|
Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko‘ra
|
| bet | 6/15 | | Sana | 31.05.2024 | | Hajmi | 204,7 Kb. | | #258132 |
Bog'liq kurs ishi4[1] Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko‘ra:
tabiiy monopoliya, legal monopoliya, sun’iy monopoliya farqlanadi.
Tabiiy monopoliya tarkibiga kamѐb va ishlab chiqarishning erkin tarzda takror hosil qilib bo‘lmaydigan unsurlari (masalan, nodir metallar, foydali qazilmalar va h.k.)ga ega bo‘lgan mulkdorlar va xo‘jalik tashkilotlari kiradi. Shuningdek, mazkur monopoliya tarkibiga o‘ziga xos texnologiyaning qo‘llanishi sababli raqobatni rivojlantirib bo‘lmaydigan ba’zi bir tarmoqlar va ishlab chiqarish turlari ham kiritiladi.
Tabiiy monopoliya — tovar bozoridagi shunday holatki, unda texnologik xususiyatlarga ko‘ra ishlab chiqarish xarajatlari ortib ketishi munosabati bilan muayyan turdagi tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) bo‘lgan talabni qondirishning raqobatga asoslangan sharoitni yaratib bo‘lmaydi yoki bunday sharoitni yaratish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas.
Bunday vaziyatning sababi miqyosi tejamkor bo’lishi mumkin (maxsulot qancha ko’p ishlab chiqarilsa ,uni ishlab chiqarishning o’rtacha tannarxi shuncha past bo’ladi).Katta firma kchik firmalarga qaraganda ancha past o’rtacha xarajatlarni ta’minlay oladi.Shunday qilib uning mahsulotining narxi kichik kompaniyaning narxidan past bo’ladi.Ushbu miiqyos iqtisodi ishlab chiqarishning texnologik sharoitlarning xususiyatlari bilan izohlanishi mumkin .Bunday tabiiy monopoliyagning eng yaxshi nmunalaridan biri bu transportdir. Transportning ayrim turlarida yo’lovchilar yoki yuklar ttashiladigan vagonlar harakatlanadigan muayyan “chiziqlar”(relslar,similar,tunnellar yoki boshqa narsalar )mavjudligi talab etiladi.Masalan metro,tramvay yoki trolleybus.Ushbu sohalar uchunbir xil iste’molchilaruchun raqobatlashadigan ikkita firmaning mavjudligi juda samarasiz.Tasavvur qiling,bir shaharda ikkita trollreybus parklari bitta yo’nalishda raqobatlashadi.Yoki bir xil mashrutlar bir vaqtning o’zida o’zaro to’qilgan tunelli uchta metroga xizmat qiladi.Metro kabi "qimmat" kompaniyaning mavjudligi juda ko'p yo'lovchilar oqimi bilan izohlanadi, ularning har biri past haq to'laydi, ammo ko'plab yo'lovchilar bilan bu xarajat xarajatlarni qoplash uchun etarli. Agar ikkita metro paydo bo'lsa va yo'lovchilar oqimi ikkiga bo'linsa nima bo'ladi? "Ularning" metrosi xarajatlarini qoplash uchun har bir yo'lovchi deyarli ikki baravar ko'proq pul to'lashi kerak.
Ammo tabiiy monopoliya nafaqat texnik sharoitlar, balki bozor talabining nisbatan oz miqdori tufayli ham yuzaga kelishi mumkin. Kuniga o'nlab yo'lovchilarni tashiydigan ikkita kichik aholi punktlari kesishmasida qayiqchi bo'lganini tasavvur qiling-a, olingan pul uning xarajatlarini qoplashga qodir emas. Nega bu o'tish joyida ikkita qayiqchi bor? Yoki atom muzlatgichlarini ishlab chiqarish: agar ular yiliga atigi 2-3 ta ishlab chiqarilishi kerak bo'lsa, ushbu sohada qancha firma bo'lishi mumkin.
Bunday monopoliyaning sabablari odamlarning harakatlariga bog'liq bo'lmaganligi sababli, bunday monopoliya tabiiy deb nomlanadi. Ammo iqtisodiyotda yakka shaxslarning sa'y-harakatlari tufayli monopoliya vujudga kelishi mumkin.
Bunday samaradorlik ishlab chiqarish hajmining ko‘payib borishi bilan tovar birligiga to‘g‘ri keluvchi xo‘jalik xarajatlarining ahamiyatli darajada pasayib borishida namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, tabiiy monopoliya sub’ektlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar iste’molini boshqa turdagi mahsulotlar bilan almashtirib bo‘lmaydi.
|
| |
