61
SUN'IY INTELLEKTNI RIVOJLANISH TARIXI
Turdiyeva Saida Elmuradovna
Termiz Davlat universiteti Axborot texnologiyalar fakulteti "Kompyuter
tizimlari va ularning dasturiy ta'minoti" yo'nalishi magistratura 2 bosqich
talabasi
+998888078731
Annotatsiya: Hozirgi davrda o’sib kelayotgan avlodni mustaqil fikrlaydigan
qilib tarbiyalash vazifasi muhimdir. AI (sun'iy intellekt) atamasi kundalik hayotimizda
tez-tez uchratib va uni qo’llash butun dunyoda rivojlanib bormoqda. So’nggi paytlarda
sun'iy intellekt turli tarmoqlar va ijtimoiy infratuzilmalarga kiritilmoqda.
Kalit so’zlar: Sun’iy intellect, aqliy qobiliyat, evolyutsiya, kriptograf, xakker.
Tadqiqot mazmuni: Sun’iy intellekt xaqidagi tasavvur va bu sohadagi
izlanishlar — «aqliy mashinalar» ishlab chiqarishga ilmiy yondoshish birinchi bo’lib
Stanford universitetining (AQSH) professori Djon Makkarti tashabbusi asosida 1956-
yili tashkil topgan ilmiy to’garakda paydo bo’ldi. Bu to'garak tarkibiga Massachuset
(AQSH) texnologiya oliygoxi «Elektronika va xisoblash texnikasi» fakultetining faxriy
professori Marvin Minskiy, «masalalarni universal xal qiluvchi» va «mantiqiy
nazariyotchi» intellektual (aqliy) programmalar bunyodkori — kibernetik Allen Nyuell
va Karnegi-Mellen dorilfununining (AQSH) mashxur psixologi Gerbert Seyman,
xisoblash texnikasining ko'zga ko’ringan mutaxassislari Artur Semuel, Oliver Selfridj,
Manshenon va boshqalar kirar edilar. Aynan shu to’garakda «Sun’iy intellekt»
tushunchasi paydo bo’ldi. Mavzuimizning asosiy mazmuniga kirishishdan avval
«sun’iy intellekt» (SI), umuman «intellekt» xaqidagi tushunchani aniqlab olishimiz
kerak. Bu tushunchani oddiy qoida asosida tushuntirish mumkindek tuyuladi, lekin bu
qiyinroq Bu tushunchani turli fan soxalarida ijod qiluvchi olimlarning turlicha talqin
qilardilar.
«Intellekt» so’zi lotincha «intellectus» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, u bilish
(aniqlash), tushunish yoki faxmlash (aql) ma’nosini beradi. «Intellekt» so’zini
aniqlovchi, psixologlar tuzgan uchta tushunchasini (Katta sovet entsiklopediyasi va
Vesterning amerika lug’atidan olingan) keltiraman. Bu tushunchalar «intellekt»
tushunchasi mazmunini aniqlash uchun yordam beradi. Intellekt — fikrlash qobiliyati,
ratsion`al bilish va shunga o’xshash. Umumiy xolda esa fikrlash, shaxsni aqliy
rivojlanishi sinonimi bo’lib xizmat qiladi. Intellekt (aql) — o‘z xulqini sozlash yo’li
62
bilan xar qanday (ayniqsa yangi) xolatga yetarli baxo berish qobiliyati. Intellekt —
turmushdagi dalillar o‘rtasidagi o’zaro bog’liklikni tushunish qobiliyatidir. Bu
qobiliyat belgilangan maqsadga erishishga olib boruvchi xarakatlarni ishlab chiqish
uchun kerak bo’ladi. Yuqorida aniqlangan «intellekt» tushunchasidan shunday xulosa
chiqarish mumkinki, ya’ni intellekt faqat insonlarga tegishli va odam aqliy
qobiliyatining o‘ziga xos o‘lchovidir. Psixologlar shunday maxsus usullar yaratdilarki,
bu usullar yordamida tajriba orqali odamning intellektual (aqliy) darajasini aniqlash
mumkin bo’ldi. Natijada shu narsa aniqlandiki, intellektning individual darajasi
o‘rtasidan surilishi odamning fizik imkoniyatlari darajasi kabidir.
Agar o‘rtacha aqliy qobiliyat 100 ball deb qabul qilinsa, u xolda o‘ta qobiliyatli
insonlarda bu ko‘rsatkich 150, 180, xattoki 200 ballga yetishi mumkin. Amerikalik
shaxmatchi, jaxon eks-chempioni Robert Fisherning bu ko’rsatkichi 187 ball bo’lgan,
XIX asr yarmida yashagan angliyalik mantiqchi Djon Styuart Mill uch yoshidayok
qadimgi yunon tilida gapira olgan va uning ko’rsatkichi 190 ballgacha borgan. Shuni
qayd qilish lozimki, evolyutsiya davrida intellekt birmuncha bir tekis, inqilobiy
rivojlanish davridan toki zamonaviy inson intellekti paydo bo’lgunga qadar bo’lgan
davrni bosib o’tgan. Intellektning evolyutsion rivojlanishi berilgan bosqichdan
birmuncha yuqori printsipial, a’lo darajadagi tashkil topgan bosqichga o’tish bilan
davom etadi.
Sun’iy tafakkur (sun’iy intellekt) sohasida dastlabki ishlar o‘tgan asrning
o‘rtalarida boshlangan. Garchi muayyan g‘oyalarni O‘rta asr matematik va faylasuflari
bergan bo‘lsa-da, bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar ixtirochisiga aylanish ingliz matematigi
va kriptografi Alan Tyuring (1912-1954)ga nasib etdi.
Alan Tyuring 1950-yili kelajak mashinalari imkoniyatlari, shuningdek, ularning
aql jihatidan insonni ortda qoldirishga qodirligi haqidagi savollar o‘rtaga tashlangan
maqola chop etadi. Aynan shu olim keyinchalik o‘zining nomi bilan atalgan tartibni
ishlab chiqdi: Tyuring testi.Bu olimning nashr etilgan ishidan so‘ng sun’iy tafakkur
sohasida yangi tadqiqotlar paydo bo‘la boshladi. Tyuring fikricha, muloqot vaqtida
fikrlashda insondan farq qilmaydigan mashinanigina tan olish kerak. Taxminan olim
maqolasi chop etilgan bir vaqtda «Baby Machine» deb nom olgan konsepsiya dunyo
yuzini ko‘rdi. Sun’iy tafakkurni rivojlantirish va mashina yaratish uchun unga kiritilgan
fikrlash jarayoni dastlab bola darajasida shakllantirildi, keyinchalik bosqichma-bosqich
takomillashtirildi.
63
«Sun’iy tafakkur» atamasi esa keyinroq paydo bo‘ldi: 1956-yilning yozida
AQShning Dartmut universitetida sun’iy tafakkur masalalari bo‘yicha anjuman bo‘lib
o‘tdi. Unda Jon Makkarti (Dartmut universiteti), Marvin Minski (Garvard universiteti),
Klod Shennon (Bell Laboratories), Nataniel Rochester (IBM), Gerbert Saymon
(Karnegi universiteti, Trenchard Mur (Prinston universiteti) singari o‘nlab olimlar
ishtirok etdi hamda mavzu bo‘yicha ma’ruza qilgan amerikalik informatik Jon Makkarti
(1927–2011) «Artificial Intelligence» («Sun’iy tafakkur») atamasi muallifi sifatida
tarixda qoldi.Ushbu uchrashuvdan so‘ng sun’iy intellekt imkoniyatlariga ega
mashinalarni faol rivojlantirish boshlandi. Mazkur sohada yangi texnologiyalarni
yaratishda ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlarni faol moliyalashtirgan harbiy muassasalar
muhim rol o‘ynadi. Keyinchalik bu sohadagi ishlar yirik kompaniyalarni ham qiziqtirib
qo‘ydi.
Zamonaviy hayot tadqiqotchilar oldiga yanada ko‘p murakkab vazifalarni qo‘ya
boshladi. Shu bois sun’iy tafakkur, o‘zining paydo bo‘lgan davriga nisbatan, mutlaqo
boshqacha shart-sharoitlarda rivojlana bordi. Globallashuv jarayonlari, raqamli
tarmoqdagi huquqbuzarliklar (xakerlar) faoliyati, internet taraqqiyoti va boshqa
muammolar – bularning bari olimlar oldiga sun’iy tafakkur sohasidagi murakkab
vazifalarni hal etish vazifasini ko‘ndalang qo‘ydi.Ushbu sohada so‘nggi yillarda
erishilgan muvaffaqiyatlar (masalan, avtonom texnikalarning paydo bo‘lishi)ga
qaramay, haqiqatda sun’iy intellektni yaratishga ishonmaydigan tanqidchilarning ovozi
hamon tingani yo‘q – ularning fikricha, bu u qadar qobiliyatli dastur emas.Faylasuflar
insoniy intellekt tabiati va uning maqomi qanday bo‘lishi haqida yakdil fikrga
kelisholganicha yo‘q. Sun’iy tafakkurga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda sun’iy tafakkurni
hal etish bilan bog‘liq ko‘plab g‘oyalar uchraydi. Shuningdek, ushbu masalada qanday
mashinani aqlliroq sanash mumkin, degan yagona tushuncha mavjud.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib – intizom va shaxsiy javobgarlik
– har bir rahbar faoliyatinig kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasinig 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining nutqi. // Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, № 11.
2. Qosimov S.S. Axborot texnologiyalari. – T.: Aloqachi, 2006 – 369 b.
3. Iskusstvenniy intellekt: Sovremennie podxodi – A Rassel i Norvig. – iz. Pirson
Prentice Hall – 2009 – 1132p.
| 