|
TEMA: 8. ORTA AZIYANIŃ MEZOLIT DÁWIRI ULIWMALIQ KLASSIFIKACIYASI
|
| bet | 16/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022TEMA: 8. ORTA AZIYANIŃ MEZOLIT DÁWIRI ULIWMALIQ KLASSIFIKACIYASI
Reje:
1. Mezolit da’wiri sharayati ha’m tas qurallari.
2. Mashay esteligi
3. Obishir I hám Obishir V estelikleri
4. Qosılıw esteligi
Mezolit (grek tilinen. mesos-orta, aralıq ) - bul qısqa ótiw dáwiri (eramızǵa shekemgi 12-7 mıń jıl ) áyyemgi tas asri (paleolit) hám keyinirek jańa tas asri (neolit) ortasında. Geyde epipaleolit dep ataladı (grek tilinen. epi-keyin), bul sózbe-sóz postpaleolit yamasa protoneolit degen mánisti ańlatadı (grek tilinen.protos-birinshi), sózbe -sóz-birinshi neolit.
Mezolittin’ waqtınshalıq shegaraları júdá jaqın, sebebi onıń baslanıwı hám dúnyanıń túrli múyeshlerindegi aqırı birdey emes, bálki waqıt. Mezolittin’ baslanıwı muzlıqlardıń eriwi hám ıqlım ózgeriwi, geografiyalıq landshaft, flora hám faunanin’ aqırına tuwrı keldi. Mezolitdegi mádeniyatlar aymaqlıq tárepten sheklengen bolıp, paleolitge tán bolǵan anıq izbe-izlik joq.
Arktik ıqlım subarktic penen almastırildi, muzdan azat bolǵan jerler ormanlar menen oralǵan. Padalar jasaytuǵınlıq kiyik arqaǵa qaytıp ketti, úńgir ayuları hám mamontlar joq bolıp ketti hám olar ornına orman hám shól haywanlarınıń zamanagóy túrleri keldi. Haywanlardin’ maydalasiwi sebepli an’shiliqtin’ mobillesiwine, awinin’ jámáátlik usılları individualǵa berile baslandı. Soǵan kóre, qural jáne onıń wazıypaları ózgerdi, atıw quralları hám bárinen burın kósher menen oq jay keń tarqaldı.
Ósimlik dúnyasınıń ózgeriwi (fauna) jabayı haywanlardı qolg’a u’yretiw hám sharwashılıqtı rawajlandırıw ushın qolay shárt-shárayatlardı támiyinledi. Bul waqıtqa kelip eshkiler, qoylar xanaqilastirilip hám keyin iri sharwa haywanlari payda boldi. Terimshilik jáne de joqarı dárejede rawajlanip odan diyxanshiliq ajiralip shig’adi.
Insan islep shıǵarıw iskerligin jáne de keńeytiw sharwashiliq, terimshilik, ańshılıq hám balıqshiliq, islep shıǵarıw - awıl xojalıǵı hám sharwashılıqqa jámáátlik hám ajıratıwshı sırtqı kórinislerden ótiw júz boldı. Awıl xojalıǵı, sonıń menen birge, úy xojalıǵı, tek hayallardıń iskerlik tarawına aylandı.
Mezolitik adamlar haywanlardıń terisinen kiyim tigip hám kishi jen’il ilashiqlarda jasadılar. Ot tekǵana xojalıq mútajlikler ushın emes, bálki texnologiyalıq maqsetler ushın da isletilingen-tayaqlardı keskinlestiriw hám úshlarin jánede qattılaw beriw, qayiqlardi óndiriste terek shaqların qosıw hám taǵı basqada.
Mezolittin’ aqırında awıl xojalıǵı hám sharwashılıqqa ótiw menen bir waqittiń ózinde adam turaqli jasaw tárizine ótiwdi basladı, turaqlı xalıq punktleri payda boldı. Sol sebepli, aldin olar tábiy turar jaylar hám waqtınshalıq jasaw orini menen qaniqqan bolsa, endi adam aǵashdan, ilaydan hám qamıstan kóbirek bekkem ılashıqlardı qurıwǵa kiristi.
Mezolit texnologiyası quramalı tas quralların jáne de rawajlandırıw hám tarqatıw menen xarakterlenedi. Olardıń kesiwshi qurallari aǵash yamasa su’yek ramkasına jaylastırılǵan hám mexanik tárzde yamasa jabıstirip biriktirilgen pıshaq formasındaǵı plastinka edi. Tas qurallar barǵan sayın anıq geometriyalıq sırtqı kórinislerge iye bolıp, sırtqı kórinisi jaqsılandi.
Tas ónimlerin islep shıǵarıwdı keńeytiw islep shıǵarıw protsessinde arnawlı texnologiyalıq usillardi shıǵarıwǵa alıp keldi. Tastan jin’ishke plastina ha’m otsheplerdi aliw, tasdıń qopal qatlamın tegislew, tasdı noqat hám otjim usilinda retushlaw, taslardi joniwda hám hár bir usilda onıń háreketin ámelge asıratuǵın quraldı, sonıń menen birge onıń dáslepki materialǵa tásiri nátiyjesin anıq ajıratıp kórsetiw múmkinshiligine eristi.
Mezolit dáwiriniń tiykarǵı texnikalıq jetiskenligi oq jay hám oqlardıń keń tarqalıwı edi.
Oq jay song’i paleolit dáwirinde payda bolǵan, biraq úlken haywanlardı (mamont, bizon hám basqalar ) tutıwda ol júdá kem nátiyjeli hám derlik isletilmegen. Bir waqtıniń ózinde oq jay menen basqa túrdegi atıw quralları payda boldı -bumerang, aǵashdan tayarlanǵan oraq formasındaǵı tayaqtı ańlatadı, bul texnikalıq atıw waqtında ol taslanǵan jayǵa qaytıwı múmkin edi. Bul ekzotik qural házirgi ku’nge shekem Afrika hám Avstraliyanıń ayırım jergilikli xalqı tárepinen saqlanıp qalǵan hám sonıń menen birge sport quralları retinde oq jay sıyaqlı qayta tiklene basladı. Bir tárepden oq jay, bumerang hám nayzalardan paydalanıw awdin’ rawajlanıwın xoshametlentirdi, basqa tárepden-insan tárepinen mexanika nızamların intuitiv túrde ózlestiriwdiń baslanıwın kórsetdi.
Mezolit dáwirine kelip qubla aymaqlarda, sonday-aq Orta Azıyada segment, trapetsiya hám ushmuyeshli formadaĝı mayda qurallar –mikrolitler payda bolip suyek yáki aĝash dástesinen qadama sıpatında paydalanılĝan.
Qadamalar dástelerine bit, um-katron menen japistrip bekkemlengen yáki qayıs penen baylanĝan. Bul qurallardan adamlar kesiw hám òriw maqsetlerinde pishaq hám oraq sıpatında keń paydalanĝan. Mezolit dáwiriniń eń ūlken oylap tabılıwı hám jetiskenliklerinen jáne biri oq jaydıń oylap tabılıwı edi. Oq jay – insan oylap tapqan eń dáslepki quramalı qural bolıp , ol insanyattıń uzaq dawam etken miynet tájriybesi hám zakawatınıń nátiyjesi edi.
Ilaqtiriw menen keń tarqalǵan atıw quralları (oqlar, nayza, garpunalar hám basqalar) hám olardıń keskin ósiwi olardıń islep shıǵarıw texnikasın rawajlanıwına alıp keldi, bul mikrolitik (grek tilinen. mikros-kishi + lithos) qurallar. Mikrolitler menen úskenelestirilgen qurallar islep shıǵarıw ushın júdá qolay hám bekkem bolıp, ásbap ushın júdá zárúrli edi; pıshaqlar, keskishler, tesgish hám basqalar.
Mikrolitik texnika demde kóplegen kontinentlerge tarqaldı hám tasdı qayta islew texnikasın rawajlandırıwdıń eń joqarı da’rejesi boldı. Bul qural hám qurallardıń jańa túrlerin jaratıw ushın tiykar bolıp, olardıń miynet qısıqlıǵı hám islep shıǵarıw múddetin sezilerli dárejede qısqartirdi, sonıń menen birge, alg’ashqi ja’ma’a’ sistemanıń islep shıǵarıw kúshlerin sezilerli dárejede asırıwǵa járdem berdi.
Búgingi kúnde qattı eritpe menen qurallardı bekkemlew texnologiyası metall hám mineral -keramik ınstrument óndiriste jańa rawajlanıwǵa eristi. Mikrolitler menen bir qatarda makrolitlar islep shıǵarıw dawam ettirildi: chopper, chopping, tas balta (kliver), bifas hám tas jonǵı, garpun hám basqa iri tas qurallar. Olardı óndiriste tasdı tegislew, noqatlı retush hám burawlaw sıyaqlı jańa usıllar keń qollanila baslandı.
Ot tekǵana xojalıq, bálki texnikalıq mútajlikler ushın da qollanila baslandı. Onıń járdemi menen qayiqlardin’ boslıqları jasaw, tayaqlardıń úshlari keskinlesdi hám bekkemlendi, suw menen qizdırıw hám suwǵarıw arqalı úlken taslar bolındı. Diyxanshiliqtin’ rawajlaniwi ha’m jerge islew beriwdin’ kelip shıǵıwı arnawlı awıl xojalıǵı ásbapların talap etdi. Úyde túrli aǵash, su’yek hám teri buyımları menen bir qatarda, birinshi qopal ılay (keramika) ónimleri de janbaytuǵın formada payda boldı; kostryulkalar, chashka, lampalar hám basqalar.
Usı dáwirde mayda quralshalar qatarı iri hám uzın tas qurallar –makrolitler hám keń tarqalĝan hám qollanılĝan. Balta tárizli tas qurallar usılar qatarınan esaplanadı. Mezolit dáwiriniń eń ūlken jetiskenliklerinen biri it, shoshqa eshki, qoy hám basqa haywanlardı qolĝa uyretile baslawı edi. Arxeologıyalıq izertlewlerge tıykarlanıp aytsaq boladı mezolit dáwirine kelip Aldıńĝı , Orta, hám Jaqın Shıĝıs Azıyanıń ayrım jerlerinde terimshilikten diyxanshılıqqa hám ańshilıqtan sharwashılıqqa sonday-aq xojalıqtın aldıńĝı ònimdar formasına otiw baslanĝan.
|
| |
