WWW.HUMOSCIENCE.COM
595
TA’LIM JARAYONIDA MULTIMEDIA VOSITALARINING
SAMARADORLIGI
Suyarov Zoir Shoymardonovich
Qashqadaryo viloyati PYaMO’MM o’qituvchisi
Annotatsiya
Maqolada ta’lim jarayonida multimedia vositalarining turlari va ularning
samaradorligi haqidagi ma’lumotlar bayon etilgan.
Kalit so’zlar
Zamonaviy axborot texnologiyalari, multimedia, multimedia vositalari,
multimedia texnologiyasi, informatsion vositalar, kompyuter savodxonligi.
Ma’lumki, har bir shaxsning ma’naviy kamoloti unda amalga oshiriladigan
ta’lim-tarbiya ishlarining mazmuni shakl va metodlariga bog’liqdir. Shu boisdan
ta’lim-tarbiya jarayonini pedagogik talqin qilish, uning samarali kechishini ta’minlash
zarurati yuzaga keldi. Buning uchun kichik maktab yoshidagi (1-4 sinflar)
o’quvchilarini tarbiyalashda ta’limning zamonaviy axborot texnologiyalaridan ham
unumli foydalanish, kompyuter savodxonligini shakllantirish, Internet bo’yicha ilk
elementar tushunchalar berish lozim bo’ladi. Ana shunday texnologiyalaridan biri
multimedia vositalaridir. Multimedia vositasini ta’lim sohasiga tatbiq etish uchun
uning elektron manbalarini ishlab chiqish zarurati tug’iladi. Bunday ta’lim
manbalariga elektron darsliklar, qshllanmalar, metodik ishlanmalar, taqdimotlar,
slaydlar, Internet materiallari, axborot-resurs markazlari kiradi.
Multimedia vositasining bir qancha ta’riflari mavjud, ularning ayrimlarini
keltiramiz. Jumladan, multimedia - (inglizcha-yunoncha multimedia - o’rta vositalar)
bu –axborot informasiya uzatishning xilma-xil vositalarini qamrab oluvchi texnologiya
bo’lib, unda muayyan dasturlar va vositalar mavjud bo’ladi. Multimediaga ega
WWW.HUMOSCIENCE.COM
596
kompyuterlar odatda kuchli videotizmga, vadeomagnitafon va videokameralarni
ko’rish imkoniyatiga, tasvirni ushlash va axborotlarni rangli grafika, ovozlarning
chiqishi va sintezlashgan musiqalar kabi turli ko’rinishlari bilan ishlash imkoniyatidir.
Multimedia texnologiyasi – informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari
asosida audio, video, matn, grafika va animasiya ( obyektlarning fazodagi harakati)
samaralari asosida o’quv materiallarini tarbiyalanuvchilarga yetkazib berishning
mo’ljallangan ko’rinishidagi texnologiyasidir.
Multimedia – bu maxsus texnologiya bo’lib, dasturiy va texnik moddiy ta’minot
asosida kompyuterda bir vaqtning o’zida matnli, tasviriy axborotni tovushli va
harakatli holda ifodalash imkoniyatidir.
Multimedia – kompyuter tizimida matn, tovush, videotasvirni va turli
animasiyalarni mujassamlashtirish imkonini beruvchi zamonaviy axborotlar
texnologiyasidir.
Multimedia vositalariga multimedia vositalarini yaratishda foydalanadigan
audiokolonka, mikrofon, videoproyektor, Veb kamera, TV tuner kabi uskunalar,
dasturlar va amalda foydalanishga mo’ljallangan materiallar kiradi.
Multimedia
vositalari pedagogik
nuqtai nazaridan boshlang’ich sinf
o’quvchilarining ta’lim-tarbiyasi jarayoniga tatbiq etilishida kompyuter asosida
yangicha yondashuv hisoblanadi. Kompyuterli texnologiyalar o’quvchilarning
faolligini oshirishda, o’rganiladigan o’quv materiallarining hajmini ko’paytirishda va
ta’lim jarayonining samaradorlik darajasini oshirishda muhim vosita sifatida amalga
oshirilmoqda. Unda kompyuter monitoriga qarab ekranda ko’rsatiladigan
materiallardan foydalanib bilim olish, kompyuter savodxonligini shakllantirish, ta’lim
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Multimediali kompyuterli texnologiyada ko’rgazmali vositadan tashqari ta’lim
beradigan manba sifatida qaraladi. Chunki o’rganiladigan materiallar oldindan
kompyuter xotirasiga joylashtirilgan bo’ladi. O’qituvchi qaysi mavzuni o’quvchilarga
o’rgatmoqchi bo’lsa, kerakli ma’lumotlarni monitor ekraniga chaqirib oladi va
WWW.HUMOSCIENCE.COM
597
namoyish etiladigan materiallar bilan o’quvchilarni tanishtiradi. Shu asosda ular
mavzu yuzasidan namoyish etilgan materiallarni o’rganib boradilar. Bunda
o’quvchilar kompyuter bilan yetarli darajada qo’nikma hosil qiladi. Shu bilan birga
kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning kompyuterdan foydalanish jarayonida
tafakkuri rivojlanadi, bilim olishga qiziqishi ortadi va dunyoqarashi kengayib boradi.
Multimediadagi matn qisqa, tushunarli va aniq bo’ladi. Kichik maktab yoshidagi
o’quvchi uni nafaqat o’qish, balki yod olish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Ovoz o’qish yoki turli vositalar tovushdan iborat bo’ladi. Bunda ovozning jalb
qilish xususiyatiga, ya’ni intonatsiyali, musiqali yoki hayajonli bo’lishi katta
ahamiyatga ega. Jonli harakat odam, narsalar yoki predmetlarning xatti-harakatidan
tashkil topadi. Undagi yagona talab-jonli harakatlarning tarbiyaviy va estetik
xususiyatiga ega bo’lishidir. Grafik tasvirlar muayyan mavzuni tasavvur qilish uchun
hosil qilinadi. Bu hol xotirani mustahkamlashga ham xizmat qiladi.
Multimedia vositalaridan o’qitish jarayonida foydalanish o’qitish sifatini va
samarasini oshirishning eng qulay usullaridan biri bo’lishiga qaramasdan, unga mos
dasturlar bo’lmasa yoki ulardan foydalanilmasa kutilgan samarani bermaydi. Shuning
tuchun har bir o’quv fanining xususiyatidan kelib chiqib, o’quv materialining asosiy
va muhim elementlarining o’quvchilar o’zlashtirish jarayoniga mos kelishi, dastur
vositalari ekrandagi tasvirlarning rangiga, ma’lumotlarning tuzilishiga, obyektlarning
ko’rinishiga, tovushlarning qulayligini e’tiborga olishni nazarda tutadi.
Mulimedia vositalari o’quvchiga yakka tartibda yondashish imkonini beradi.
O’qituvchining bevosita ishtirokisiz ham o’quvchi materialni o’zlashtirishi mumkin
bo’ladi. Multimedia xozirda juda tez rivojlanayotgan zamonaviy axborot
texnologiyalardan bo’lib, u quyidagi xususiyatlarga ega:
* An’anaviy axborot turlarini: matn, jadval, turli xil bezaklar hamda orginal
axborot turlarini: nutq, musiqa, telekadrlar, videofilmlardan parchalar, lavhalar,
animasiya ko’rinishidagi axborotlarni o’z ichiga oladi.
WWW.HUMOSCIENCE.COM
598
* Video va audio axborotlarni kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun
markaziy prottessorning harakatchanligini, ma’lumotlarni uzatish shinasining
o’tkazish qobiliyatini, tezkor video va xotira hajmini, katta sig’imli tashqi xotirani,
kompyuter kirish - chiqish kanallari bo’yicha almashinuv tezligini taxminan ikki
barobar oshirish talab etiladi;
* “inson-kompyuter-inson” interaktiv muloqotining yangi darajasining
ta’minlanishi, muloqot jarayonida foydalanishda ancha keng va har tomonlama
axborotlarni olishga ega bo’lish.
Hozirgi amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, multimedia vositalari yordamida ta’lim
sohasida o’quvchilarni o’qitish ikki baravar samarali bo’lmoqda. Ma’lumki, eshitgan
materialning to’rtdan bir qismi xotirada qoladigan bo’lsa, o’quvchilarga berilayotgan
materiallarni video orqali amalga oshirsak, axborotni xotirada saqlanib qolishi va
tasavvur qilish imkoniyati 35-70 % gacha oshadi. Shuningdek, mazkur o’quv dasturlar
audio video va grafika ko’rinishida mujassamlashtirilgan holatda o’quvchilarga
berilsa, materiallarni xotirada saqlab qolish 70-95 % ga oshishi kuzatimoqda.
Ta’lim sohasida multimedia vositalari yordamida o’quvchilarga bilim berish
afzalliklari quyidagilardan iborat:
Ta’lim jarayonida berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq
o’zlashtirish imkoniyatining mavjudligi;
Ta’lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqining yanada
oshishi;
Dars jarayonida bilim olish vaqtining qisqarishi natijasida vaqtni tejash
imkoniyatiga erishilishi;
Olingan bilimlarning kishi xotirasida uzoq muddat saqlab qolishi va uni
amaliyotda qo’llash mumkinligi.
Multimediani ta’lim jarayoniga qo’llashning ayrim muammolari ham mavjud,
jumladan:
WWW.HUMOSCIENCE.COM
599
* Ta’lim uchun zarur bo’lgan o’quv materiallarini hamda boshqa zaruriy
ko’rsatmalarni qo’llanma shaklida o’quv kom’pyuter dasturlari ko’rinishida ishlab
chiqish;
* Ishlab chiqilgan o’quv kom’pyuter dasturlari uchun multimedia elementlarini
qo’llash.
Taraqqiy etib borayotgan informatsion vositalar jamiyatimizda ijtimoiy
rivojlanishining asosini belgilovchi an’anaviy imkoniyatlar bilan bir qatorda
insonlarning qobiliyati, tashabbuskorligi, ishga ijodiy yondashishi, intelektual
faoliyati, mustaqil ravishda o’z bilim va ko’nikmalarini takomillashtirishi kabi omilllar
tashkil etadi. Katta hajmdagi ma’lumotni saqlash, uzatish, qabul qilish bilan bog’liq
axborot yaratish jarayoni inson faoliyatini turli soxalarida kompyuter texnoloiyalarini
rivojlantirishlarini ko’zda tutadi.
Inson tafakkuri shu qadar taraqqiy etib bormoqdaki, bunda texnikalashtirish va
kompyuterlashtirish jarayoni nafaqat ishlab chiqarishning turli soxalari, balki
madaniyat va ta’lim soxalariga ham dadil kirib bormoqda. Kompyuter
texnologiyalarining shiddat bilan rivojlanishi ta’lim jarayonini yangi bosqichga
ko’tardi. Bu o’z o’rnida ta’lim mazmunini, metod va shakllarini qayta ko’rib chiqish
uchun yangi bilim hamda ko’nikmalar bilan yanada boyitish zaruriyatini tug’dirdi.
Bugungi kunda jamiyatimizning turli sohalarida faoliyat ko’rsatuvchi
mutaxassislarning professionallik darajasi ularning kompyuter tehnologiyalarini
egallaganligi bilan ham belgilanadi. Bu hol zamon talabiga aylanib qoldi. Mazkur
talabga javob berish uchun mutaxassislarni tayyorlash jarayonida, ya’ni ta’lim
muassasalarida yetarli baza yaratilishi kerak.
Hozirgi vaqtda ta’lim muassasalarida yangi pedagogik texnologiyalarning ilmiy
asoslarini yaratish, ularni tasniflash, metodik ahamiyatini belgilash kabi dolzarb
muammolar ustida ish olib borilmoqda. Yangi pedagogik tehnologiyalar deganda,
an’anaviy va noananaviy metodlar bilan bir qatorda ta’limni kompyuterlashtirish ham
tushuniladi. Shu manoda tobora shakllanib borayotgan kompyuter-axborot madaniyati
WWW.HUMOSCIENCE.COM
600
axborotni yetkazish va qabul qilishda yangi munosabatlarni vujudga keltiradi,
fikrlashning yangi turini xosil qiladi. Bunda inson inofrmation koinot bilan o’zaro
muloqotga kirishadi. Telekommunikasiya (telefon, televideniye, radio) tarmoqlarining
kompyuter tarmoqlari bilan birikishi yagona jahon axborot makonini-multimediani
tashkil etadi. Ushbu makonning eng muhim qismi Internet tarmog’i ayniqsa uning
giper-media xizmatlari (Vorld-Vide Veb), gipermediapochta, videokonferensiyalardir.
Multimedia (“ko’p muhitlik” degan ma’noni bildiradi)-zamonaviy axborotlar
tehnologiyasi bo’lib, kompleks tushunchani anglatadi. Multimedia axborotning turli
ko’rinishlari-matn, jadval, grafika, nutq, animatsia, multiplikatsiya), video tasvir,
musiqa yordamida axborotni yig’ish, saqlash, qayta ishash va uzatish vazifalarini
bajaradi. Multimedia “inson-kompyuter” interaktiv (diologig) muloqotning yangi,
takomillashgan pog’onasi bo’lib, unda foydalanuvchi juda keng va har tomonlama
axborot oladi. Multimedia vositalaridan hordiq chiqarish, ta’lim olish va reklama kabi
sohalarda foydalaniladi. Multimedia vositalari asosida kichik maktab yoshidagi
o’quvchilarga ta’lim berish hozirgi kunning dolzarb masalalaridandir.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ta’lim jarayonida multimedia vositalarini
qo’llash pedagogik va psixologik nuqtai nazardan juda katta ahmiyatga ega. Unda
beriladigan material chuqurroq o’zlashtiriladi, vaqtni tejash imkoniyatiga erishiladi,
olingan malumot kishi xotirasida uzoq vaqt saqlanadi, kichik maktab yoshidagi
o’quvchilarning passiv tinglovchi sifatida ishtirok etishi qisqarib, izlanuvchanlik va
bilish faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan multimedia dasturlari tadbiq etiladi,
ta’lim jarayoniga badiiylik kiritiladi.
| 