«Venn» diagrammasi asosida faoliyatni tashkil etish
bosqichlari
117
qilinayotgan
faoliyat
uchun
qo’llash mumkin bo’lgan bir nechta
yo’llardan oldindan ko’zda tutilgan
maqsadga
muvofiq
ravishda
tanlangan yo’lni aytiladi.
- Masalan, savod o’rgatish yo’llari:
oilada
o’rgatish,
maktabda
o’rgatish,
maktabgacha
ta’lim
muassasasida o’rgatish, o’qituvchi
yordamida
o’rgatish..
Shunga
o’xshash
sanoqni,
arifmetik
amallarni
o’rgatishda
ham
yuqoridagiga o’xshash yo’llardan
foydalanish
mumkin.
Shu
yo’llardan foydalanib harakatni
amalga
oshirishda
har
turli
metodlarni qo’llaniladi.
-
Ta’lim metodi –
o’qituvchining
o’quvchilar
bilan
muntazam
qo’llaydigan, o’quvchilarga o’z
aqliy
qobiliyatlarini
va
qiziqishlarini rivojlantirish, bilim
va ko’nikmalarni egallash hamda
ulardan
amalda
foydalanish
imkonini
beruvchi
ish
usuli.
Belgilangan
ta’lim
berish
maqsadiga erishish bo’yicha ta’lim
beruvchi
va
ta’lim
oluvchilar
o’zaro faoliyatini tashkil qilishning
tartibga
solingan
usullari
majmuasidir.
to`g`ridan to`g`ri
yetkazishiga
ko`maklashadi
misollar
va
hokazolar)
omillar.
-
Axborotlarn
i ilmiy tahlil qilish
usul va vositalari
-
kitoblar,
kompyuter,
ko’rgazma
qurollar
va
boshqalar
vositasida
o’rgatish
O`QUV JARAYYONINI TASHKIL ETISH VA SAMARALI BOSHQARISH
ASOSIDAGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA. TARBIYA JARAYONINI
TEXNOLOGIYALASHTIRISH
Reja:
1.
Tabaqalashtirilgan va individual ta`lim texnologiyasi
2.
Axborot texnologiyalari va ta`limning jamoaviy hamda guruxiy
texnologiyasi
3.
Insonparvarlik pedagogikasi. Tarbiya san`ati va tenologiyasi. Yaxlit
yondashuv va tarbiyaviy ish
118
Tayanch tushunchalar:
o‘qitishni tabaqalashtirish, o‘qitishni individuallashtirish,
dars, vosita, individuallik, model, metodika, leksiya (ma’ruza), axborotli malaka,
tarbiya
Tabaqalashtirilgan va individual ta`lim texnologiyasi
G.K.Selevko tadqiqotlarida o‘qitishni tabaqalashtirish o‘quv jarayonini tashkil
etish shakli sifatida izohlanadi, o‘zida bilim darajasi bir xil bo`lgan, u yoki bu
jihatdan o‘quv jarayonida umumiy sifatlarga ega bo`lgan o‘quvchilar guruhi bilan
o‘qituvchi ishlaydi. O‘qitishni tabaqalashtirish o ‘quv jarayonidagi ta’lim
oluvchilarning
turli guruhlarini ixtisoslashtirilishini ta’minlaydigan umumiy
didaktikaning bir qismi sifatida ham belgilanadi.
O‘qitish tizimining qurama texnologiyasining muallifi N.P.Guzik.
«O‘qitish tizimining qurama texnologiyasi» saviyasiga va darslarda mavzu
bo‘yicha
davriylikni
rivojlantirishga
ko‘ra
sinf
ichidagi
o‘qitishning
tabaqalashtirilishi deb qaraladi. Darslar har bir mavzu bo‘yicha ketma ket joylashgan
besh tipdan iborat bo`ladi:
1) mavzuni umumiy tahlii qiluvchi darslar (ular leksiyalar deb yuritiladi);
2) ta ’lim oluvchilarning mustaqil ishlari jarayonida o ‘quv materialining
chuqurlashtirib ishlab chiqishini ko‘zda tutgan, tuzilgan seminar mashg‘ulotlari
(bunday darslar uchtadan beshtagacha bo‘lishi mumkin);
3) bilimlami umumlashtirish va tartibga tushirish (guruhlash) darslari (mavzular
bo‘yicha sinovlar);
4) fanlararo materiallarni umumlashtirish (mavzular bo‘yicha vazifalami
himoya qilish);
5) dars-praktikumlar.
Keyingi bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilaming saviyalariga ko‘ra
tabaqalashtirish ishlarini tashkil etadi. Bu ish yangi materialni berish, uni
mustahkamlash va takrorlash, bilim, malaka va ko‘nikmalami nazorat qilish orqali
amalga oshiriladi.
Bu texnologiyada uchta tabaqalashtirishning turli darajadagi qiyinchiliklari:
«A»,«V»,«S» dasturlari ajralib turadi.
Dasturlar quyidagi vazifalarni hal qiladi:
• muayyan darajadagi bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallashni
ta’minlaydi;
• ta`lim oluvchilarning ma`lum darajadagi mustaqilligini ta’minlaydi;
«S» dasturi tayanch standart sifatida qayd qilinadi. Uni bajarish orqali
ta’lim oluvchilar fan bo‘yicha o‘quv materialini, uni qayta tiklay olish darajasida
o‘zlashtiradilar. «S» dasturi vazifalarini nisbatan qiyin dasturga o‘tmasdan oldin har
bir o‘quvchi bajara olishi lozim.
119
«V» dasturi mavzuni qo`llash bilan bog‘liq masalalarni yechish uchun zarur
bo‘lgan o ‘quv va aqliy faoliyatining umumiy va o‘ziga xos usullari bilan birga
egallashni ta’minlaydi. Ushbu dasturga kiritiladigan qo‘shimcha ma'lumotlar birinchi
bosqich materiallarini kengaytiradi, asosiy bilimlami isbotlaydi, namoyish etadi va
oydinlashtiradi hamda tushunchalarning amal qilish va qo‘llanishini ko‘rsatib turadi.
«
А
» dasturi o ‘quvchilarning bilimlarini to‘la anglash, ijodiy qo`llash darajasiga
ko‘taradi. Bu dasturda ijodiy qo‘llash istiqboli tobora takomillashib boruvchi
ma'lumotlar, chuqurlashtiriladigan materiallar, hamda uning mantiqiy asoslanganligi
joylashtirilgan.
Tabaqalashtirilgan ta`limda
materiallarni takrorlashda turli darajadagi
vazifalarni erkin tiklash metodikasi qo‘llanadi.
Tabaqalashtirilgan vazifalami nazorat qilishda individuallikka o‘tiladi va u
chuqurlashtiriladi.
Inge Unt, A.S. Graniskaya, V.D. Shadrikov tadqiqotlarida individual o‘qitish
o‘quv jarayonini tashkil etish shakli, modeli sifatida belgilanadi.
Unda:
• pedagog faqat birgina talaba bilan o'zaro munosabatda bolladi;
• bir talaba faqat o‘qitish vositalari (kitoblar, komyuter va b.) bilan
o`zaro aloqada bo`ladi.
Individual o‘qitishda faoliyatning mazmuni, metodlari va surati talabaning
xususiyatlariga moslashtiriladi.
Shaxsiy yondoshish deganda:
• pedagogikaning tamoyili bo`lib, unga ko`ra pedagog o`quv— tarbiya ishlari
jarayonida talabalarning shaxsiy xislatlarini hisobga olgan holda ayrim talabalar
bilan individual model bo'yicha o'zaro munosabatda bolish hamda individual
xususiyatlarga asoslanish;
• o‘quv jarayonida talabalarning individual xususiyatini hisobga olish;
• barcha talabalarning rivojlanishigina emas, balki har bir talabaga
alohida rivojlanish uchun psixologik—pedagogik tadbirlar yaratish tushuniladi.
O‘qitishni individuallashtirish;
• o‘quv jarayonini tashkil etish bo`lib, unda oiqitish usullari, sur`atini
tanlash talabaning individual xususiyatlari bilan boglanadi;
•individual yondashuvni ta’minlovchi turli o`quv-metodik, psixologik-
pedagogik va tashkiliy-ma`muriy tadbirlardir.
Shunday qilib, didaktika bo‘yicha amalga oshirilgan tadqiqotlaiga ko‘ra
o‘qitishni individuallashtirish o‘quv jarayonining shunday tashkil qilinishiki, unda
individual yondashuv va individual shakl ustuvor hisoblanadi.
O‘qitishni individuallashtirish quyidagi mualliflik texnalogiyalarida asoslab berildi:
• Inge Untning o`qitishni individuallashtirish texnologiyasi;
120
• A.S. Gransikayaning moslashuvchan oiqitish texnologiyasi;
• V.D. Shadrikovning individuallikka qaratilgan reja asosida oiqitish
texnologiyasi.
Inge Untning o‘qitishni individuallashtirish texnalogiyasidagi asosiy
konsepsiya hozirgi sharoitda o‘qitishni individuallashtirishning muhim shakli
o‘quvchilaming maktabdagi va uydagi mustaqil ishlari deb qoidalashtirilgan. Inge
Unt uning mazmuni va metodikasi deb mustaqil ishlar uchun individual o‘quv
vazifalari, joriy o‘quv adabiyotiga moslashtirilgan, individuallashtirilgan mustaqil
ishlar qo‘llanmasi asosida nashr etilgan ish daftarlarini tushunadi.
A.S.Graniskaya o‘zining moslashuvchan o‘qitish tizimini sinf-dars tizimida
tashkil etish va unda o‘qituvchi 60-80% vaqtini o‘quvchilar bilan individual ishlashga
ajratish mumkinligini qayd qiladi. A.S.Graniskaya metodikasining o‘ziga xosligi
uning darsni muayyan g‘ayriodatiy qurilma asosida tashkil etishidir:
• Birinchi qism — barchani o‘qitish;
• Ikkinchi qism — ikki parallel jarayon: oluvchilarning mustaqil ishlari
va o'qituvchining ayrim o iquvchilar bilan individual ishlashi, ya’ni
umumlashtirilgan sxemalardan foydalanish, almashinib turuvchijuft otqituvchi bo'lib
ishlash, moslashuvchan ko'p qirrali vazifalar va b.
V.D.Shadrikov gipotezasiga ko‘ra agar bolaga murakkablashib boruvchi
vazifalaming tafsiloti berilsa, unga o'rganish jarayonini motivatsiyalash taklif etilsa,
lekin bolaga shu bugun uning uchun mumkin va qulay ishlash imkoniyati
qoldirilsa, o‘quvchilar qobiliyati samarali rivojlanadi deb hisoblanadi.
V.D.Shadrikov metodikasi asosini har bir o‘quvchining qobiliyatiga qarab
o‘qitishga imkon beradigan olti darajadagi o‘quv rejasi, dastur va metodik
qo‘llanma tashkil etadi. Har bir fanning murakkablik darajasiga ko‘ra kuchi yetgan
variantni tanlab olib, o‘quvchilar sinfda tez-tez almashib turadi va fanning hajmi va
mazmunini qo‘ldan chiqarmay birgalikda o‘quv dasturini o‘zlashtirishga harakat
qiladilar. Murakkablik darajasini tanlash teziikda amalga oshiriladi va «ba'zan» uni
amalga oshirib bo‘lmaydi. Chunki u sinfdagi o‘quvchilaming tenglashish, qobiliyati
holatiga bog‘liq bo‘ladi.
Murakkablikning olti darajasi amalda barcha bolalarga e’tibor berishga, barchaning
kuchi yetadigan hamda o‘quvchining qobiliyatiga, uning rivojlanishiga
moslangan, o‘quv jarayonini tashkil etishga imkon beradi.
Bu o‘qitishni individuallashtirish mualliflik texnologiyasi negizida umumiy
tamoyillar mavjud:
• individuallashtirish oiqitish jarayoni strategiyasidir;
• individuallashtirish—individuallikni shakllantirishning zaruriy omili;
• barcha o trganiladigan fanlarda individuallashtirilgan o'qitishdan
foydalanishning mumkinligi;
121
• individual ishlarni o`quv faoliyatining boshqa shakllari bilan
integrasiyalash;
• individual suratda, uslubda o'rganish.
Individuallashtirish texnologiyasining umumiy xususiyatlariga quyidagilar
kiradi:
• o'zlashtira olmaslikka olib keluvchi omillami qayd qilish;
• fikrlash jarayonida bilim, malaka, ko'nikmalami egallash asnosida
individual kamchiliklami tuzata olish usullari;
• oila tarbiyasidagi motivatsiyaning boUinmasligi hamda iroda sustligi
kamchiliklarini qayd qilish va yenga olish;
•
qobiliyatli va is te ’dodli o'quvchilarga nisbatan o'quv jarayonini
optimallashtirish (ijodiy faoliyat, sinf va sinfdan tashqari ishlami hisobga olish);
• o'qitish jarayonini tanlash erkinligini berish;
• umumiy o'quv malakalari va ko'nikmalarini shakllantirish;
• oluvchilarning o‘z-o ‘ziga mos baho bera olishini shakllantirish;
• o'qitishning texnik vositalaridan, shuningdek, EHMdan foydalanish.
O‘qitishni individuallashtirish texnologiyasiga quyidagilar kiradi:
Batov tizimi AQShda ishlab chiqilgan bo`lib, u o‘quv jarayoni ikki qismga
bo‘linadi:
Birinchi qism- butunicha sinf ishi.
Ikkinchi qism- individual mashg'ulotlar.
Bunday mashg‘ulotlar unga zaruriyat sezgan o‘quvchilar bilan yo umum tomonidan
qabul qilingan me’yorlardan orqada qolmaslik yoki nisbatan rivojlangan
qobiliyatlari bilan ajralib turganlar bilan bir qatorda bo‘lishini ta’minlash maqsadida
o‘tkaziladi.
Yuqori qobiliyatli kategoriya o‘quvchilar bilan o‘qituvchi, nisbatan kamroq
qobiliyatli va qoloq o‘quvchilar bilan o‘qituvchi yordamchisi shug‘ullanadi.
Tramp rejasi
-
bu texnologiya AQShda juda mashhur. Bu o'qitish
shakllarining shunday tizimiki, unda katta auditoriyadagi mashg‘ulotlar kichik
guruhlardagi individual mashg‘ulotlar bilan qo‘shib olib boriladi.
Tramp rejasiga ko`ra zamonaviy texnik vositalar yordamida 100-150 kishidan
iborat katta guruhlarda yuksak malakali o‘qituvchilar, professorlar leksiya o‘qiydilar.
10 - 15 kishidan iborat kichik guruhlar esa leksiya materiallarini muhokama qiladilar,
bahs yuritadilar.
Individual ishlar esa maktab kabinetlarida, laboratoriyalarida o‘tkaziladi.
Leksiya mashg‘ulotlariga 40%, kichik guruhlardagi mashg‘ulotlarga 20%, kabinet
va laboratoriyalardagi individual ishlarga esa 40% ajratiladi. Odatdagi sinf
tushunchasi yo‘q, kichik guruhlar ham doimiy emas.
| 