3-rasm. Norin kaskadi
Qo‗rg‗ontepa, Termiz, Mukri, Kerki, Turkmanboshi, Urganch, Nukus kabi katta shaharlar
bor.
Qambarota GES-1 va uning quyi qismidagi To‗xtag‗ul suv omboridagi texnogen falokat
esa undan kam bo‗lmagan salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bunday falokat bo‗lgan
taqdirda, aholisi zich joylashgan Farg‗ona vodiysi va butun Markaziy Osiyo mintaqasidagi 600
ming gektar maydonni qamrab olgan 476 ta aholi punkti suv ostida qoladi. Ko‗rinib turganidek,
falokatlar mintaqaning chegaradosh barcha davlatlariga birdek ta‘sir qiladi.
Markaziy Osiyoda yirik gidroenergetik inshootlar qurishning eng salbiy oqibatlaridan biri
mintaqada
suv
tanqisligining yuzaga
kelishidir.
Transchegaraviy daryolar suvini yirik gidroenergetik inshootlar uchun yig‗ib beradigan yuqori
oqimdagi suv to‗g‗onlari, shubhasiz, quyi oqimdagi davlatlarda suv tanqisligini keltirib
chiqaradi. Bu holat bir tomondan, Orolbo‗yi atrofidagi vaziyatni yanada og‗irlashtiradi, ikkinchi
tomondan, xalq xo‗jaligi va iste‘mol suvi yetishmovchiligiga sabab bo‗ladi. To‗xtag‗ulning
yuqori qismida Qambarota GESlarining qurilishi Norin daryosi oqimida joylashgan suv
omborlaridagi suv miqdorini 25,1 kub/km.ga yetkazadi. Bu Norin daryosining Norin shahri
yaqinidagi
bir
yillik
suv
oqimi
hajmidan
deyarli
2
marta
kattadir.
Tojikistondagi Vaxsh daryosida qurilayotgan Rog‗un, Sangtuda GES-1, Sangtuda GES-2
inshootlari sun‘iy suv omborlaridagi suv hajmini 10,5 kub/km.dan 25 kub/km.ga, ya‘ni ikki
yarim barobarga ko‗paytiradi. Panj daryosida qurilishi rejalashtirilayotgan Rushan, Dashtijuma,
Yuqori-Amudaryo gidroenergetik inshootlarining qurilishi natijasida Amudaryo suvining 39,0
kub/km miqdori sun‘iy suv omborlarida
mavsumiy
ushlab qolinadi.
Rog‗un va Dashtijuma suv omborlarining energetik rejimda ishga tushirilishi daryoning quyi
44
oqimlaridagi davlatlarda suv tanqisligini 7129 mln. kub/metrdan 12467 mln. kub/metrga
oshiradi, ba‘zan bu ko‗rsatkich maksimal holatda 16210 mln. kub/metrni tashkil etishi mumkin.
Suv tanqisligining 80 foizi esa vegetatsiya davriga to‗g‗ri keladi. Bundan tashqari, Tojikiston
hukumati Zarafshon daryosining yuqori oqimida kaskad uslubida 10 ta gidroenergetik inshootni
o‗z ichiga olgan kompleks qurishni rejalashtirmoqda. GESlar uchun suv yetkazib beradigan suv
omborlaridagi suv sig‗imi 3,5 kub/km.ni tashkil etadi. 870 km uzunlikdagi Zarafshon daryosi
suvining yuqori oqimda gidroenergetik rejimda foydalanilishi natijasida O‗zbekistonning 7 mln.
aholi istiqomat qiladigan Navoiy, Jizzax va Samarqand viloyatlarida suv tanqisligi yiliga
o‗rtacha 1930 mln. kub/metr,
maksimal holatda
2328 mln. kub/metrga
ko‗payadi.
1960 yilgacha Orol dengiziga Amudaryo va Sirdaryo suvlarining to‗liq quyilishi evaziga uning
suv hajmi 1083 kub/km.ni, hududi 68,9 ming kv/km.ni tashkil etgan edi. Hozirgi paytda suv
miqdori 13 martaga, maydoni esa 7 martaga qisqargan. Suv satxi 26 metrga kamaygan holda, suv
qirg‗oqlardan 100 km.ga chekingan. Suvning qochishi va atrofga tuz uyumlarining tarqalishi
natijasida 5,0 mln. gektar maydonni o‗z ichiga olgan «Orolqum» nomli yangi sahro paydo
bo‗lgan. Bularning barchasi Orolbo‗yi mintaqasida haroratning ko‗tarilishiga yoki jazirama
kunlarning odatdagidan uzoqroq davom etishiga sabab bo‗lmoqda. Mutaxassislar taxminiga
ko‗ra, 2035-2050 yillarda mintaqada havo haroratining yana 1,5-3 °S darajaga oshishi
kutilmoqda. Buning natijasida mavjud suv zaxiralarining Orol suvining bug‘‗lanishi hisobiga 10-
15 foizi, atrofdagi o‗simliklar transpiratsiyasi tufayli 10-20 foizi yo‗qotilishi mumkin. Orol
dengiziga suv yetkazib beruvchi daryolar suvining bug‘‗lanish darajasidan ham oshib bormoqda.
Ilmiy-tadqiqotchilar taxminlariga ko‗ra, 2050 yilga borib, Amudaryo suvi 10-15 foizga, Sirdaryo
suvi 2-5 foizga kamayadi. Yirik suv omborlarida katta miqdordagi suvning vegetatsiya davrida
ushlab turilishi bu jarayonni yanada kuchaytiradi va Orolning butkul qurishiga olib keladi.
Sirdaryo
havzasidagi
37,9 kub kilometr o‗rtacha yillik oqimning 28,0 kub kilometri yoki deyarli 74 foizi
Qirg‗izistonda hosil bo‗ladi, ayni paytda O‗zbekiston hissasiga atigi 5,6 kub kilometr yoki 15
foizdan
kamrog‗i
to‗g‗ri
keladi. [280-285]
Norin-Sirdaryo
daryosi
oqimi
shakllanadigan
zonada
gidrouzellar
kaskadini
loyihalashtirish va qurish ilmiy asoslanmagan. Ma‘lumki, uning resurslarini o‗zlashtirish rejasi
o‗tgan
asr
yetmishinchi
yillarida
paydo
bo‗lgan.
U vaqtlarda gidrotexniklar va qator muhandislar loyihani amalga oshirishning keyinchalik
bo‗ladigan salbiy oqibatlarini bashorat qilish va ularning oldini olish yoki yumshatish, tashqi
muhitga ta‘sir etishini baholash amaliyoti haqida hatto tushunchaga ham ega bo‗lmagan.Ular
faqat qishda suvni to‗plash va suv omborlarini bahor, yoz paytlarida dalalarni sug‗orish uchun
45
bo‗shatishni bilishgan. Yilning qish faslida elektr quvvati ishlab chiqish uchun suv berishni
qisqartirish maqsadida Qirg‗izistonga muntazam ravishda yonilg‗i yetkazib berish ko‗zda
tutilgan. Kaskadning bosh GESi — To‗xtag‗ul GESi to‗la quvvat bilan mo‗tadil irrigatsiya
tartibida uch yil ham ishlamadi. Sobiq ittifoq tarqalishi bilan mazkur loyiha hayotdan mutlaqo
uzoq ekanligi ma‘lum bo‗ldi. Hozirgi paytda tarkibiga 6 ta — To‗xtag‗ul, Kurupsoy, (quvvati
bo‗yicha To‗xtag‗ul GESidan keyin ikkinchi o‗rinda turadi), Toshko‗mir, Shomoldisoy,
Uchqo‗rg‗on va yaqinda ishga tushgan Qambarota 2-GESlari kiradigan Norin kaskadi
belgilangan foydalanish qoidalari qo‗pol ravishda buzilgan holda faoliyat ko‗rsatmoqda.
Qo‗shnilarimiz hattoki, suvning «daxlsiz» zaxiralaridan foydalanishga
ham
o‗tishdi.
Tabiat qonunlarini buzilishi qanday
salbiy
holatlarga
olib
keladi:
Birinchidan, Sirdaryo geotizimi tartibida chuqur o‗zgarishlar yuz berdi. Bu vodiylarni,
shu jumladan, qishloq xo‗jalik yerlari va oldin o‗zlashtirilmagan to‗qay o‗rmonzorlar va
butazorlardan iborat orolchalarning cho‗lga aylanishiga sabab bo‗ldi. Jonli organizmlarda
bunday
hodisalarni
nihoyatda
jiddiy
yo‗qotish
deb
baholanadi.
Ikkinchidan, dehqonchilikka ixtisoslashgan tumanlar iqtisodiyoti, suv tanqisligi tufayli
juda
katta
zarar
ko‗rayotganligi va ekin maydonlariga daryo cho‗kindilarining yetib
bormayotgani
natijasida
katta
yo‗qotishlar
yuz
bermoqda.
Uchinchidan, bu eng asosiysi, yozda suv yetishmasligi va qishda suv ko‗payishidan yuz
minglab kishilar
aziyat chekmoqda.
Xalqaro huquq me‘yorlarini ochiqdan-ochiq inkor etish holati yuz bermoqda. Qirg‗iziston
tomoni Qambarota 1-GESi qurilishini boshlab, qo‗shimchasiga Norin kaskadi yaratishni davom
ettirmoqchi. Loyihani amalga oshirish uchun investitsiya kiritish, o‗ylashimizcha, qiyin bo‗ladi.
Espo Konvensiyada bu masalalarda atrof-muhitga ta‘sirni baholash
to‗g‗risida
fikrlar
bildiriladi.
Ushbu hujjat transchegaraviy daryolardan foydalanish borasida biror-bir tomon ma‘lum bir qaror
qabul
qilishidan
oldin
ekologik
omillarni
hisobga
olishiga
qaratilgan.
Mazkur Konvensiya tomonlar zimmasiga bir qator mas‘uliyat va vazifa yuklaydi. Bu
hujjat atrof-muhitga ta‘sirni baholash, keyinchalik uning natijalarini muhokama qilish va ikki
tomonlama maslahatlashuvni ko‗zda tutadi. Murakkab loyiha bo‗yicha qaror qabul qilishga
tayyorgarlik ko‗rish jarayonida manfaatdor tomonlar
e‘tirozlari
to‗liq hisobga
olinmog‗i
lozim.
Bundan tashqari, barcha yirik banklar ekvator prinsiplari deb atalmish tamoyillarga rioya qiladi.
Bu prinsiplar Xalqaro moliyaviy korporatsiya tomonidan ishlab chiqilgan bo‗lib, loyiha
tashabbuskori zimmasiga atrof-muhitga ta‘sirni baholashni o‗tkazish va manfaatdor tomonlarni
xulosalardan
boxabar
qilish
vazifasini
yuklaydi.
46
Qirg‗iziston tomoni Qambarota GESlari loyihalari ekologik xavfsizligi, ular o‗z vaqtida
ekspertizadan o‗tganligini ta‘kidlashadi. Lekin bu gap haqiqatga mutlaqo to‗g‗ri kelmasligini bir
qator
nufuzli
ilmiy
tekshirish
muassasalari
ilgari
surishmoqda.
Masalan,
Rossiyadagi
«Gidroproekt» instituti mutaxassislari ham buni alohida ta‘kidlashmoqda. Norin kaskadining
bundan buyon kengaytirishni to‗xtatish shuning uchun muhimki, har bir yangi GESning paydo
bo‗lishi bu suv omborlarini to‗ldirish, bug‘‗lanish va filtratsiya tufayli ko‗plab miqdorda suvni
yo‗qotish deganidir. Bundan esa eng avvalo O‗zbekiston zarar ko‗radi. Shuningdek, hududda
yuz berishi ehtimoli ko‗p bo‗lgan zilzilalar paytida halokatlar ro‗y berishi xavfi yanada oshadi.
Amerika Seysmologiya instituti olimlarining ma‘lumotlariga qaraganda, Rixter shkalasi bo‗yicha
4-5 ball magnitudagi yer osti silkinishlari Norin-Sirdaryo kaskadi to‗g‗onlari joylashgan
hududlarda har yili kuzatiladi. Shuni qayd etish kerakki, Qirg‗iziston o‗zining energetik
xavfsizligini ham xavf ostiga qo‗ymoqda. Chunki To‗xtag‗ul suv omborining qishki elektr
energiya
ishlab
chiqarish
quvvati
keskin
kamayadi.
Norin-Sirdaryo kaskadi atrofidagi nizoni qanday hal etish mumkin? Sug‗orma dehqonchilik
ehtiyojlari uchun O‗zbekistonga suv sotib olishi haqida bildirilayotgan takliflarni mutlaqo qabul
qilib bo‗lmaydi. Fanda allaqachon aniqlanganki, ishlab chiqarish va iste‘mol tizimlarini
modernizatsiya
qilish
orqali
yo‗qotishlarni
qisqartirish
yangi
qurilishdan
anchagina
samaraliroqdir. Yirik GESlarning o‗zini oqlash muddati odatda kamida o‗n yil bo‗ladi.
Energiyani tejash loyihalari esa 2-3 yildan keyinoq
foyda berishi
mumkin.
Qirg‗izistonda energiya yo‗qotish darajasi 30 foizdan ortiqdir. Ularni qisqartirish bo‗yicha
choralar ko‗rish GESga yukni kamaytirishi va shunga mos ravishda, irrigatsiya oqimlarini hech
bo‗lmaganda 15-20 foiz oshirish imkonini berar edi. Aslida qo‗shni davlatlarga suv
ta‘minotining yaxshilanishi kafolatlari bo‗lgan taqdirda, Qirg‗izistonda energiya¬ni tejash
dasturlarini moliyalashtirishda ishtirok etish masalasi ko‗rib chiqilgan bo‗lar edi. Balki
To‗xtag‗ul gidrouzeli foydalanish loyiha rejimini qisman tiklashi uchun Qirg‗iziston tog‗
daryolarida kichik GESlarni qurish bo‗yicha Xalqaro konsorsiumni tashkil etish masalasini
muhokama
qilishi
kerakdir.
Insonlarning ichimlik suviga bo‗lgan huquqi ularning tabiiy va birlamchi huquqi
hisoblanadi hamda bu huquq xalqaro hujjatlarda e‘tirof etilgan hamda himoya qilingan. Rog‗un
GESining
ikki
turbinali
generatorining
ishga
tushirilishi
uchun
– qurilishning birinchi
bosqichining o‗ziga 8,5 yil kerak. GES to‗la quvvatda ishlashi uchun lozim bo‗ladigan 13
kub/km suvni yig‗ilishi uchun esa 12-15 yil talab etiladi. Inshootning to‗liq ishga tushirilishi
jami 20 yillik muddatni taqozo qiladi. Bu davrda, o‗z-o‗zidan ma‘lumki, mazkur daryolarning
quyi oqimida joylashgan davlatlarda suv tanqisligi yuzaga keladi. Ekologlarning fikriga ko‗ra,
vegetatsiya davrida suv tanqisligi 22,2 foizga, suv kamchil bo‗lgan yillarda esa, ikki barobarga
47
oshishi mumkin. Bundan, o‗z navbatida, 18 mln. aholi bevosita jabr ko‗radi hamda ularning
ichimlik suviga bo‗lgan ehtiyojini qondirish muammosi yuzaga keladi. Daryoning yuqori
oqimidagi davlatlarda bu masalaga yondashuv boshqacharoq. Ular oqar suvlarga tijorat yoki
ikkilamchi ehtiyojlarni qondirish vositasi sifatida qarashmoqda. Mazkur davlatlarda joylashgan
monopol gigant sanoat korxonalari esa elektr energiyasining asosiy iste‘molchisidir. Masalan,
Tojikistondagi
jami
energiya
resurs¬larining
43
foizini,
jumladan,
mamlakatda
ishlab
chiqariladigan elektr energiyasini 40 foizini «Tojikiston alyuminiy kompaniyasi» Davlat unitar
korxonasi iste‘mol qiladi. Birgina Nurek GESi mamlakatning elektr quvvatiga bo‗lgan ehtiyojini
70 foizini ta‘minlaydi. Mamlakatda ishlab chiqariladigan elektr energiyasining atigi 28 foizigina
aholining ijtimoiy ehtiyojlariga yo‗naltiriladi, xolos. Kuzatuvchilarning fikriga ko‗ra, Tojikiston
va Qirg‗izistonda qurilayotgan katta gidro-energetik inshootlarni qurishdan asosiy maqsad tijorat
maqsadida elektr energiyasini ishlab chiqarish hamda uni boshqa davlatlarga sotishdir. Holbuki,
Tojikiston va Qirg‗iziston ichimlik suviga bo‗lgan huquq insonning birlamchi tabiiy huquqi
ekanligini ta‘kidlovchi inson huquqlari bo‗yicha xalqaro bill hujjatlarini imzolagan hamda
boshqa
xalqaro
shartnomalarning
ishtirokchilari
hisoblanadi.
Yuqori oqimda yirik gidro-energetik inshootlarni tez muddat ichida qurish va ishga
tushirishdan quyi oqimdagi davlatlar uchun kelib chiqadigan iqtisodiy zararning aniq hisobini
aytish qiyin. Buning natijasida yuzaga keladigan ekologik va ijtimoiy oqibatlar har qanday
mamlakatda
keskin
vaziyatni
keltirib
chiqarishi
tabiiy.
Keyingi besh yillikda, tutash hududlardagi o‗rmon va daraxtzorlarning qurishi oqibatida
46 mln. AQSh dollari, paxta ekinlarining kamayishi oqibatida 206,2 mln. AQSh dollari hamda
paxta va boshoqli ekinlar maydoni kamayishidan 5,1 mlrd. AQSh dollari, hammasi bo‗lib 17,8
mlrd. AQSh dollari miqdorida zarar kutilmoqda. Baliqchilik xo‗jaligining o‗zi 14,3 mln. AQSh
dollari hajmida zarar ko‗radi. Bu quyi oqimda joylashgan O‗zbekiston Respublikasi iqtisodiga
jiddiy salbiy ta‘sir o‗tkazadi, albatta. Shuningdek, Rog‗un GESining qurilishi O‗zbekiston uchun
ikki tomonlama zararni keltirib chiqarmoqda. Ushbu inshootda ishlab chiqariladigan elektr
energiyasini iste‘mol qiluvchi Tojikiston alyuminiy zavodi yiliga 22 ming tonna transchegaraviy
xavfli chiqindilarni chiqarar ekan, bundan O‗zbekistonning janubiy viloyatlari katta ekologik
zarar ko‗rmoqda. Jumladan, 2005-2008 yillarda keltirilgan ekologik-iqtisodiy zarar allaqachon
282 mln. AQSh
dollarini
tashkil etgan.
XXI asr bo‗sag‗asida O‗rta Osiyo xalqlari uchun, sayyoramizning boshqa ko‗plab
mintaqalarida bo‗lgani kabi, suv resurslaridan oqilona va adolatli foydalanish masalasi muhim
hayotiy
ahamiyat
kasb
eta
boshladi. Chunki o‗tgan asrning ikkinchi yarmida yirik
transchegaraviy daryolardan uzoqni o‗ylamay foydalanish oqibatida mintaqamiz ekologik
halokat yoqasiga kelib qoldi.[1]
48
Ta‘kidlanganidek, suv resurslaridan oqilona foydalanish, mintaqaviy va global darajada
gidrologik balansni saqlash, suv resurslarini asrash va tejash, suvdan foydalanish hajmini
kamaytirishni ta‘minlovchi dehqonchilik tizimini takomillashtirish, suv xo‗jaligi infratuzilmasini
modernizatsiya qilish, suvni tejaydigan zamonaviy texnologiyalarni joriy etish – bular hayotning
o‗zi oldimizga qo‗yayotgan g‗oyat muhim masalalar bo‗lib, bizdan alohida e‘tibor va o‗zaro
manfaatli munosabatni talab qiladi.
Suv resurslarini boshqarish va tejash sohasidagi mintaqaviy hamkorlikda samarali va oqilona
yondashuv, mas‘uliyatli munosabat va birgalikdagi sa‘y-harakatlar zarur. BMT huquqiy
vositalari ushbu muammolarni hal qilish uchun mustahkam asos bo‗lib xizmat qiladi.
Yurtimizda tabiatni muhofaza qilish bo‗yicha xalqaro me‘yorlarga to‗la-to‗kis javob
beradigan milliy qonunchilik shakllandi va takomillashtirilmoqda. Mamlakatimiz atrof-muhitni
himoya qilish va barqaror rivojlanish sohasidagi barcha asosiy xalqaro hujjatlarga, shu jumladan,
BMTning transchegaraviy suv oqimlarini va xalqaro ko‗llarni muhofaza qilish hamda
transchegaraviy suv resurslaridan foydalanishga doir boshqa xalqaro huquqiy hujjatlariga
qo‗shilgan.
Amudaryo va Sirdaryoning yuqori qismida ulkan to‗g‗onlarga ega katta gidroinshootlar qurishga
doir loyihalarni amalga oshirishga urinishlar mintaqaning butun ekotizimiga tuzatib bo‗l-
maydigan
darajada
ziyon
yetkazishi
hamda
texnogen,
ijtimoiy-ekologik
va
gumanitar
halokatlarni keltirib chiqarishi mumkin.
O‗rta Osiyo mintaqasidagi mavjud suv-ekologik vaziyat, O‗zbekiston rahbariyati
tomonidan Orol dengizi qurishining oqibatlarini bartaraf etish yuzasidan amalga oshirilayotgan
chora-tadbirlar
hamda
O‗zbekistonning transchegaraviy daryolar suvlaridan foydalanish
bo‗yicha nuqtai nazari to‗g‗risidagi atroflicha ma‘lumotlar bilan tanishdilar.
Markaziy Osiyoda yirik gidroenergetik inshootlarning qurilishi ichki va xalqaro
barqarorlikka ta‘sir etmay qolmaydi.
Tojikistondagi murakkab iqtisodiy holat, ayniqsa, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozidan keyingi
turg‗unlik sharoitida yirik gidroinshootlar qurilishi mamlakatda siyosiy va ijtimoiy beqarorlikni
keltirib chiqarishi mumkin. Rog‗un GESining qurilishi 3,3 mlrd. AQSh dollari miqdoridagi
mablag‗ni talab qiladi. Jahon tajribasidan kelib chiqib aytish mumkin, yirik gidroinshootlarning
qurilish xarajatlari, aksariyat holatlarda, rejadagi xarajatdan ancha ortib ketadi. Shuning uchun
ayrim mutaxassislar mazkur qurilish bahosini 6 mlrd. AQSh dollari atrofida belgilashmoqda. Bu
Tojikiston
yalpi
ichki
mahsulotining
salmoqli
qismi
deganidir.
2009-2011 yillarda Tojikiston hukumati Rog‗un GESi qurilishiga 420 mln. AQSh dollari
miqdorida mablag‗ sarfladi. 2012 yil byudjetida ko‗zda tutilgan xarajatlar 223 mln. AQSh
dollarini tashkil qiladi. Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo monitoring tadqiqot guruhi
49
axborotiga ko‗ra, Tojikiston hukumati har bir tojik oilasiga Rog‗un GESi qurilishi uchun 700
AQSh dollari miqdorida majburiy ulush belgilagan. Hozirga qadar 200 mln. AQSh dollari
Rog‗un aksiyalarini aholiga majburiy sotish evaziga to‗plandi. Eslatib o‗tish kerakki, 2004-2009
yillarda Sangtuda — 1 GESining qurilishida ham aholiga ana shunday majburiyat yuklangan
edi. Yevropalik tadqiqotchilarning ma‘lumotiga ko‗ra, bug‘ungi kunda Tojikiston aholisining 53
foizi o‗rtacha, 17 foizi o‗ta qashshoq darajada kun kechirmoqda. Mana shunday sharoitda
Rog‗un GESi qurilishini jadallashtirish maqsadida aholiga solinayotgan bunday majburiy
to‗lovlar ularning noroziligiga, pirovard natijada, ijtimoiy-siyosiy portlashga olib kelishi
mumkin. Yohud, aholining noxush kayfiyati mamlakat ichida va qo‗shni hududlarda hamon
faoliyat yuritib kelayotgan ekstremistik va terrorchi kuchlarning o‗z harakatlarini yanada
kuchaytirishi uchun asos yaratadi. Yirik inshootlarning xavfsizligini mana shunday kuchlardan
himoyalash ham oson emas. Tojikiston Ichki ishlar vazirligi rasmiy ma‘lumotiga asoslangan
Yevropa manbalariga ko‗ra, mamlakatda 1995-2009 yillar davomida
98 ta terroristik
akt
sodir etilgan.
Xalqaro maydondagi siyosiy manfaatlar keskinlashayotgan bir payt¬da hozirgi xalqaro vaziyat
Rog‗un va mintaqadagi boshqa yirik gidroenergetik inshootlar qurilishining geosiyosiy ta‘sirini
ham
unutmaslikni
talab
etadi.
Birinchidan, Qirg‗izistondagi mavjud eng yirik To‗xtag‗ul suv ombori (suv sig‗imi 19,5
mlrd. kub/metr) va qurilishi rejalashtirilayotgan Qambarota –1 GESi (suv sig‗imi 4,5 mlrd.
kub/metr), Tojikistondagi mavjud Nurek GESi (suv sig‗imi 10,5 mlrd. kub/metr) va qurilishi
boshlab yuborilgan Rog‗un GESi (suv sig‗imi 13,5 mlrd. kub/metr) orqali Amudaryo va
Sirdaryo transchegaraviy daryolari suvining katta miqdorini ushlab qolinishi quyi oqimdagi
davlatlarning suvereniteti va milliy xavfsizligiga tahdid solishi mumkin.
Katta sig‗imdagi suv omborlari yuqori oqimdagi davlatlarga daryolar oqimining tabiiy miqdorini
o‗zgartirib, muayyan va uzoqroq muddatda ularni ushlab turish imkonini beradi. Boshqacha
aytganda, yuqori oqim davlatlarining bunday imkoniyatdan siyosiy manipulyatsiya va instrument
sifatida yoki quyi davlatlar uchun sun‘iy suv taqchilligini keltirib chiqarish maqsadida
foydalanishi ehtimoli, tabiiyki, quyi oqimdagi davlatlarda xavotir uyg‗otadi. Oqibatda mintaqa
davlatlari orasida o‗zaro
ishonchga
darz
ketadi.
Ikkinchidan,
Markaziy
Osiyodagi
suv
muammosi tashqi manfaatdor kuchlarning
mintaqadagi faolligini kuchaytiradi. Qudratli davlatlar nafaqat gidroenergetik inshootlar qurish,
balki mintaqada o‗z ta‘sirini kengaytirish maqsadlarini ko‗zlayotgan bo‗lishi ham ehtimoldan
holi
emas.
Eslatib o‗tish joizki, Markaziy Osiyodagi barcha yirik gidro-energetik inshootlarning yuragi –
qudratli generatorlar Rossiyaning «Uralmash» va boshqa sanoat korxonalarida tayyorlanadi.
50
Ularni ekspluatatsiya qilishda Rossiyaning texnik ko‗magi hech qachon istisno etilmaydi. 2004–
2009 yillarda Sangtuda –1 GESi qurilishi xarajatining 75 foizi Rossiya sarmoyalari hisobiga
qoplangan edi. Hozirda «Barki Tojiki» davlat kompaniyasi investorlarga qarzni qaytarish
borasida qiyinchilik va
muammolarga
duch kelmoqda.
Yirik gidroenergetik inshootlarning qurilishi mintaqamizda taxmin qilinishi mumkin
bo‗lgan katta falokatlarni keltirib chiqarishi ehtimoldan holi emas. Ularning oqibatlarini bartaraf
etish uchun bir necha o‗n yillar va hatto, yuz yillar talab qilinishini soha mutaxasislari
ta‘kidlashmoqda.
| 