48
3. KOMMUTATSIYA TIZIMLARIDA SIGNALNI UZATISH
TAMOYILLARI
3.1. Signal turlari
Elektr aloqa tizimlarida axborotlar signallar yordamida uzatiladi.
Axborotlarni kanal bo‘yicha uzatish uchun taqdim qilish shakli
signal
deb
ataladi. Ishlatilish sohalariga qarab va vaqt bo‘yicha aniqlanishiga ko‘ra,
signallar analog va diskret ko‘rinishga ega bo‘ladi (3.1- rasm).
3.1- rasm
.
Signal turlarining ko‘rinishi.
Analogli signal
deb, analog signal
amplitudasining maksimal va
minimal oralig‘ida cheksiz qiymatlar sonini qabul qilinishiga aytiladi.
3.2- rasm. Analogli signalning ko‘rinishi.
U(t)
t
Uzluksiz vaqtning uzluksiz signali
t
Uzluksiz vaqtning diskret signali
U(t)
t
Diskret vaqtning diskret signali
U(t)
t
U(t)
Analog signal
Diskret signal
Diskret signal
01010101 raqamli
signal
U(t)
U
max
U
min
t
49
Diskret signal
deb, cheklangan qiymatlar qabul qiladigan signalga
aytiladi. Diskret signal raqamli signal bo‘lishi mumkin. Avtomatik
kommutasiya texnikasida diskretli signallar ko‘p qo‘llaniladi, masalan:
registrli va chiziqli raqamli signallar ikki asosli kod ko‘rinishida
tasvir
etiladi. Raqamli signallar ishlatilishi, signallarni raqamli ko‘rinishda
aniqlashga imkon beradi. Raqamli signallar, ikkilamchi signal ko‘rinishida
tasvir etiladi.
Agar signal faqat ikkita holatga ega bo‘lsa, u holda signallarni bitta
ikkilangan raqamli kod ko‘rinishida ko‘rsatish mumkin.
Agar signallar
holatini bir necha son bilan tasvirlamoqchi bo‘lsak, u holda ikkilangan
raqamning razryadlar soni ko‘payadi. Diskret signal holatining soni
quyidagi formula asosida aniqlanadi:
1
0
n
i
i
aq
N
(3.1)
bunda: a – simvollar soni, q – asosi,
tizimning negizi, i- razryadlar soni.
Agar q=2 bo‘lsa, a=0, 1 simvollarni qabul qiladi, q=10 bo‘lsa, a=0,
1,…,9 simvollarni qabul qiladi. Agar 57 sonini o‘nli son asosida yozsak, u
quyidagicha yoziladi.
N
10
= 57 = 5*10
1
+ 7*10
0
Agar ikkilangan kod asosida yozsak, u holda
N
57
= a*q
7
+ a*q
6
+ a*q
5
+ a*q
4
+ a*q
3
+ a*q
2
+ a*q
1
+ a*q
0
= 0*2
7
+
0*2
6
+ 1*2
5
+ 1*2
4
+ 1*2
3
+ 0*2
2
+ 0*2
1
+ 1*2
0
= 0 + 0 + 32 + 16 + 8 + 0
+ 0 + 1 = 57 yoki 00111001 bo‘ladi.
Diskret signal shu qatorda raqamli signallar cheklangan oxirgi holat
sonidan iborat, ya’ni «0» va «1», shuning uchun uzatilayotgan signallar asl
qiymatini tiklash osonroq. Bu holat axborotlarni yo‘qotmasdan, guruhli
ulagich va tashqi ta’sir signal hisobiga sodir bo‘ladi.
Liniya uzunligining ortishi bilan birga
shovqin sathi ham oshib
boradi, bu esa analog signallarni uzatishda muammo bo‘lib hisoblanadi.
Raqamli signallarni sifatli uzatishga liniya uzunligi ta’sir ko‘rsata
olmaydi. Qabul qilish qismida signallarni tiklash ekspander yordamida
amalga oshiriladi.
50
Raqamli signal diskret signal bo‘lib, uning uchun qabul qiluvchi va
uzatuvchi qurilmasida chegaralovchi qurilma o‘rnatiladi
va ular uchun
signal kuchlanishining belgilangan raqamiga mos kelish sharti qabul
qilingan.
Yuqorida ko‘rilgan signal turlarini hisobga olib,
shuni qayd qilsa
bo‘ladiki, elektr aloqa tizimlaridagi analog signalni raqamli kommutasiya
tizimlarida qo‘llaniladigan diskret va raqamli ko‘rinishiga o‘tkazish
modulyasiya usullari asosida amalga oshiriladi. Shu bois modulyasiya
usullarini ko‘rib chiqamiz.
