b)
Kommutatsiya
Kommutatsiya
Boshqarish
Boshqarish
So`zlashuv kanali
Signalizatsiya
v)
Shlyuz B
So`zlashuv kanali
Signalizatsiya
g)
101
Dastur bilan boshqaruvchi raqamli ATSlar paydo bo‘lgunligiga
qadar, barcha signallar nutq uzatilgan trakt bo‘yicha uzatilar edi. Bu usul
ichki yo‘- lakli signalizasiya deb yuritiladi (in- band). Telefon kanali
bo‘yicha o‘zgar- mas tok, tonal chastotalar toki ko‘rinishida signallar
uzatilishi mumkin. Stansiyalararo ulash liniyalar rivojlangan sari, ASK
bo‘yicha signalizasiya usuli tarqaldi, so‘zlashuv kanali bilan his etish, bu
usulning inglizcha Channel associated signaling (CAS) nomi bilan yaxshi
aks ettirilgan.
Ajratilgan signalli kanallar bo‘lib, IKM traktining 16 vaqt kanalidagi
ma’lum bitlar yoki 3825 Gs va boshqa chastotali so‘zlashuv sektoridan
tashqaridagi ajratilgan chastota kanali bo‘lishi mumkin. Lekin, istalgan
variantda ham signalizasiyaning so‘zlashuv kanali bilan bevosita bog‘liq
bunday ishlatishi, stansiyalararo ulash liniyalarni ishlatish samaradorligi
yetarlicha bo‘lmaydi. Chaqiriq tushganda kerakli kanallar so‘zlashuv
boshlanguncha, oldindan barcha tarmoq bo‘yicha band qilinadi.
So‘zlashuvdan oldin bu kanallar orqali nomer raqamlarini uzatish va
chaqirilayotgan abonentga chaqiriq signali uzatiladi. Shu bilan birga turli
baholarga ko‘ra, chaqiruvlarning 20-35 % abonent bandligi, tarmoqning
o‘ta zichlanishi yoki abonent chaqiruvga javob bermasligi tufayli
so‘zlashuv bilan tugamaydi. Shunday qilib, foydali axborotni uzatish
uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan kanallar, shu jumladan, tugallanmagan
ulanishlarda ham signalizasiya uchun band etiladi.
Umumkanal stansiyalararo signalizasiya (4.2.v- rasm.) telefon
tarmog‘iga ustma ust joylashganday, umumiy kanallar signalizasiya
tarmog‘i asosida amalga oshiriladi. Telefon kanallari tarmog‘idan alohida
UKS tarmog‘ini signalizasiya uchun ishlatilishi, ularni unumsiz band
qilinishini bartaraf etadi va abonentlarga yangi, yanada rivojlangan
xizmatlar ko‘rsatilishi imkoniyatlarini ochadi. Signalizasiyaning uchta
tamoyilini mavjudligiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy faktorlardan biri,
ATSlardagi chaqiruvga xizmat ko‘rsatishni boshqarish tamoyili bilan
bog‘liq u yoki bu ATS qo‘llaydigan signalizasiya tizimini o‘zaro aloqasi
bilan shartlanishi bilan hisoblanadi. Birinchi sinf signalizasiya tizimi DQ -
ATS bilan bevosita boshqarish tamoyilini amalga oshiruvchi analogli DQ -
ATS bilan assosiasiya qiladi (4.2.a- rasm). O‘zgarmas tok bilan telefon
kanalidan signallarni uzatish galvanik, shleyfli yoki batareyali usulda
amalga oshirilishi mumkin. Batareyali usulda signallar a, v yoki s simlari
bo‘yicha ATS ning stansiya batareyasini va teskari sim sifatida yerni
ishlatib uzatiladi. Ikkinchi sinf signalizasiya tizimi vositali boshqarishni
amalga oshiruvchi K- ATS (4.2.b- rasm) bilan assosiasiyalanadi. Signal
102
axboroti so‘zlashuv o‘tgan yo‘ldan uzatiladi, lekin stansiya ichida ular
ajratiladi. Bu yerda o‘zgaruvchan tokli signalizasiyani har xil usullarini
ishlatiladi.
Telefoniya va telegrafiya bo‘yicha xalqaro maslahat qo‘mitasi (SSITT
– Commite Consultatif International Telegraphigue of Telephone), hozirgi
elektr aloqa xalqaro ittifoqi telekommunikasiyani standartlash sektori (ITU
- T – International Telecommunications Union Standardization Sector)
turli yillarda bir necha xil stansiyalararo signalizasiya tizimlari uchun
standartlar ishlab chiqdi. Ularning har biriga o‘zining tartib raqami
berilgan 1 dan 5 gacha nomerli tizimlar SAS tamoyili bo‘yicha, 6 va 7
sonli tizimlar esa CCS tamoyili bo‘yicha tuzilgan. 1÷5 tizimlarda
signallarni liniyaviy va registr- liga ajratish mavjud. Ularni uzatish uchun
esa, 300÷3400 Gs diapozonidagi chastota yoki diapozondan katta, lekin
4000 Gs kichik chastotalar ishlatiladi.Yuqorida qayd etilgan signalizasiya
tizimlarini ko‘rib chiqamiz.
1- sonli signalizasiya
. 1934 yil Budapeshtda bo‘lib o‘tgan ITU- T ning
X yalpi assembleyasida qabul qilingan 1 sonli signalizasiya usuli bilan
o‘rnatish xalqaro kanallari uchun mo‘ljallangan. U 20Gs chastotali impuls
ko‘rinishida uzatiladigan 500 Gs liniyaviy signallarni ko‘zda tutadi.
2- sonli signalizasiya
yarim avtomatik aloqani ikki simli liniyadan
amalga oshirish uchun mo‘ljallangan. Bunda 600 va 750 Gs chastotalar
bilan signalizasiya tizimi ishlatilgan (1938 yil).
3- sonli signalizasiya
1954 yil bir chastotali signalizasiyani ITU- T
standartlashtirdi. Tizim liniyaviy va registrli signalizasiya uchun 2280±5
Gs bitta chastotani ishlatadi va bir tomonlama aloqa kanallarida ishlash
uchun belgilangan.
4- sonli signalizasiya
– bu ikki chastotali signalizasiya tizimi. 1954
yilda Yevropada ishlatildi. Liniyaviy va registrli signalizasiya uchun
so‘zlashuv standartidagi 2040 Gs va 2400 Gs chastotalari ishlatilgan.
5- sonli signalizasiya
1964 ITU- T qit’alararo aloqa uchun
standartlashtirdi. Registrli signallar ko‘pchastotali kod “6 dan 2” asosida
uzatiladi. Liniyaviy signallar o‘z o‘zini tekshiruvchi ichki yo‘lakli ikki
chastotali 2400 Gs va 2600 Gs signallar asosida uzatiladi. U ikki
tomonlama UL ishlatiladi. Boshqarish signallari, ya’ni ko‘p chastotali kod
usuli
Гц
f
700
0
,
Гц
f
900
1
,
Гц
f
1100
2
,
Гц
f
1300
4
,
Гц
f
1500
7
,
Гц
f
1700
11
chastotalar ishlatilgan.
R1 signalizasiya tizimining bayonnomasi regional standartining
birinchisi (Shimoliy Amerikada ishlatiladi) hisoblanadi. Bunda “6 dan 2”
kodi registrli ko‘p chastotali signalizasiya va yo‘lakli liniyaviy
103
signalizasiya ishlatilgan. Liniyaviy signalizasiya analog kanallardan ikki
yo‘nalishda 2600 Gs chastotali uzluksiz signal ko‘rinishda uzatiladi.
Raqamli variantda liniyaviy signal 2600 Gs bilan tarkibiy kanal bo‘yicha
ikkita ASK bo‘yicha uzatiladi.
R2 signalizasiya tizimi bayonnomasi ITU - T ning ikkinchi regional
standarti hisoblanadi. Bu tizim hamma davlatlarning milliy va xalqaro UL
uchun ishlatiladi (1968 yilda qabul qilingan).
Analog variantda liniyaviy signal so‘zlashuv chastotalari yo‘lagidan
tashqaridagi tonal signallarni ishlatish bilan uzatish amalga oshiriladi.
ChAK li uzatish tizimlarida 3825 Gs chastota ishlatiladi. Raqamli
variantda (R2) bir yo‘nalishli UL ning IKM- 32 raqamli traktining ASK
ishlatiladi. Registli signallar “Oxiridan - oxiriga” u yoqdan bu yoqqa
o‘tgan, o‘z o‘zini tekshiruvchi “6 dan 2”kodli ikki chastotali signalizasiya
yordamida uzatiladi. Bunda 12ta chastota tanlab olingan. Ulardan oltitasi
teskari yo‘nalishda: 1140, 1020, 900, 780, 660, 540 Gs va oltitasi to‘g‘ri
yo‘nalishda 1380, 1500, 1620, 1740, 1860, 1980 Gs ishlatiladi.
1968 yilda 6- sonli signalizasiya ishlab chiqildi. 6- sonli signalizasiya
tizimi signalizasiyani to‘liq so‘zlashuv traktidan chiqarib tashlaydi va
alohida umumiy signalizasiya zvenosini ishlatadi. Bu zvenodan bir necha
traktlar uchun hamma signallar uzatiladi. Lekin uzatish tezligi 2400÷4200
bit/s, shuning uchun milliy tarmoqda ishlatib bo‘lmaydi, adres qismi
chegaralangan, halaqit bardoshligi katta emas. Bu kamchiliklarni hisobga
olib, 7- sonli signalizasiya tizimi ishlab chiqildi. 6 va 7 tizimlarda
signallarni bunday ajratish mavjud bo‘lsa ham, bu an’ana bo‘yichadir,
chunki istisnosiz barcha signallar signal axboroti ko‘rinishida bir xil
uzatiladi va bir xil qurilmalar bilan qabul qilinadi. Ikkala bu tizimlar faqat
dasturli boshqarish stansiyalarida amalga oshiriladi. 7- sonli signalizasiya
tizimi esa amalda faqat raqamli uzatish tizimli tarmoqlarda qo‘llaniladi.
Ushbu signalizasiya tizimlarining xalqaro standartlari 4.1- jadvalda
keltirilgan.
104
4.1- jadval
Signalizasiya tizimlarining xalqaro standartlari
| 