|
O8zbek tili milliy va ta9limiy korpusining nazariy va amaliy masalalariBog'liq elova-d.-jumaqulova-n.-subyektiv-baho-shakllarining-uslubiy-qollanilishini-korpusda-aks-ettirish-imkoniyatlari xudoynazarova-bahoroy-axborot-texnologiyalari-ma-ruza, KUBIK TENGLAMA YECHISHNING KARDANO USULI abdullayeva madina 101O8zbek tili milliy va ta9limiy korpusining nazariy va amaliy masalalari
Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
231
madaniyatining nazariy asoslari, muammolarini aniqlamasdan turib, tilning uslubiy
o
8ziga xosligi, jozibasi, nutq madaniyatini til korpuslarida aks ettirish mumkin
emas.
O
8zbek tilshunosligida nutq uslublari tasnifi borasidagi qarashlar asosida
o
8zbek tili milliy korpusida uslubiy xoslanganlik haqidagi annotasiyalarni
shakllantirish, qidiruvda uslubiy belgilarni ishlab chiqish maqsadga muvofiq.
Uslubiy xoslanganlikni bildiruvchi teglar lisoniy birliklarining semantik xususiyati
bilan bog
8liq bo8lib, tabiiy tilni qayta ishlashda bunday teglar tizimini ishlab
chiqish hamda lingvistik bazasini shakllantirish muhim vazifalardan biri bo
8lib
hisoblanadi. Keyinchalik o
8zbek tili korpuslarida matnlarni avtomatik tahlilini
amalga oshirishda asos vazifasini o
8taydi. Shu maqsadda, quyida o8zbek tilidagi
subyektiv baho shakllarining uslubiyatini lingvistik modellashtirish jarayoni tahlil
qilinadi.
Hozirgi o
8zbek tilida -gina (-kina, -qina), -cha, -choq, -chak, -loq, -jon, -xon, -
oy, -voy tipidagi affiks va affiksoidlar so
8zlovchining obyektiv borliqqa, o8z
nutqiga bo
8lgan modal munosabatini bildirib keluvchi subyektiv baho shakllaridir
[
8;8G52 -. 1992:21] . Bu shakllar sevish, erkalash, kuchaytirish, kamsitish kabi
konnotativ ma9nolarni ifodalaydi. Subyektiv baho shakllaridagi turli qo8shimcha
ma9nolar badiiy asarlarda personajlarning o8ziga xos xususiyatlarini: ulardagi
dilkashlik, muloyimlik, yoqimlilikni ochishda, baholashda muhim uslubiy
ahamiyatga ega. Kichraytish-erkalash shakllari ham nutq jarayonida ishlatiladi.
Shu
ning uchun ham ularning ma9nolari nutqning umumiy mazmuniga bog8liq
bo
8ladi.
Subyektiv baho shakllaridagi sinonimiya, polisemiya, ularning turli nutq
uslublariga xosligi bu vositalarning uslubiy vazifasini belgilaydi [
8;8G52 -.
1992:21] . -cha morfemasi funksional nutq uslublarining barchasida bir xilda
ishlatiladi. -
cha formasida obyektiv; kichiklik ma9nosidan tashqari, subyektiv baho
ma9nosi ham ifodalanadi. Masalan: qozoncha, taqsimcha, daftarcha, bolacha,
yigitcha, xotincha kabi holatlarda -cha qo
8shimchasi kichraytish hamda
emotsional ma9no ifodalay oladi: kechga qolding, tulkicham, kech keldimi
echkicham? (ertak)
Yuqoridagi ma9lumotlardan kelib chiqib, -cha qo8shimchasining uslubiy
xoslanishini quyidagicha teglash mumkin:
-ch
0
Uslubiy xoslangan
S
1
B
1
P
1
$
1
I
1
Atoqli otlarga, lavozim, kasb-hunar nomlarini bildiruvchi turdosh otlarga -cha
morfemasi qo
8shilganda esa so8zlovchining salbiy emotsiyasi bo8rttiriladi:
‒ Shunday emasmi, Fayzicha? ‒ deb so8radi boy. (S.A.)
Ushbu ma9lumotlardan kelib chiqqan holda, bu holatni quyidagicha
modellashtirish mumkin: [atoqli ot + -cha] = salbiy bo
8yoqdor so8z.
[shaxs otlari + -cha] = salbiy bo
8yoqdor so8z.
|
| |
