Sun’iy yo‘ldosh aloqa tizimlarining umumiy xususiyatlari.
Omonov Sardor Raxmonkul o‘g‘li
Jizzax politexnika instituti assistenti
Sardor0366@gmail.com
Mirzayev Sulton Qodir o‘g‘li
Jizzax politexnika instituti talabasi
ANNOTATSIYA: Ushbu maqolada Sun’iy yo‘ldosh aloqa tizimlarining umumiy xususiyatlari, yo‘ldoshli aloqa tizimlarining Diapazon nomi, Chastotalar (XEI bo'yicha), gigagertsli, Orbitalarning asosiy parametrlarining raqamli xususiyatlari yuzasidan keltirilgan fikrlar yoritilgan. Maqolada asosan GEO, MEO, LEO, VEO tizimlarda keltirib chiqaradigan muammolari, ularning yechimlari tahli qilingan holda bayon etilgan.
Ka’lit so’zlari: Sun’iy yo‘ldosh aloqa tizimlari, aloqa tizimlarining diapazon nomi, GEO, MEO, LEO, VEO tizimlari.
Annotation: In this article, the general characteristics of satellite communication systems, the name of the range of satellite communication systems, frequencies (according to ISS), gigahertz, numerical characteristics of the main parameters of orbits are covered. The article mainly describes the problems caused by GEO, MEO, LEO, VEO systems, and their solutions are analyzed.
Key words: Satellite communication systems, range name of communication systems, GEO, MEO, LEO, VEO systems.
Sun'iy yo'ldosh aloqasi-o'tgan asrning o‘rtalarida paydo bo'lgan va bizning davrimizda jadal rivojlanishni boshdan kechirayotgan texnologik ishlanmalarni ilmiy tadqiq qilishning nisbatan yangi yo‘nalishi. 2012-yilga kelib, global axborot trafigining to‘rtdan bir qismi sun'iy yo‘ldosh aloqa liniyalariga to‘g‘ri keldi sun'iy yo‘ldosh texnologiyalarining rivojlanishi bilan bu ulush oshishi mumkin. Sun'iy yo‘ldosh aloqasining asosiy tartibga solinishi, boshqa har qanday aloqa singari, global miqyosda xalqaro chastotalarni taqsimlash jadvalini o‘z ichiga olgan xalqaro elektraloqa Ittifoqining XEI radioaloqa reglamenti tomonidan boshqariladi, bu milliy chastotalarni taqsimlash jadvallarini tuzish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Sun'iy yo‘ldosh aloqasida ishlatiladigan asosiy chastota diapazonlarining tavsifi jadvalda keltirilgan. 1.1 .
Jadval 1.1-sun'iy yo‘ldosh aloqasida ishlatiladigan asosiy chastota diapazonlari.
Diapazon nomi
|
Chastotalar (XEI bo'yicha), gigagertsli
|
Ilova
|
L
|
1-2
|
Mobil sun'iy yo‘ldosh aloqasi
|
S
|
2-4
|
Mobil sun'iy yo‘ldosh aloqasi
|
C
|
4-7
|
Ruxsat etilgan sun‘iy yo'ldosh aloqasi
|
X
|
7-10,7
|
Ruxsat etilgan sun‘iy yo'ldosh aloqasi
|
Ku
|
10,7-18
|
Ruxsat etilgan sun'iy yo‘ldosh aloqasi, sun'iy yo‘'ldosh orqali eshittirish
|
K
|
18,3-20,2
|
Ruxsat etilgan sun'iy yo‘ldosh aloqasi, sun'iy yo‘ldosh orqali eshittirish (pastga)
|
Ka
|
27,5-31,5
|
Ruxsat etilgan sun'iy yo‘ldosh aloqasi, sun'iy yo‘ldosh orqali eshittirish (yuqoriga)
|
Chastota diapazonlarini taqsimlashdan tashqari, XEI radioaloqa qoidalari sun'iy yo‘ldosh orbitalarini samarali taqsimlash muammosini hal qiladi. Odatda to‘rtta asosiy tur ajratiladi (jadval. 1.2) sun'iy yo‘ldosh orbitalari, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Geostatsionar Orbit (Geostationary orbit, GEO). Bu ko'plab zamonaviy sun'iy yo‘ldosh operatorlari tomonidan ishlatiladigan orbitaning bir turi. Geostatsionar sun'iy yo'ldoshlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri yer ekvatoridan yuqorida joylashgan va orbital davri 24 soatni tashkil qiladi. Ular yer yuzasiga nisbatan harakatsiz, ya'ni bitta sun'iy yo‘ldosh yer yuzasining katta, belgilangan maydonini qoplashi mumkin. Geostatsionar sun'iy yo‘ldosh bilan aloqa qilish uchun antennalar sun'iy yo‘ldoshning harakatini Real vaqtda kuzatish uchun murakkab mexanik aktuatorlarni qurishni talab qilmaydi, ularni o‘rnatish paytida sun'iy yo‘ldoshga yo‘naltirish va mahkamlash mumkin, bu ularning murakkabligi va narxini sezilarli darajada pasaytiradi. Geostatsionar orbitalardan foydalanadigan aloqa tizimlarida bir qator yeyuvchilar mavjud:
1. ular qutb mintaqalarini 80 daraja kenglikdan tashqarida qoplay olmaydi;
2. geostatsionar orbitalar taxminan 36000 km balandlikda joylashgan bo‘lib, bu yuqori tarqalish yo‘qotishlariga olib keladi va transmitter va sun'iy yo‘ldosh takrorlagichining yuqori quvvatini talab qiladi;
3. ular tuzatib bo‘lmaydigan aloqa kechikishlariga ega. Elektromagnit to‘lqinlar yorug‘lik tezligida harakat qilsa ham, signal taxminan chorak soniya kechikishga ega. Ikki tomonlama aloqa uchun (masalan, telefon qo‘ng‘irog‘i) bu yarim soniya kechikishga olib keladi. Yerning past orbitasi (Low Earth orbit, LEO). Yerning past orbitasida joylashgan sun'iy yo‘ldoshlar yerga ancha yaqinroq. Amaldagi eng past orbital balandligi 300 km ni tashkil qiladi, ammo odatda LEO sun‘iy yo‘ldoshlari 500 km dan 2000 km gacha bo‘lgan balandliklarda aylanadi.
Ushbu orbitaning afzalliklari dasturiy ta'minotning ancha past kechikishidir GEO bilan solishtirganda (0,02 soniyadan kam) va kamroq uzatuvchi quvvat va sun'iy yo‘ldosh takrorlagichi. LEO sun'iy yo‘ldoshlari yer yuzasiga nisbatan tez harakat qiladi, shuning uchun harakatni kuzatish uchun sun'iy yo‘ldoshga murakkab haydovchi tizimi kerak. Oddiy LEO sun'iy yo‘ldosh har bir o‘tish joyida 10-15 daqiqa davomida er usti stantsiyasining ko‘rish maydonida bo‘ladi. Real vaqt rejimida global qamrovni ta'minlash uchun bir necha xil orbitalarda "guruhlash" deb nomlangan katta sun'iy yo‘ldosh parki, Iridium va ORBCOMM tizimlari, shuningdek, tez rivojlanayotgan Starlink tizimi aynan shunday yondashuvga amal qiladi.
Muqobil yondashuv-sun'iy yo‘ldoshda ma'lumotlarni "oraliq saqlash" imkoniyatini ta'minlash. Bunday holda, er usti stantsiyasi xabar yuborilishidan oldin sun'iy yo‘ldoshning ko‘rish maydonida paydo bo‘lishini kutadi, xabar sun'iy yo‘ldoshda saqlanadi va uning ustiga uchib ketganda boshqa er usti stantsiyasiga uzatiladi. Ushbu turdagi dizayn bir necha daqiqa yoki hatto soatlab kechikishlarga olib kelishi mumkin. LEO sun'iy yo‘ldoshlarining bir qismi sirkumpolyar orbitalarda joylashgan bo‘lib, sun'iy yo‘ldosh guruhlariga Yerning butun yuzasini qamrab olishga imkon beradi. LEO sun'iy yo‘ldoshlarining atmosferaning yuqori qatlamlariga qarshilik ko‘rsatishi muhim kamchilik bo‘lib, ular GEO sun'iy yo‘ldoshlariga qaraganda ancha qisqa umr ko‘rishadi. Atmosfera sun'iy yo‘ldoshlarning harakatini sekinlashtiradi, chunki buning oldini olish va LEO sun'iy yo‘ldoshini to'g'ri orbitada ushlab turish uchun ular atmosferaga kirib, yonib ketish xavfini tug'diradi joylashishni aniqlash. Sun'iy yo‘ldosh yoqilg‘isi tugay boshlaganda, u yuqori "yutilish orbitasiga" o‘tkaziladi yoki sun'iy yo‘ldosh okean ustida yonib ketishi uchun qayta kirish traektoriyasiga o‘tkaziladi.
O‘rta yer orbitasi (medium Earth orbit, MEO). Bu atama LEO va GEO orbitalari orasidagi sun'iy yo‘ldoshlar uchun ishlatiladi. Ushbu sohada asosan navigatsiya uchun ishlatiladigan sun'iy yo‘ldoshlar (global joylashishni aniqlash tizimi (Global joylashishni aniqlash tizimi, GPS), global navigatsiya sun'iy yo‘ldosh tizimi (GLONASS), Galileo sun'iy yo‘ldosh navigatsiya tizimi (Galileo)), shuningdek yer va kosmosni o'rganish va monitoring qilish. Ushbu orbitalar sun'iy yo'ldosh aloqasi uchun juda kam ishlatiladi, ammo O3b loyihasi ekvatorial mamlakatlar va dengiz kemalari uchun keng polosali ulanishni ta'minlash uchun 12 MeO sun'iy yo‘ldoshlardan foydalanadi.
Yuqori elliptik Orbit. Ushbu sinfga quyidagilar kiradi eng uzoq nuqtada (Apogee) yer sathidan balandligi eng yaqin nuqtada (perigee) balandlikdan ancha katta bo'lgan elliptik orbitalar.
Ushbu orbitaning afzalligi shundaki, apogeyning katta balandligi tufayli sun'iy yo'ldosh uzoq vaqt davomida ma'lum bir mintaqaning (masalan, arktik mintaqalarning GEO sun'iy yo‘ldoshlariga etib bo‘lmaydigan) ko‘rish zonasida bo‘lib, uzluksiz aloqani ta'minlaydi. Kamchiliklari sun'iy yo‘ldoshning harakatini kuzatish zarurati.
Jadval 1.2. Orbitalarning asosiy parametrlarining raqamli xususiyatlari.
Orbitaning turi
|
GEO
|
MEO
|
LEO
|
VEO
|
Orbitaning balandligi, km
|
36000
|
2000 -35000
|
500 - 2000
|
40000
|
Global qamrov uchun zarur bo'lgan sun'iy yo‘ldoshlar soni
|
3
|
8-12
|
48-66
|
6-8
|
Sun'iy yo‘ldoshning ko'rish zonasida bo'lish vaqti
|
Uzluksiz
|
1,5-2 soat
|
7-20 minut
|
8-9 soat
|
Xizmat ko‘rsatish maydonining chetidagi joy burchagi, gadus.
|
5
|
25-30
|
10-15
|
25-40
|
Faydalanilgan adabiyotlar
Mustofoqulov, J. A., & Bobonov, D. T. L. (2021). “MAPLE” DA SO’NUVCHI ELEKTROMAGNIT TEBRANISHLARNING MATEMATIK TAHLILI. Academic research in educational sciences, 2(10), 374-379.
Омонов, С. Р., & Ирисбоев, Ф. М. (2023). АВТОМАТИЗИРОВАННЫЕ СИСТЕМЫ ДЛЯ ИСПЫТАНИЙ НА ЭМС НА ОСНОВЕ ПРОГРАММНОЙ ПЛАТФОРМЫ R&S ELEKTRA. Экономика и социум, (5-1 (108)), 670-677
Саттаров, С. А., & Омонов, С. Р. У. (2022). ИЗМЕРЕНИЯ ШУМОПОДОБНЫХ СИГНАЛОВ С ПОМОЩЬЮ АНАЛИЗАТОРА СПЕКТРА FPC1500. Universum: технические науки, (11-3 (104)), 17-20.
|
