|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 14/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022 Safarboyev Rahimbek, 1-tema Komp.Arxitekturasi, Sandug\'ash-WPS Office, qMU, 5120100 Каракалпак тили панлер дизими (3), 166666666, Ólshew ásbaplarınan Beletler 2022 j Taza, Ешбаева Н2, 1111111111 (3), Qoraqalpoq davlat unversiteti Yuridik fakultet 104 (2), TOY STOLL, 1, 1515151111441444, АРЗА, Tuproq geografiyasidan mustaqil ishi. ABDULLAYEVA INOBATBaqlaw ushin sorawlar
1. Orta paleolit dáwiriniń tábiiy shárt-sharayatlari?
2. Orta paleolit dáwiri tas qurallari jasaliw texnikasi hám tarqaliwi?
3. Mikro hám makro qurallar?
4. Muste mádeniyati hám neandertallardiń tarqaliwi?
5. Orta paleolit dáwiri estelikleri?
Test sorawlari
Orta paleolit dáwiri mádeniyati?
A) Olduvay B) Madlen C) Solyutre D) Muste
Neandertal adami qaysi aymaqtan tarqalǵan?
A) Afrikadan B) Kishi Aziyadan C) Evropadan D) Orayliq Aziyadan
Neandertal adaminiń tarqaliwiniń eń shetki shegarasi?
A) Altay B) Fergana C) Qitay D) Hindistan
Tesiktas úngir mákani qaysi dáwirge tiyisli?
A) orta paleolit, B) erte paleolit, C) sonǵi paleolit, D) mezolit
Surxandaryadaǵi Amir Temur úngirin kim ashqan?
A) V.Lomaev B) M.Gerasimov C) A.Okladnikov D) O.Rostovsev
Takalisoy úngiri kim tárepinen aship úyrenilgen?
A) N.Toshkenboev B) U.İslomov, C) Y.Ǵulomov, D)A.Asqarov
“Dodeqadim” tapilma jayi qaysi dáwirge tiyisli?
A) sonǵi palolit B) erte paleolit C) orta paleolit D) neolit
“Samarqand mákani” neshinshi jili ashilǵan?
A) 1939 B) 1932 C) 1945 D) 1940
“Angillak” úngir mákani qaysi wálayatda jaylasqan?
A) Qashqadarya B) Samarand C) Nawayi D) Buxara
Tesiktastiń mádeniy qatlamlarinan qansha tas buyimlar tabilǵan?
A) 2228 dana B) 2500 dana C) 2200 dana D) 3000 dana
“Obirahmat” úngir mánziljayi neshinshi jilda ashilǵan?
A) 1962 B) 1952 C) 1960 D) 1958
”Kólbuloq”ti úyreniwdiń 2-basqishina kim basshiliq qilǵan?
A) U.İslomov B) M.Qosimov C) N.Toshkenboev D) A.Sagdullaev
TEMA: 7. ORTA AZIYANIŃ SONǴI PALEOLIT DÁWIRI ARXEOLOGIYASI
Joba:
1. Ózbekstan sonǵı paleolit dáwiri úyreniliwi
2. Sonǵı paleolit dáwiri tiykarǵı estelikleri
3. Siyobsha, Zirabuloq ha’m Xójamazgil mákanları
Tayansh atamalar: Sonǵı paleolit, Samarqand mákanı. Kólbuloq mákanı, M.R. Qosimov, Ó.I.Islomov, N.K.Anisyutkin, Dodekadim tabilǵan zat jayı, Ózbek-Rossiya qospa ekspeditsiyasi, Angillak úngiri.
Bunnan 35-45 mıń jıllar burın Evropa hámde Jaqın Shıǵıs paleolitinde zamanagóy tipdegi adamlardıń hám olarǵa tán bolǵan mádeniyatlardıń pútkil dúnya júzi boylap tarqalıwı alǵashqi tariyxta zárúrli hádiyse boldı. Bul halat sol dáwir adamlarınıń tiykarǵı jumıs quralları bolǵan tas buyımlardıń ózgeriwi menen sáykes keshti. Sońǵı paleolit dáwiriniń baslanıwı waqıtı máselesi áyyemgi tas dáwiri arxeologiyasında eń tartisli iskerlik tarawılardan biri bolıp qalıp atır. Bul mashqala menen arxeologiya hám antropologıya tarawları tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Ásirese, antropologıya xomo sapienstiń kelip shıǵıwı máselesi menen shuǵıllanadı. Búgingi kúnde neandertallar muste atlı mádeniyatqa, xomo sapienslar sońǵı paleolitge tán mádeniyatlarǵa iye bolǵanlıǵı haqqındaǵı dástúriy qarawlar tek statistikalıq kózqarastan óz áhmiyetin saqlap qalǵan. Eger, ayırım jaǵdaylarda xomo sapiensler muste dáwirine tán buyımlar yamasa kerisinshe, erte sońǵı paleolit dáwirine tiyisli tas qurallar neandertal tipindegi adamlar qábirleri menen birgelikte tabılǵan.
Sońǵı paleolit dáwiriniń basları ushın mustege tán dástúrlerdi uzaq waqıt ózlerinde saqlap qalǵan arxaik kórinistegi (ádetde, olar orta paleolit dáwirine tiyisli jergilikli mádeniyatlardıń miyrasxorları bolıp tabıladı) hám sol waqtıniń ózinde olardan sońǵı paleolitge tán belgilerdiń qálipleskenligi menen bir birinen parq etiwshi materiallıq gruppalardıń birge jasawı xarakterli bolıp tabıladı. Sońǵı paleolit dáwiriniń eń zárúrli texnologiyalıq elementlerinen biri tuwrı standartdaǵı pıshaqsiman plastinalar sindirib alıw imkaniyatın bergen prizmatik shaqmaqlaw texnikası bolıp tabıladı. Sońǵı paleolit dáwirine tán tas qurallar túrli sırtqı kórinislerindegi qırǵıshshalar, keskishler, tıyıqlar (ostriya), qashawsıman qurallar, qırlarınan biri bile-tura topırlastırılgan (topırlastırıwshı tik retushlew járdeminde) plastinkalar, tas pıshaqlar, bizler, ushlari retushlenip kesilgen tas buyımlardan ibarat esaplanadi. Sonıń menen bir qatarda, erte paleolit dáwirine tán bolǵan tas qurallarda húkim súriwida dawam etken (qırǵıshlar, tissiman, oyip kertip islengen qurallar hám hátte, geyde chopperler da ). Biraq, bul qurallar procenti salıstırǵanda kem sanlı bolǵan.
Sonǵi paleolit sanaatı ushın prizmatik nukleuslerden úzliksiz ushirindilardi (otshep) kóbinese plastinalar alıp taslaw ushın paydalanıw xarakterli bolıp tabıladı. Qurallardıń kóplegen arnawlı formaları bar. Súyek qayta islew keń tarqalǵan bolıp, qurallardı islep shıǵarıw ushın, sonday-aq súyek yamasa aǵash bólimlerdi tas penen baylanıstırıp turadı. Tasdı usaqlaw, kesiw, silliqlaw keń tarqalǵan. Sonǵi paleolit mádeniyatı Evropa, Arqa Afrika, Jaqın hám Orta Shıǵıs, Sibir, Oraylıq hám Qubla Aziya, Arqa Qitaydıń territoriyasinda aniqlanǵan. Basqa aymaqlarda tas shiyki onimin qayta islew Muste dástúrinde rawajlanıwda dawam etdi.
Sonǵi paleolit dáwiriniń materiallıq ayrıqshalıǵi Homo sapiens zamanagóy túrdegi insan iskerligi menen baylanıslı bolǵan birden-bir arxeologik dáwir. Usi dáwirde adamlar elede ańshiliq hám terimshilik penen shuǵillandi. Social kózqarastan qaraǵanda, bul dáwirde alǵashqi jámáát hám kóplegen izertlewshilerdiń pikirine kóre, qáwim sisteması jánede rawajlanadı. Sonǵi paleolit dáwirinde materiallıq mádeniyat sebepli tasti qayta islew texnikasın jetilistiriw, texnikalıq shiyki onim retinde súyekten keń paydalanıw, kórkem óner túrli formaları payda boldi, aldınǵı dáwirge salıstırǵanda úlken parq edi.
Íqlım ózgeriwine qaray, málim bir regiondaǵı haywanlardıń quramı geyde júdá keskin ózgergen. Joǵalıp qalıw hám hár qıylı haywan túrleriniń sanın kemeyiwiniń tiykarǵı sebebi ıqlım hám landshaftlardaǵı sezilerli ózgeriw bolıp tabıladı. Sońǵı payıtlarda sonıń menen birge, bul bir-birine baylanıslı bolǵan hádiyselerde Jerdiń magnit maydanındaǵı ózgerisler sebep ekenligi, polyustıń sońǵı inversiyasi 12-10 mıń jıl aldın júz bergen. Organikalıq dúnyadaǵı bul yamasa basqa ózgerislerdi aldınan belgilep qoyǵan bolsa-da, bul ózgerislerdiń tiykarǵı sebepleri gúmansiz insan iskerligi emes, bálki pútkil tábiy ortalıqtıń ózgeriwi edi. 12-10 mıń jıl ilgeri keń qamtılǵan muzlıq az-azdan keyinge sheginip, joǵalıp ketedi hám zamanagóy geologik dáwir-golosen baslanadi. Aldınǵı dáwirlerge salıstırǵanda sonǵi paleolit haqqındaǵı maǵlıwmatlar júdá túrme-túr hám tolıqlaw bolıp tabıladı.
Bul dáwir ushın eń zárúrli hám ayrıqshalıqlar prizmatik bóliniw texnikası, súyek hám tasdi virtuoz qayta islew, hár qıylı qurallar kompleksi - 200 dey hár qıylı túrleri boyınsha keń tarqalǵan dep esaplanıwı múmkin. Sonǵi paleolit tas quralları retushli mikroplastinalar, qirǵishlar, tiǵlar, kesgish, ótkir tesgish, ilgish, prizmatik nukleusten jasalǵan plastinka, tisli qurallar.
Tas shiyki onimin ajıratıw texnikasında sezilerli ózgerisler júz berdi, kóp mıń jıllar dawamında tájiriybe insandı prizmatik nukleusdi jaratiliwina alıp keldi. Bunday jumıs bólegi plastinka yamasa plastina aliw imkaniyatin payda etti. Materialdı únemlep jumsaw imkaniyatın berdi hám hár qıylı qurallardı islep shıǵarıw ushın qolay tiykar bolıp xızmet etdi. Sonǵi paleolitdegi retush texnikası joqarı hám júdá hár-qıylı bolıp qirlari ótkir qurallar hám pıshaqlardiń jaratılıwina múmkinshilik berdi. Sonǵi paleolit quralları aldınǵı dáwirlerge salıstırǵanda óz kórinisin ózgertiredi, formasın hám ólshemlerin ózgertiw hám jáne de jetilisken retush texnikası sebepli kishilew boladı. Tas ónimleriniń túrliligi ónim formalarınıń talay turaqlılıǵın menen birlestirilgen. Qurallardıń túrliligi arasında aldınǵı dáwirlerde málim bolǵan gruppalar hám ámelde bolip, biraq jańalari jetilisip keń tarqalǵan. Birqansha qurallardıń ayriqsha salmaǵı asadı (keskish, qirǵishshalar), basqalar bolsa kerisinshe keskin azayadı (qirǵishlar, ótkir tiǵli qurallar) hám geybirewleri pútkilley joǵaladı. Sonǵi paleolit quralları aldınǵı dáwirlerge salıstırǵanda tarfunktsional bolıp tabıladı. Sonǵi paleolittiń eń zárúrli hám eń keń tarqalǵan qurallarınan biri keskish (rezets) edi. Súyek, mamont tisi, aǵash, qalıń teri sıyaqlı qattı materiallardı kesiw ushın mólsherlengen.
Ózbekstan aymaqlarında ótken ásir 60-70 jıllarına shekem sonǵı paleolit dáwirine tiyisli estelikler sanaqli ǵana edi. Biraq keyingi jıllarda alıp barılǵan izertlewler olar sanınıń talay salmaqlı ekenligin kórsetip atır. Sonǵı paleolit dáwiri estelikleri tiykarınan Tashkent, Zarafshan wahalari kóleminde jaqsı izertlew etilgen.
Tashkent oypatı mısalında Kólbuloq mákanınıń joqarı (I-III), materiallıq qatlamları sońǵı paleolit dáwiri jámáátleri materiallıq mádeniyatına tiyisli bolıp tabıladı. Atap aytqanda tikkeley estelik jaylasqan oypatlıq áyyemgiden óz tábiyatı ekologik ortalıǵi bolǵan alǵashqi jámáátler jasaw ushın qolay mákan bolǵan. Kólbulaqtiń sonǵı paleolitge tiyisli materiallıq qatlamın úyreniw tariyxı eki basqıshdan ibarat :
Birinshi basqısh M.R.Qosimov atı menen baylanıslı bolıp, bul esteliktiń ashılıwınan tap 1990-jılǵa shekem bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Alınǵan nátiyjeler bolsa qatar ilimiy maqalalarda hám M.R.Qosimovtiń doktorlıq dissertatsiyasinda óz ańlatpasın tapqan. Bul dáwirde alıp barılǵan qazıw jumısları nátiyjesinde Kólbuloqda 600 mkv maydan beti ashıp úyrenilgen hám №3 shurf 19 m oyıqlıqına shekem qazilib, 49 materiallıq qatlam anıqlanǵan. Bul qatlamlar ashel (22), muste (24) hám sońǵı paleolitge (3) tiyisliligi anıqlanǵan hámde úlken kólemde oyib-kertib islengen hám teyyak tipindegi tas qurallar tabılǵan, olar Orta Aziyada birden-bir bolǵan bólek mádeniyat dep ilimiy aytıwǵa tiykar bolǵan.
M.R.Qosimovtiń pikirinshe Kólbuloq mákanınıń áhmiyetli tárepi sonda, onda ashel, muste hámde sonǵı paleolitge tiyisli materiallıq qatlamlar izbe-iz jaylasqan hám ajıralmas túrde asheldan mustege hám mustedan sonǵı paleolitge ótiw dáwiri processi kórsetilgen.
Kólbuloq jáne onıń átirapındaǵı esteliklerdi úyreniwdiń ekinshi basqıshı 1994-jıldan baslanadı. Bul izertlewlerge Ó.I.Islomov basshılıq etdi hám izertlew prosessinde Sankt-Peterburglik arxeolog N.K.Anisyutkin qatnasadı. Bul basqısh izertlewleri nátiyjeleri «Predvaritelnie issledovaniya dolini reki Axangaran za 1994 g.» atlı kitapda sawlelengen. 1994-1995-jıllardaǵı qazılmalar aldın ashılǵan J2-R2-40, 41, 49 -53 kvadratlarınıń qubla maydan betinde ámelge asırıldı, (30 m2 ge jaqın ) bóleginde alıp barildi. Izertlewler nátiyjede tómendegi juwmaqlar alındı:
1) Estelik kóp qatlamlı bolıp, bul “materiallıq qatlamlar” aldınǵı qazılmalar menen salıstırıw baslanǵanda sanı hám kórinetuǵın bolıwı tárepinen hár qıylısha bolıp shıqtı;
2) Sońǵı paleolitge tiyisli shaqmaqtas qurallar arasında oyib-kertish usılında qayta islengenlerı kópshilikti quraydi jáne bul M.R.Qosimovtiń Ózbekstan aymaǵinda kóplegen óyib-kertib islengen tas buyımlardı óz ishine alǵan bólek industriya bar ekenligi haqqındaǵı juwmaqlarına sáykes keledi. Biraq M.R.Qosimov izertlewlerinde ózbetinshe «Kólbuloq mádeniyati»nıń ajiratılıwı jetkiliklishe ilimiy tiykarlanbaǵan;
3) Kerisinshe, 3- hám 4-qatlam materiallarınıń úlken bólegi tipik mustege tán tas buyımlar - qırǵıshlardan ibarat bolıp, oyib-kertib islengen qurallar tek 4-qatlamdaǵana kópshilikti quraydı. Bul bolsa insan iskerligi menen baylanıslı bolmaǵan bolıwı da múmkin.
V.A.Ranov hám S.A.Nesmeyanovlar Kólbuloqda materiallıq qatlamlardıń bar ekenligin gúman astına qoyadılar. «Bul gúman estelikde hár qıylıdaǵı (udayı tákirarlanatuǵın hám patina tárepinen) arxeologik materiallardıń aralasıp jatqanlıǵı menen tastıyıqlanadı. Sebebi qatlamlarda muste dáwirine tiyisli tas buyımlar menen birge sońǵı paleolitge tiyisli mayda tas buyımlar ıyeleb turadı. Bunnan tısqarı, bul jerdegi muste dáwiri materialları kóbirek patina basqanlǵi hám geyde jemirilgen. Ásirese qatlamlardaǵı muste hám sońǵı paleolit dáwiri materiallarınıń kómilip qalıwı túr-túrli dáwirlerde júz bolǵan. Bunday hár qıylı tas buyımlardıń bir dáwirde jasalǵanlıǵı gúmanli bolıp tabıladı. Sol sebepli bulay dew múmkin, Kólbuloqtiń joqarı qatlamlarındaǵı (I-III) tek sońǵı paleolitge tán buyımlar jergilikli kelip shıǵıw xarakterine iye bolıp, mustege tán materiallar bolsa basqa orınnan kelip qalǵan. Olardıń qanday kelip qalǵanlıǵı belgisiz. Itimal, arxeologik materiallardıń kóbisi Kólbuloqdan joqarıraqda jaylasqan saylardan aqizip keltirilgen. Olardıń bul jerde toplanıwı Kólbuloqtiń geomorfologik awhali menen baylanıslı. Gáp sonda, joqarıdaǵı Jarsoy Kólbuloqqa kelip, keskin tómen qıyalıq payda etadı hám itimal, sol sebepli bul orinǵa sel aǵiziwlarinan jatqızılǵan bolıwı múmkin. Kólbuloqtiń qalıń taslardan ibarat qatlamları da áne sonday sel aǵiziqlari menen baylanıslı bolıwı múmkin.
Kólbuloqtiń joqarı qatlamları materialları jóninde «Paleolit SSSR» kitabında Z.A.Abramova tárepinen jergilikli tissiman musteden ósip shıqqanlıǵı haqqındaǵı pikirleri zárur esaplanadı.
Sońǵı paleolit dáwirine tiyisli Tashkent oazisindaǵi taǵı bir estelik Shirshiq dáryası boylarinan tabılǵan Dodekadan tabilǵan orinjayi bolıp tabıladı. Bul orında 2005-jılı Ózbek-Rossiya qospa ekspeditsiyasi xızmetkerleri tárepinen ámelge asırılǵan sońǵı paleolit dáwiriniń sońǵı basqıshlarına tiyisli tas qurallar tabılǵan.
Jurtımızda sońǵı paleolit esteliklerine eń bay aymaq bul Zarafshan dáryası oypatlıǵı esaplanadı. Aymaqtıń tiykarǵı esteliklerinen biri Samarqand mákanı bolıp tabıladı. Ol Shashmasiyobtiń oń tārepinde, tikkeley Samarqand qalası aymaǵinda, házirgi akvapark ornıda jaylasqan bolǵan. Estelik 1939-jılı N.G. Xarlamov tárepinen ashılǵan hám sol jılda onıń tárepinen shurf qazilgan. Mákandı úyreniw jumısıniń ekinshi basqıshı D.N.Lev atı menen baylanıslı onıń basshılıǵında qazıw jumısları 1958-jıldan 1967-jılǵa shekem alıp barılǵan. 1970-1973-jıllarda Samarqand mákanın úyreniw jumısları M.J.Jóraqulov hám E.N.Avanesovalar tárepinen dawam ettirildi. Hár qıylı jıllarda estelikti qazıw jumıslarında V.V.Shumov, A.A.Yurev, G.F.Tetyuxin hám S.A.Nesmeyanov sıyaqlı geologlar da qatnasqan. Estelikde jámi 1000 mkv jay ashıp úyrenilgen. Qazılmalardan bay faunistik materiallar alınǵan. Eń kópshilikti quraǵan súyek qaldıqları bul atlarǵa daqılı bar bolıp, olar barlıq anıqlanǵan súyek qaldıqlarınıń yarımın quraǵan. Keyingi pozitsiyalardi pleystosen eshegi hám alǵashqi túr iyeleydi. Bunnan tısqarı qatlamlardan kemrek túye, buxara suwıni hám shól qoyi hámde salıstırǵanda kem muǵdarda jayran, qasqır hám qulan qaldıqları tabılǵan. Sonıń menen birge anıqlaw qıyın bolǵan pıl yamasa nosorogtiń suyekleri hámde kemrek qus hám tasbaqalardıń kem sanlı súyek qaldıqları anıqlanǵan. Samarqand mákan-jay inan tabılǵan fauna qaldıqlarına kóre, onıń átirapındaǵı dárya oypatlıqlarında toǵayzar ósimlikler maydanlarına iye bolǵan shól hám yarımshól landshafttan ibarat bolǵan. Samarqand mákanınan mińlaǵan tas buyımlar tabılǵan bolıp, olar arasında nukleusler, ushirindilar (otshep), plastinalar, qırǵıshlar, úshkir qurallar, tesgishler, keskishler, qırǵıshshalar, retushlanǵan plastinalar hámde galkadan islengen qurallar. Samarqand mákanında 7 dana materiallıq qatlam anıqlanıp, olardan mińlaǵan tas buyımlar, bay fauna menen birge oshaq qaldıqları, adam súyeginiń bólekleri hámde oxra qaldıqları tabılǵan.
Samarqand oypatlıǵında bir-birinen qızıqlı taǵı qatar sonǵı paleolit dáwiri estelikleri ashıp úyrenilgen, olarǵa Siyobsha (Samarqandtiń arqa shetinde), Zirabuloq (Zirabuloq tawları aymaǵinda) hám Samarqanddan 70 km qubla-arqa tárepinde Turkistan taw dizbesi eteklerinde jaylasqan Xójamazgil mákanların kirgiziw múmkin. Usı tabilǵan jaylardiń materialları Samarqand mákanina júdá uqsas bolǵanlıǵı ushın bul jerde Samarqand sonǵı paleolit dáwiri mádeniyatına tiyisli jámáátler jasaǵan dep juwmaq shıǵarıw múmkin.
Joqarıda tilge alınǵan esteliklerden tısqarı, sonǵı paleolitge tiyisli buyımlar Samarqand jáne onıń átirapındaǵı qatar punktlerden anıqlanǵan. Bulargá Afrasiyab qala qarabaxanasınan 1, 5-2 km arqaraqdan, sonıń menen birge Samarqanddan 50 km shıǵısda jaylasqan Ravotxója awılınan, Qoǵalı hám Úlkenqishloqdan tabılǵan materiallardı mısal retinde keltiriw múmkin.
Sonǵı paleolitge tiyisli taǵı bir estelik retinde Qashqadarya wálayatınıń Kitap rayonındaǵı tawlıq aymaqtan tabılǵan Angillak úńgir mákanı esaplanadi. Úńgir sonǵı paleolit dáwiri ańshıları ushın waqtınshalıq turar jay wazıypasın ótegen. Bul orinnan mıńǵa jaqın tas buyımlar menen birge tiykarınan tasbaqanıń kóplegen súyek qaldıqları tabılǵan.
Sonǵı paleolit salasında joqarıda aytıp ótilgendey izertlewlerinde orta paleolittiń aqirlarina tiyisli bolǵan Tashkent oazisindaǵi Obi-Raxmat úngiri materialları keyingi jıllarda alıp barılǵan izertlewler nátiyjesinde orta paleolitden sonǵı paleolitge ótiw dáwirin sáwlelendirgen hám sonǵı paleolittiń baslanıwına tán estelik dep belgilengen. Biraq, keyingi faktler bulaydew ushın jetkiliklishe tiykar joq ekenligin kórsetip atır. Birinshiden, úngirdiń materiallıq qatlamlarınan alınǵan absolyut udayı tákirarlanatuǵın sáneler 87-36 mıń jıllar aralıǵı menen belgilenedi; ekinshiden esteliktiń 16-materiallıq qatlamınan tabılǵan paleoantropologik tabilǵan zatlar kóbirek neandertal tipindegi adamlarǵa has bolıp tabıladı. Sol sebepli Obi-Raxmat úngiri tiykarında “erte sonǵı paleolit” sóz dizbeginiń qollanılıwı jetkiliklishe dálillerge iye emes.
Keyingi izertlewler nátiyjesinde jurtımızdaǵı sońǵı paleolit dáwiriniń klassik estelikleri-Samarqand mákanı, Kólbuloqtiń joqarı qatlamları (I-III) qatarına Orta Zarafshan oypatlıǵındaǵı Zirabulaq tabilǵan zat jayı hám Qashqadarya wálayatı, Kitap rayonı aymaǵindaǵı Angillak úńgir mákanları kirgizildi. Biraq Angillak úngiri materiallıq qatlamlarınıń 42-27 mıń jıllar menen belgilengen absolyut udayı tákirarlanatuǵın sánesi bolıwına qaramastan, onıń materialların orta paleolit dáwirine tiyisli degen pikirler de bar. Estelik industriyasındaǵı qıysıq kesip retushlengen plastinalar gravetti dáwiri ushın tipik bolıp, qatlamlardıń absolyut sánesin tastıyıqlaydı. Házirge shekem paleolit dáwiriniń basqa basqıshlarında bolǵanı sıyaqlı olardıń xronologik shkalası islep shıǵılmaǵan. Mısalı, Samarqand mákanınıń hám Kólbuloqtiń joqarı qatlamları materiallarınıń da sánesi máselesinde hár qıylı pikirler bar. Samarqand mákanı sánesi bárinen burın 30-40 mıń jıllar menen belgilengen bolsa, keyinirek 15-20 mıń jıllar menen belgilendi. Kólbulaqtiń sonǵı paleolitge tiyisli materialları onı tikkeley úyrengen M.R.Qosimov tárepinen (1990 j) sol dáwirdń baslarına tiyisli dep tabılǵan bolsa, basqa izertlewshilerdiń onı sonǵı paleolittiń aqirlarina tán dep esaplaydilar. Bunnan tısqarı Kólbulaqtiń sonǵı paleolitge tán qatlamlarınıń geologik awhali haqqında da hár qıylı keri pikirler bar. Onı qazip úyrengen qánigeler (M.R.Qosimov) materiallıq qatlamlar stratigrafik tárepten qospaǵan deseler, basqa bir gruppaları usı qatlamlardı hám sonıń menen birge ondaǵı materiallardı aralasıp ketken dep esaplaydilar. Bul máselege házirde endiǵana baslanǵan Ózbek-Rossiya-Belgiya qospa ekspeditsiyasiniń Kólbulaqdaǵi izertlewleri jáne de aydınlıq kiritedi.
Sonlay etip Ózbekstannıń paleolit dáwiri arxeologiyasi jurtımız tariyxıniń eń qızıqlı hám tartıslarǵa bay ekenligin taǵı bir bar tán alıwimiz múmkin. Jurtımız aymaqları alǵashqi adamlardıń qáliplesiwi hám rawajlaniwinda zárúrli áhmiyetke iyelik etiw mákanlarinan biri ekenligi bul jerdegi ámeldegi arxeologik estelikler mısalında tastıyıqlanǵan. Bunnan 1, 5 mln.jıllar burın xomo erektuslar Afrika hám Evraziyada keń tarqalǵan. Evraziyada olardıń eń áyyemgi qaldıqları 1 mln.jıllar átirapında sánelenip, tap 100 000 jıllarına shekem jasap kelgen. Xomo erektuslar qaldıqlarınıń ilimde eń belgililerine Qitayda Sinantrop, Yava atawında Pitekantrop, Azerbaydjandaǵı Azix úngirinen tabilǵan qaldiqlari, Fransiyadaǵı Tutavel adamı qaldıqları, Ispaniyadaǵı Atapurka, Italiyadaǵı Izerniya, Gresiyadagi Petralona materialları hám basqalardı kirgiziw múmkin. Ferǵana oypatlıǵindaǵı Selungur úngirinen tabılǵan materiallar da joqarıda aytıp ótken bahasız estelikler qatarinan bolıp tabıladı jáne bul jerde anıqlanǵan Fergantrop áhmiyeti tárepinen olardan qalıspaydı.
Paleolittiń sońǵı basqıshı jer júziniń barlıq aymaqlarında ushiraydı. Prizmatik shaqmaqlaw texnikasına tiykarlanǵan sońǵı paleolit dástúrleri Evropada, Jaqın hám Orta Shıǵıs regionlarında óz sawleleniwin tapqan. Pleystotsenniń aqırlarına tiyisli Sibir, Yaponiya, Amerika hám Arqa Amerika materialları bir qatar ayriqshalıqları menen joqarıdaǵilardan parıq etedi. Biraq, jer júzinde sonday aymaqlar bar (bularǵa Qubla Arqa Aziya, Avstraliya hámde Ekvatorial Afrika kiredi), olarda bul dáwirde tas buyımlardıń oǵada arxaik formaları tolıq saqlanıp qaladı. Itimal, bul aymaqlarda paleolittiń sońǵı fazasın ajıratıwdıń múmkinshiligi bolmaydı.
Paydalanatuǵin ádebyatlar dizimi:
Авдусин Д.А. Основы археологи. М. 1989.
Арсиховский В.А. Археология асослари Т. 1976
Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской културы Ташкентского оазиса. Т. 1982.
Древнейшие государства Кавказа и Средняя Азия в раннем железном веке. Средняя Азия в античную эпоху Археология СССР с древнейших времен до средневековя Отв.ред. Г.А. Кошеленко. М. 1985.
Древний и средневековый город Восточного Мавераннахра Отв.ред. д.и.н. Ю.Ф.Буряков. Т.1990.
Кабиров Ж. Сагдуллаев А . Урта Осие археологияси. Т. 1990.
Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб. Проблемы сивилизасии Узбекистана ВП в. до н.е. –ВП в. н.е. Самарканд-Ташкент, 2000.
Толстов С.П. По древним делтам Окса и Яксарта. М. 1962.
Джуракулов.М.Дж. Ўрта Осиё ибтидоий археологияси. Т. 1984
Baqlaw sorawlari
Orta Aziyadaǵi sonǵi paleolit mákan orinlari?
Sonǵi paleolit dáwiri tas qurallarina sipatlama?
Sonǵi paleolit dáwiri Samarqand mákani orini?
Tashkent oazisindegi sonǵi paleolit dáwiri klassik mákan orinlari?
|
| |
