topadi. Bu ko’rsatkichlar mol-mulk hajmi, tarkibi va qiymatini qay darajadaligini ifodalaydi. Shuningdek, mol-mulkning moliyalashtirish manbalari, ya’ni o’ziga tegishli manbalar va chetdan qarzga jalb qilingan manbalar holati ham passivda keltirilgan. Balansdagi har bir band va bo’lim korxonalarning moliyaviy holatiga bog’liq, shuning uchun ham uni chuqur o’rganish lozim.

Aktiv qism - asosiy va aylanma mablag’larning holatini ko’rsatib, moliyaviy xo’jalik jarayonini yuritish vazifasini bajarishda bu mulklardan foydalanadi. Mulk to’plangan moliyaviy hamda davlat tashkilotlari mablag’i, hususiy shaxslar jamg’armasi, hissador va ta’sischilarning ulushi, bank krediti, chet ellik sarmoyadorlar va hakozo mablag’lar evaziga sotib olinadi. Ayrim hollarda ta’sischilar asosiy vosita va moddiy boyliklarning o’zini berishi ham mumkin. Asosiy va aylanma mablag’lar ishlab chiqarish faoliyatini uzluksiz yuritishga xizmat qiladi. O’z-o’zidan bu faoliyat davomida o’zgaradi, harakatda bo’ladi va tarkibi yanada yangilanadi.

Balansning birinchi bo’limi “Uzoq muddatli aktivlar” deb nomlanib, nomoddiy aktiv va asosiy vositalar boshlang’ich, eskirish va qoldiq qiymatda; o’rnatiladigan asbob-uskunalar; tugallanmagan kapital va uzoq muddatli qo’yilmalar; uzoq muddatli investitsiyalar; uzoq muddatli debitorlik qarzlari va boshqa oborotdan tashqari bo’lgan aktivlardan iboratdir. Nomoddiy aktivlar korxonaga daromad keltirishi yoki uning ishlab chiqarishini yuritishga shart-sharoit yaratuvchi, natural buyum shakliga ega bo’lgan mulkiy huquqiy qiymatlar, patentlar, mualliflik huquqi, savdo markalari, «Nou-xau», yerdan, suvdan va boshqa tabiiy boyliklardan, bino, inshoot va qurilmalardan foydalanish huquqlaridan iborat bo’ladi. Shuningdek, bu bandda hissadorlik jamiyati boshqaruvi kelishuviga muvofiq Nizom jamg’armasini tashkil qilishi uchun ajratgan nomoddiy aktivlari ham aks etadi. Asosiy vositalar bo’yicha eskirish hisoblanadi, buni aniqlash birmuncha murakkab jarayondir. Shuning uchun to’liq tiklash uchun hisoblangan amortizatsiya summasiga eskirish teng deb shartli qabul qilinadi. Amortizatsiyani hisoblash maxsus me’yorlar asosida (boshlang’ich yoki tiklash bahosiga nisbatan foiz hisobida) aniqlanadi. Me’yorlar har bir asosiy vosita turlari bo’yicha differensiyalashgan, lekin amortizatsiyani hisoblashda asosiy vositalarning xizmat muddati tugaguncha, boshlang’ich yoki qoldiq qiymatini eskirish sifatida yangi yaratilayotgan qiymatga o’tkazishi lozim. Hisoblashning tezlashgan me’yorini qo’llash mumkin, faqat bu tartib faol qatnashuvchi (mashina, uskuna va transport) vositalarga taaluqlidir.

Asosiy vositalarning eskirishi 0200 schyotlarida hisoblangach, shunga qarab amortizatsiyalashgan yoki qoldiq bahodagi asosiy vositalar hajmi aniqlanadi, ya’ni boshlang’ich bahodan (0100 schyot) eskirish summa (0200 schyot) ayirib topiladi. Shu bandda uzoq muddatga ijara olingan, ishlatilishi yoki konservatsiyada turganligidan qat’iy nazar balansidagi asosiy vositalar qiymati aks etadi. Balansning qolgan qismida kapital qo’yilmalar, sho’’ba korxonalardagi aksiyalar, sho’’ba korxonalarga berilgan qarzlar, uyushma korxonalardagi aksiyalar, uyushma korxonalariga berilgan qarzlar, uzoq muddatli investitsiyalar va boshqa aktivlar ko’rsatiladi. Bu xo’jalik yoki pudrat usulida bajarilayotgan tugallanmagan kapital qurilish, asosiy poda tuzish xarajatlari, moddiy boyliklar qidirish ishlari uchun sarflar va shu maqsadlarga ajratiladigan mablag’larni ko’rsatadi. Kapital xarajatlarni korxona o’z mablag’i yoki uzoq muddatli kredit evaziga bajarishi mumkin.

«Uzoq muddatli investitsiyalar» bandida hamkorlikda ishlashga kelishganlarning korxona ustav fondiga qo’shgan hissasi yoki bergan qarzi, bir yildan ortiq muddatga qimmatli qog’ozlar uchun qo’ygan mablag’i ko’rsatiladi. Qimmatli qog’ozlar mulk egasining huquqini aks ettirib, ma’lum darajadagi qo’shimcha foydaning foizi daromad keltiradi. Bunday qog’ozlar boshqa korxonalarning aksiya va obligatsiyalari, davlat tomonidan chiqarilgan ichki zayomlaridir, bankdan sotib olingan uzoq muddatli jamg’armali sertifikatlardir. Bu band uchun summani 0600 «Uzoq muddatli investitsiyalar» schyotlari qoldig’idan olinadi.

Balans aktivining II bo’limi “Joriy aktivlar” deb nomlanib, asosiy o’rinni «Tovar-moddiy zahiralar» bandi egallaydi. Chunki bu bandda korxona ishlab chiqarishni yuritishga zarur bulgan buyumlar jamlanadi. Unda xom ashyo va materiallar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, konstruksiyalar va detallar, urug’, yem-xashak, yoqilg’i, idishlar va idishbop materiallar, ehtiyot qismlar, qayta ishlash uchun chetga berilgan materiallarning haqiqiy tannarxi (sotib olish va olib kelish bilan bog’liq xarajatlar) ko’rsatiladi. Ushbu bo’limning yangi xususiyati shundaki, arzon baholi va tez eskiruvchi buyumlar boshlang’ich, eskirish va qoldiq baholarda keltiriladi hamda balans jamlanganda faqat qoldiq bahodagi, ya’ni yaroqli qiymati qo’shiladi.

Pul mablag’lari, valyuta mablag’lari, g’aznadagi pullar, qisqa muddatli qo’yilmalar bandlarida material shaklida bo’lmagan boyliklar aks ettiriladi. Eng avvalo debitorlar bilan hisob–kitoblar ko’rsatiladi, chunki xozirgi sharoitda bu masalani tahlil qilib turish zarurdir. Debitorlar boshqa yuridik (korxona, tashkilot va muassasa) va jismoniy shaxslar to’lashi lozim bo’lgan qarzdorlaridir. Qarzdorlarni shartli ikki guruhga ajratish mumkin: odatdagi va asoslanmagan. Mablag’larni o’rganishda pul mablag’larini tahlili alohida o’rinni egallaydi. Bunday mablag’lar tarkibiga hisob–kitob, valyuta schyoti va g’aznadagi pullar kiritiladi. Mazkur mablag’lar to’lov majburiyatlarini bajarilishida birlamchi vosita bo’lib xizmat qiladi. Ayniqsa, hisob-kitob va valyuta schyotidagi mablag’lar mahsulot yetkazib beruvchilar, pudratchilar, ishchi–xizmatchilar, byudjet, bank, sug’urta va boshqalar bilan bo’ladigan aloqa manbaidir. Shu tufayli bu masala alohida o’rganilishi lozim. Shu yerda o’tgan va joriy yildagi ko’rilgan zararlar ham aks ettirilishi kerak.

Korxona mulki va mablag’larning kelib chiqish manbalari balansning passivida ko’rsatiladi. Bular o’ziga qarashli va chetdan jalb qilingan manbalarga ajratiladi. Jalb qilingan manbalarga bank kreditlari va kreditorlik qarzlari kiradi.

Passiv ham xuddi aktiv qism kabi ikkita bo’limdan iborat. Ya’ni balans passivining birinchi bo’limi “O’z mablag’lari manbalari” deb nomlanib, bunda ustav kapitali, qo’shilgan kapital, rezerv kapital, taqsimlanmagan foyda yoki qoplanmagan zarar, maqsadli tushum va fondlar, kelgusi davr sarflari va to’lovlari uchun rezervlar, kelgusi davr daromadlari aks ettiriladi. Passivning «Ustav kapitali» bandida xo’jalik faoliyatini yuritish uchun ajratilgan mablag’lari ko’rsatiladi. Hissadorlik jamiyatlarida esa har bir qatnashchining qo’shgan hissasi ustav fondida ko’rsatiladi. Dividend sifatida taqsimlanadigan sof foyda hajmi ham qo’shilgan hissaga qarab aniqlanadi. Demak, ustav fondi bozor iqtisodi sharoitida yuridik shaxs sifatida korxonaning o’ziga tegishli mablag’i va aksionerlarning qo’shgan hissasidan iborat bo’ladi. Har bir qatnashchi shaxsiy hissasiga qarab korxonaning xo’jalik va moliyaviy faoliyatiga aralashadi. Hamkorlikdagi, hissadorlik, qo’shma va kichik korxonalarning Nizom jamg’armasi hajmi qatnashchilar qo’shgan badallar miqdoriga bog’liq bo’ladi.

Qo’shilgan kapital, rezerv kapital bandlarida korxonaning boyliklarini qayta baholanishidan, olgan foydasidan tashkil etilgan rezervlardan, qo’shimcha aksiyalar chiqarish natijalaridan ko’paygan xususiy manbalar ko’rsatiladi.

Passiv I bo’limiga taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) ham kiritiladi. Bu bandning summasi korxonani olgan foydasi miqdoriga va uning taqsimlanishiga bog’liqdir. Korxona o’z oldidagi foydadan to’lashi lozim bo’lgan majburiyatlarini bajarib bo’lgandan so’ng, qolgan qoldiq kelgusida rezerv sifatida foydalanilishini ko’zlanib qoldiriladi. Taqsimlanmagan foyda bandi o’tgan yillardagi foydadan qolgan summalarni ham ifodalaydi. Balansda korxonaning o’z mablag’lari manbai qancha ko’p ulushni egallasa, shunchalik moliyaviy ahvol ishonchli bo’ladi.

Moliyaviy tahlilning muhim hususiyatlaridan biri korxona mulki, zahiralar va xarajatlarni har tomonlama o’rganishdir. Bunday mablag’lar tarkibiga ishlab chiqarish zahiralari, ya’ni xom ashyo va materiallar, sotib olingan yarim fabrikatlar va komplektlovchi buyumlar, konstruksiya va detallar, ikkilamchi materiallar va o’rnatilgan asbob–uskunalar, ehtiyot qismlar, parvarish va boquvdagi chorva mollari, urug’ va yem–xashak, arzon baholi, tez eskiruvchi buyumlar va boshqalar kiradi. Ular korxonaning bir me’yorida ishlashi hamda mahsulot ishlab chiqarishi va shartnoma bo’yicha sotish rejasini ta’minlashga yetarli bo’lishi lozim. Shuningdek, zahira va xarajatlar tarkibiga o’simlik va chorvachilik bo’yicha tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr chiqimlari, tayyor mahsulot va boshqalar ham kiradi. Tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlarini ham o’rganish va tahlil etish lozim.

1. O’zlik mablag’larining manbalari.

2. Majburiyatlar.

Bunda eng muhim o’rinni korxonaning o’ziga qarashli ustav qo’shilgan, rezerv kapitallari, taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar), maqsadli tushum va fondlar, kelgusi davr sarflari va to’lovlari uchun rezervlar, kelgusi davr daromadlari egallaydi. Ustav kapitali korxona ixtiyoridagi doimiy berkitilgan asosiy va aylanma mablag’larning hajmini ko’rsatadi. U turli xo’jalik muomalalari ta’sirida o’zgarib turadi. bunga foydaning taqsimlanishi hisobiga to’ldirilish, homiylarning a’zolik badallari, asosiy vositalarning qayta baholanishi va boshqalar sabab bo’lishi mumkin. Mablag’larning ko’paytirish manbalari tarkibida foyda alohida o’rinni egallaydi. Foyda hajmining ko’payishi eng avvalo Nizom jamg’armasini to’ldirishga va boshqa ehtiyot jamg’armalari yaratilishga olib keladi. Amortizatsiya va boshqa fondlarning tashkil bo’lishi ham bozor sharoitida mazmunan o’zgarmoqda. 1991 yildan amortizatsiya hisoblashda tezlashtirgan me’yorlar (aktiv turdagi mashinalar, qurilmalar, transport va boshqa vositalar bo’yicha) qo’llanishi va to’liq tiklash qismi bo’yicha amortizatsiya hisoblash asosiy vositalarning balans qiymatining mahsulotlar tannarxiga o’tkazib bo’lgunga qadar bajarishlik kabi yangiliklar joriy etildi.

Kredit va boshqa mablag’larga qisqa, o’rta, uzoq muddatga mo’ljallab olingan kreditlar, o’z muddatida uzilmagan ssudalar va boshqa qarz mablag’lari kiradi. Shuningdek, kreditorlar bilan hisoblashishlar va boshqa passivlar ham shu yerda inobatga olinadi. Bunda kreditorlik qarzlardan tashqari byudjetga, sug’urta va mehnat haqi yuzasidan korxonaning qarzlari ko’rsatiladi.
5. Moliyaviy barqarorlik tahlili
Bugungi kunda korxonalarning moliyaviy mustahkamlik (barqarorligi)ni tahlil etish eng dolzarb mavzulardan hisoblanadi. Moliyaviy mustahkamlikni tahlil etishdan oldin moliyaviy mustahkamlikning mazmuni to’g’risida kelishib olishimiz lozim.

Iqtisodiy adabiyotlarning ko’pchiligida moliyaviy mustahkamlikka (barqarorlikkka) va balans likvidligiga bir xil ta’rif berishadi va aniqlanayotgan ko’rsatkichni yoki moliyaviy mustahkamlik yoki balans likvidligi, ya’ni korxonalarning olingan qarzlarni qaytarib berish qobiliyatiga egalik deb tushuniladi. Moliyaviy mustahkamlik va balans likvidligi – bu o’z mazmuniga ega bo’lgan ikki xil moliyaviy ko’rsatkichlar bo’lib, korxonalar moliyaviy faoliyatini har xil nuqtai nazardan ifodalaydi. Bu haqda respublikamizning eng yirik iqtisodchi olimlaridan biri hurmatli ustozimiz E.Akromovning «Korxonalarning moliyaviy holatini tahlili» deb nomlangan o’quv qo’llanmasida shunday deyiladi:

• 
  Korxonalarning murakkab bozor munosabatlari davrida ishlab chiqarishni saqlanib qolish imkoniyatini;
  
• 
  Korxona mablag’laridan erkin ravishda foydalanish imkoniyati borligini;
  
• 
  Ishlab chiqarishni to’xtatmasdan, mahsulot sotish imkoniyati borligini;
  
• 
  Korxonalar faoliyatining umumiy mustahkamliligini;
  
• 
  Korxonalar faoliyatiga to’g’ri boshqaruvlik qilinayotganligini;
  
• 
  Korxonalarda mavjud moliyaviy resurslarni bozor munosabatlarining talablariga javob berishligini;
  
• 
  Korxonalarning zahira va xarajatlarga bo’lgan ehtiyojlarini qoplovchi manbalar borligi darajasini ko’rsatadi.
  

• 
  Korxonada ishlab chiqarishning barqarorligi;
  
• 
  Ishlab chiqarishni tashkil qilish;
  
• 
  Ishlab chiqarishni boshqarish;
  
• 
  Korxona ustav jamg’armasining hajmi;
  
• 
  Korxona xarajatlari va daromadlarining nisbati;
  
• 
  o’zlik mablag’larining manbalari va korxona majburiyatlarining nisbati;
  
• 
  korxona aylanma mablag’lari tarkibi.
  

• 
  korxonaning tovarlar bozoridagi holati;
  
• 
  korxonaning eksport va import aloqalari;
  
• 
  korxonaning boshqa korxonalar bilan ishga doir aloqalarda aktivligi;
  
• 
  bank organlari, debitor va kreditor korxonalar bilan aloqalar;
  
• 
  respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosat, soliq, narx-navo va moliya, bank siyosati, texnika, texnologiya siyosati.
  

Demak, moliyaviy mustahkamlik bir qancha omillar, shart-sharoitlar ta’sirining yakuni bo’lib, u o’z navbatida korxona faoliyatining ko’p tomonlariga ta’sirini ko’rsatar ekan. Moliyaviy mustahkamlik tahlilini boshlamasdan oldin yana bir muammoni hal qilib olsak. Bu moliyaviy mustahkamlik atamasining mazmuni haqidagi muammodir. Ushbu muammoli savolni yechish maqsadida quyida iqtisodchi olimlarning fikrlari bilan tanishib chiqsak.

Moliyaviy mustahkamlikning mazmuni shundan iboratki, moliyaviy mustahkamlikni o’lchash, baholash uchun foydalaniladigan ko’rsatkichlar tizimini chegaralab olish lozim.

Bozor sharoitida moliyaviy barqarorlik va to’lovga qobiliyatlilik korxonaning muhim iqtisodiy ko’rsatkichi hisoblanadi. Moliyaviy barqarorlik balansdagi ma’lumotlar asosida o’rganiladi. Undagi ko’rsatkichlarni bir-biri bilan taqqoslab, mablag’lar o’rtasidagi nisbat va o’zaro bog’lanish aniqlanadi. Korxonaning moliyaviy barqarorligini belgilovchi eng muhim ko’rsatkichlar quyidagilardan iboratdir:

1. Jami mablag’dagi korxonaning o’ziga qarashli mablag’ ulushini qanchaligini hisoblashdir yoki bu quyidagi tartibda topiladi:
(A) korxonaning o’ziga qarashli mablag’

jami mablag’ (balans jami)
Bunda o’ziga qarashli mablag’ qanchalik ko’p bo’lsa, shunchalik moliyaviy barqarorlik yuqori bo’ladi.

2. Korxonadagi o’ziga qarashli mablag’ bilan qarzga olingan mablag’lar o’rtasidagi nisbat yoki bu qyidagi tartibda topiladi:

O’ziga qarashli mablag’ ulushi ortgan sari moliyaviy barqarorlik kuchaya boradi.

3. Uzoq muddatli qarzlardan foydalanish koeffitsiyenti, ya’ni uzoq muddatli qarz mablag’larini korxonaning o’ziga qarashli va qarz mablag’lar summasining yig’indisiga bo’linadi yoki bu quyidagi tartibda aniqlanadi:
uzoq muddatga olingan qarz mablag’

(V) --------------------------------------------------------

korxonaning o’ziga uzoq muddatga olingan

qarashli mablag’ qarz mablag’
4. Korxonaning o’ziga qarashli mablag’larning chaqqon harakatchanlik koeffitsiyenti yoki bu quyidagicha topiladi:
o’ziga qarashli aylanma mablag’

(V) --------------------------------------------------------

o’ziga qarashli jami mablag’
5. Eskirishning jamlanish koeffitsiyenti yoki bu quyidagicha topiladi:
asosiy vositalarning eskirish summasi

(D) ------------------------------------------------------

asosiy vositalar nomaterial aktiv
Bu ko’rsatkich balans ma’lumotlari bo’yicha topiladi:

6. Korxona mulki tarkibidagi asosiy vositalarning aniq qiymati koeffitsiyenti, bu ko’rsatkich balans ma’lumotlari asosida hisoblanadi va quyidagicha topiladi:

1. 
   Moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti quyidagicha aniqlanadi:
   

2. 
   To’lov qobiliyati koeffitsiyenti quyidagi tartibda aniqlanadi:
   

3. 
   Qarz va o’z mablag’lari o’rtasidagi nisbat koeffitsiyenti quyidagi tartibda aniqlanadi:
   

4. 
   Zahira va xarajatlarni o’z manbalari bilan qoplanganlik koeffitsiyenti quyidagi tartibda aniqlanadi:
   

5. 
   Mablag’larning chaqqon harakatchanlik (manyovrlashganlik) koeffitsiyenti quyidagi tartibda aniqlanadi:
   

Korxonalar ko’p turdagi iqtisodiy aloqalarni, jumladan, xom-ashyo va materiallar sotib olish, tayyor mahsulotlarni sotish bilan bog’liq bo’lgan hisob-kitoblarni bajarishadi. Shuningdek, davlat byudjeti, moliya, bank, sug’urta va kreditorlar bilan munosabatda bo’linadi. Ularga hisob berishni belgilangan muddatda amalga oshirish, moliyaviy tartib intizomiga rioya qilish katta ahamiyatga ega.

To’lov qobiliyati deyilganda, xo’jalikning muddati kelgan to’lov majburiyatlarni bajarish uchun zurur bo’lgan mablag’larni yetarli yoki kamchiligini aniqlash tushuniladi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarning to’lov qobiliyatiga ega bo’lishi muhim va bu uning o’z vaqtida zarur bo’lgan qarzlarni qaytarish imkoniyatlarini belgilaydi. Korxona balansi ma’lumotlarga asoslanib, to’lov qobiliyatining qay ahvoldagi hisoblanadi. Buning uchun korxonaning to’lash uchun zarur bo’lgan mablag’lari bilan qarz majburiyatlarini solishtirish mumkin.

To’lov mablag’lariga pul mablag’lari, jo’natilgan tovar va mahsulotlar qiymati (hali pul kelib tushmagan), debitor sotishdagi tushum va boshqalar kiradi. shuningdek qisqa muddatga olingan ssudalar ham vaqtincha to’lov majburiyatlarni amalga oshirish uchun manba bo’lishi mumkin. Qiymatli qog’oz, aksiya, obligatsiya sotishdan olingan mablag’ va qo’shimcha korxonalarda qatnashishdan kelgan daromadlar ham to’lov majburiyatlarini bajarishdagi manba bo’lishi kerak. To’lov majburiyatlariga mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga, byudjet va sug’urtaga, mehanat haqi, turli xil kreditorlarga bo’lgan va boshqa turdagi qarzlar kiradi. Korxonaning ma’lum bir kundagi to’lov qobiliyatini aniqlash uchun shu muddatdagi to’lov majburiyatlari bilan mablag’lar solishtiriladi.

Iqtisodchi olim E.Akramovning fikricha, balans likvidligi bu – balansning aktiv tomonidagi bir davrga borib naqd pulga aylanadigan mablag’lar bilan shu davrda qaytariladigan majburiyatlarni solishtirish demakdir.

1. Doimiy xarakatdagi aktivlar.

2. Tez sotiluvchi aktivlar.

3. Sekin sotiluvchi aktivlar.

4. Qiyin sotiluvchi aktivlar.

Doimiy harakatdagi aktivlar guruhiga balansdagi barcha pul mablag’lari va qisqa muddatli moliyaviy quyilmalar, ya’ni qimmatli qog’ozlari kiradi. Bunday aktivlar doimo qarz majburiyatlarni to’lash uchun tayyor turgan mablag’ hisoblanadi va pul mablag’i ko’p bo’lgan korxonalar bilan iqtisodiy aloqalarni o’zaro hisob-kitoblarni kelishilgan muddatlarda bajarish imkonini beradi.

Tez sotiluvchi mulklarga balansning II bo’lim aktividagi debitor qarzlar va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Bu mablag’lar ham zurur bo’lgan hollarda to’lov vositasi bo’lib xizmat qiladi. Sekin sotiluvchi aktivlarga balansning «Tovar-moddiy zahiralari» jami tushunilib, naqd pul mablag’lari yetishmagan hollarda to’lov majburiyatlarni qoplashga sarflanishi mumkin. Qiyin sotiluvchi guruhlarga esa «Asosiy vositalar va boshqa oborotdan tashqari aktivlar» kiradi. Bu mulk turli ishlab chiqarishda uzoq muddat qatnashib, o’z qiymatini asta-sekin yaratilayotgan mahsulotlarga o’tkazib beradi. Shuning uchun ham asosiy vositalarning pulga aylanib, to’lov vositasi va majburiyatlarni uzishga manba bo’lishi ko’p vaqtni talab etadi.

Korxona aktivlari, albatta, o’z va qarz kapitali hisobiga manbalanganligi bois uning passiv tomoni ham to’lov majburiyatlarining muddati va shartidan kelib chiqqan holda tarkibiy o’rganishni talab etadi. Shu ma’nola likvidlik sharti bo’yicha passivlar quyidagi moddalar bo’yicha turkumlab chiqiladi:

1. 
   Muddati kelgan to’lov majburiyatlari;
   
2. 
   Qisqa muddatli to’lov majburiyatlari;
   
3. 
   Uzoq muddatli to’lov majburiyatlari;
   
4. 
   Doimiy passivlar.
   

Mablag’larning aylanish holatini tahlil qilishda joriy va kelgusi davrda kutiladigan harakatchanlik ko’rsatkichlarini o’rganish zarur. Mablag’larning joriy harakatchanligi doimiy va tez sotiluvchi aktivlar bilan muddati yetgan to’lov majburiyatlar va qisqa muddatli passivlarni taqqoslash orqali aniqlanadi. Kelajakda kutiladigan harakatchanlik ko’rsatkichi esa sekin sotiluvchi aktivlar bilan o’rta va uzoq muddatli passivlarni solishtirish orqali o’rganiladi. Bunda korxonaning kelgusida muljallangan har xil tushumlar bilan kelajak to’lovlarini oldindan bashorat qilish mumkin.

Korxona balansining likvidlilik darajasiga har xil omillar, korxona aktivlarining, passivlarining tarkibiy o’zgarib turishlari ta’sir ko’rsatadi. Bu omillarning ta’sirini bilish uchun balans likvidligini tahlil qilishda yana bir guruh ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ular quyidagilar:

1. Umumiy kapitalning chaqqonlik koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent korxonaning umumiy aylanma aktivlarini uning mol-mulki qiymatiga bo’lish yo’li bilan aniqlanib, u korxonaning umuman mablag’lar bilan ta’minlanganligini va o’z majburiyatlaridan qutulish salohiyatini ko’rsatadi. Bu quyidagicha aniqlanadi:

• 
  buxgalteriya balansini tahlil etishdan maqsad;
  
• 
  tashqi foydalanuvchilarni o’ziga jalb ettiruvchi balansdagi asosiy ko’rsatkichlar;
  
• 
  balans aktivining bo’linishi;
  
• 
  asosiy vositalar;
  
• 
  joriy aktiv (mablag’)lari;
  
• 
  moddiy aktivlar;
  
• 
  nomoddiy aktivlar;
  
• 
  moliyaviy qo’yilmalar (uzoq muddatli);
  
• 
  zaxiralar;
  
• 
  pul mablag’lari;
  
• 
  qisqa maddatli moliyaviy quyilmalar;
  
• 
  debitorlik qarzlar;
  
• 
  o’z kapitali;
  
• 
  qarz mablag’lari (majburiyatlar);
  
• 
  joriy mablag’lar aylanish tezligini ifodalovchi ko’rsatkichlar;
  
• 
  joriy mablag’larini ayrim moddalari bo’yicha aylanish tezligini aniqlash tartibi;
  
• 
  aylanish davri o’zgarishining iqtisodiy natijasi;
  
• 
  moliyaviy holatni mustahkamlash yo’llari;
  

1. 
   Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida xtjalik sub’ektlarining moliyaviy holatini tahlil qilishdan maqsad nima?
   
2. 
   Moliyaviy tahlilning uslubi deganda nimani tushunasiz va ularning tarkibiga qaysi usullar kiritiladi?
   
3. 
   Moliyaviy tahlilning axborot manbai va ularga qo’yiladigan huquqiy talablar deganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   Moliyaviy tahlilda umumlashtirilgan moliyaviy hisobot shakllari va ularning tahlili qanday amalga oshiriladi?
   
5. 
   Moliyaviy tahlil sub’ektlari deganda kimlarni tushunasiz va ularning maqsadi nima?
   
6. 
   Korxona balansi qanday tahlil qilinadi?
   
7. 
   Korxonaning to’lov layoqati deganda nimani tushunasiz va u qanday tahlil qilinadi?
   
8. 
   Korxona moliyaviy barqarorligi deganda nimani tushunasiz va uning tahlili qanday bajariladi?
   
9. 
   Likvidlilik ko’rsatkichlarini ko’rsatib o’ting?
   
10. 
    Korxona balansi likvidliligi deganda nimani tushunasiz va u qanday tahlil qilinadi?
    
11. 
    Bank kreditidan foydalanish darajasini tahlil qilinayotganda nimalar o’rganiladi?
    
12. 
    Aylanma mablag’lar samaradorligi deganda nimani tushunasiz va ular qanday tahlil etiladi?
    
13. 
    Aylanma mablag’lar aylanishiga ta’sir etuvchi omillar qanday tahlil etiladi?
    
14. 
    Xo’jalik sub’ektlarining ish faolligi qanday aniqlanadi va tahlil qilinadi?
    
15. 
    Xo’jalik sub’ektlarining iqtisodiy nochorligini aniqlash tartibini ko’rsatib bering?
    
16. 
    Xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy holatini yaxshilash imkoniyatlarini ko’rsatib bering?
    

1. 
   Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy natijalarini tahlil etishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari