Yodda tuting!
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab T urkistonda
ma’rifatparvarlik harakati vujudga keldi.
_ i
H ar b ir jam iy atd ag i o^zgarishlar o ‘z davrining ta
rixiy sharoitidan kelib chiqib nam oyon boMadi. B u
o ‘zgarishlarda tarixiy shaxslar, ayniqsa, ziyolilam ing
o ‘m i k atta boMib, u lam in g h a r biri o ‘ziga xos ilg ‘or
g ‘oyalam i ilgari suradi. Z iyolilar jam iy atd ag i ijtim oiy-iqtisodiy m uam m o-
lam i hal qilish y o ‘llarini topishga harakat qiladi.
X uddi shunday jaray o n
X IX asrning ikkinchi yarm ida R ossiya im periyasi tarkibiga kirgan Q rim ,
K avkazorti, T urkiston, protektoratga aylantirilgan
B uxoro am irligi v a X iva
xonligida ham r o ‘y berdi. X IX asrning ikkinchi yarm ida m ustam laka zulm i
ostidagi ziyolilar o ‘z xalqlarini m a ’rifatli qilish v a ulam in g taraqqiyot dara-
jasin i k o ‘tarishga qaratilgan harakatlam i boshladilar.
Q rim -tatar m a ’rifatparvari
boMgan
Ism o il G ‘aspirali
(1851—1914) butun
turkiy xalqlar o ‘rtasida yoyilgan jad id ch ilik harakatining asoschisi hisobla-
nadi. U diniy v a dunyoviy b ilim lam i
chuqur egallab, ja h o n taraqqiyoti bilan
yaqindan tanishgan, bir nech ta xorijiy tillam i, turli xalqlam ing m adaniyatini
o ‘rgangan edi. O czi egallagan b ilim lar asosida Sharq v a G ‘arb
dunyosini
taqqoslab, turkiy x alqlam ing taraqqiyotga erishish y o ‘llarini izlaydi. Ism oil
G ‘ aspirali 1884-yilda Q rim dagi B oqchasaroyda birinchi ja d id m aktabiga
asos soldi. U o ‘zi tuzgan ta ’lim dasturi asosida darslik tayyorladi.
Shu das-
tu r b o ‘y ich a 40 kun d a 12 o ‘quvchining savodi chiqarildi. B u usul «usuli
savtiya» — h a rf tovushi usuli, y a ’ni «usuli jad id » nom i bilan keng tarqaldi.
U ning 1888-yilda «R ahbari m uallim in yoki m uallim larga y o ‘ldosh» kitobi
chop etildi. U n d a yangi usul m aktablarining ta ’lim tizim i, dars o ‘tish v a
uning tashkil qilinishi, o ‘quv
xonalarining
jihozlanishi, dars
jad v ali, ta ’tillar, im tihonlar ba-
yon etilgan.
«Jadid» so ‘zi arab tilidan
olingan b o ‘lib, «yangi»
degan
m a ’noni
anglatadi.
Jadidlar
R ossiya im periyasi m ustam -
lakasi boMgan xalqlam i, eng
avvalo,
m a o rif tizim ini yax-
