|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 10/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022ERTE PALEOLIT
Insaniyat tariyxı babalarımızdıń xojalıǵı hám kúndelik iskerliginde qanday materiallardan paydalanılǵanlarinan kelip shıqqan halda tas, mistas, bronza hám temir dáwirlerine ajıratılǵan. Sonnan tas dáwiri tariyxı waqıt kóz qarasınan eń uzaq dawam etken dáwir (jámi tariyxımizdiń 99,8 % in quraydı ) esaplanadı.
Sonday eken, tas dáwiri tariyxı olduvay (2,6 mln.- 1,5 mln.jıllardı), paleolit (1,5 mln.- er. ald. 12-mıń jıllıqlarǵa shekem), mezolit (er. ald. 12- mıń jıllıqtan - 8-mıń jıllıqlarǵa shekem), neolit (er. ald. 8-mıń jıllıqtan - 4-mıń jıllıqǵa shekem), eneolit (er. ald. 4-mıń jıllıq ) dáwirlerinen quram tapqan.
Sonnan paleolit dáwiri erte (er. ald. 1,5 mln.jıllardan - 100-mıń jıllıqlar ), orta (er. ald. 100-mıń jıllıqlardan - 40 -mıń jıllıqlarǵa shekem) hám sońǵı (er. ald. 40 -mıń jıllıqtan - 12-mıń jıllıqlarǵa shekem) basqıshlarına bólinedi.
Olduvay dáwiri bunnan 2,6 mln. jıllar burın Afrikada baslandı. Bul mádeniyattı galkali, yaǵnıy qayraqtasli mádeniyat dep hám ataydi. Sebebi bul dáwirde jasaǵan xomo xabilisler (sheber adam) galkalardi bir eki jonip chopperler hám choppingler soǵıwdı bilgenler hámde sol qayraqlardan sindirilǵan ushirindilardan (otshep) pıshaq, qırǵısh, keskish retinde de paydalanǵanlar. Insaniyat tariyxınıń baslanıwı da áyne áne sonnan, yaǵnıy islep shıǵarıw iskerliginiń baslanıwınan esaplananadi.
Xomo xabilisler bunnan 2 mln.-1,8 mln.jıllar burın Afrikanı tárk etip Evraziyaǵa migratsiya etkenler. Olardıń ızlerı Pakistan hám Hindistanda keń tarqalǵan Soan mádeniyatı atı menen ataqlı tabilǵan makanjaylardan, Dmanissidan (Gruziya), Tadjikistandaǵı Kóldara, Soxdaǵi Chashma, Altaydaǵi Qarama, Frantsiyadaǵı Voloney hám t.b. esteliklerden tabılǵan. Bul adamlar aradan million jıllar ótsede, elege shekem ózleriniń galkali mádeniyatların saqlap qaladılar. Bul dáslepki adam ájdadlarınıń Evraziyaǵa birinshi migratsiya tolqını edi.
Bunnan 1 mln.jıllar burın Arqa Afrikada erte paleolit dáwiriniń dáslepki - ashel mádeniyatı qáliplesedi hám az-azdan Evraziyaǵa ekinshi migratsion tolqındı baslap beredi. Bul dáwir adamınıń fizikalıq tipi xomo erektuslar edi. Olar xomo xabilislardan tekǵana talay jetilisken fizikalıq tipi, bálki bifas, unifas yamasa trifas dep atalatuǵın quramalı tas qurallar, tas baltalar (kliver), tas jonǵılar jasaǵanliqlari hám de keyin sindirip alınatuǵın tas ushirindiniń kórinis-formasi alǵash ustaniń miyinde aldınnan proektsiya etilip alınatuǵın kontseptual - tas sındırıw texnikasın (levallua) payda etkenlikleri menende parq etkenler. Bifas qurallardıń payda bolıwı bunnan 1 mln.jıllar burın simmetriya haqqındaǵı túsiniklerdiń payda bolıwı edi, sebebi olardıń ortasınnan tuwrı sızıq ótkersek, eki teń táreplerge iye bolamız. Sovet ádebiyatında bunday bifasial islengen qurallardı - universal yamasa ósimliklerdiń tamirlarin gewlep alıwǵa mólsherlengen qural dep aytip kelindi. Biraq keyingi on jıllıqlardan ótkerilgen izertlewler olardıń tiykarınan pıshaq wazıypasın ótegenliklerin tastıyıqladı.
Ashel mádeniyatı iyeleriniń Aldinǵi Aziya arqalı Evraziyaǵa kirip keliwi ámelde insaniyattıń bul kontinentke ekinshi migratsiya tolqını edi. Aytıp ótkenimizdey, bul dáwirde Evraziyada galkali qurallar, yaǵnıy chopperler hám choppingler óndiriwshi olduvay mádeniyatı keń tarqalǵan edi. Ekinshi migratsion tolqın, yaǵnıy ashel mádeniyatı jámáátleri aldında eki rawajlanıw jolları bar edi. Birinshi jol- jergilikli galkali mádeniyatlar menen aralasıp, islep shıǵarıwdı sintezlestiriw; ekinshi jol - óndiristiń jergilikli industrialar menen aralasıwisiz yaǵnıy ózleriniń bifas qurallar soǵıw dástúrlerinen sap tárzde saqlap qalǵan halda mustaqil rawajlanıw edi. Evraziyaniń erte paleolit dáwirine tiyisli tas industrialarin úyreniwdiń kórsetiwinshe, ashel mádeniyatı jámáátleri hár eki rawajlanıw jollarına da iye bolǵanlar. Evraziyadaǵi eń áyyemgi sap olduvay dástúrlerinen saqlap qalǵan esteliklerdi joqarıda sanap óttik. Ashel mádeniyatı jámáátleri óndirisiniń bir bólegi jergilikli galkali mádeniyat penen aralasıp sintezge dus keldi, basqa bólegi sap bifasial industrialar kórinisinde jasawda dawam etken. Ferǵana oypatlıǵındaǵı Selungur úńgir mákanı áyne áne sonday sintez processleriniń nátiyjesi esaplanadı. Sebebi, Selungurda da galkali hámde bifas qurallar birgelikte ushiraydı. Sap ashel dástúrlerin saqlap qalǵan materiallarǵa Tashkent oazisindegi Kólbuloqtiń tómen qatlamları, Ústúrtdegi Esen-2 ustaxanasi, Turkmenistandaǵı Ashxabad-Krasnovodsk temir jolınıń 39 -km hám Kavkazdaǵi qatar estelikler materialların kirgiziw múmkin.
Sol orında atap ótiw kerek, ádebiyatlarda shell yamasa ashell dáwirleri degen atamalardı da ushıratıw múmkin. Biraq shell yamasa ashell terminleri dáwirdi emes, bálki erte paleolit dáwiriniń mádeniyatları esaplanadi. Sebebi erte paleolittiń ashelge tán bolmaǵan mikok, klekton dep atalǵan mádeniyatları da Evropa aymaqlarında ushiraydı (shell menen ashell mádeniyatları házirde birden-bir ashell mádeniyatına birlestirilib jiberilgen).
Ózbekstan aymaǵı jer sharı kóleminde insaniyat dáslep qāliplesken regionlar qatarına kiredi hám mádeniyat oraylarınan biri esaplanadi. Evrazıya aymaqlarında bolǵanı sıyaqlı jurtımız tariyxı da paleolit yamasa áyyemgi tas dáwirinen baslanadı. Mámleketimizde sol dáwirge tiyisli qatar mákanlar aniqlanǵan hám úyrenilgen. Olar qatarına Ferǵana oypatlıǵındaǵı Selungur, Chashma, Tashkent wálayatındaǵı Ohangaron dáryası oypatlıǵındaǵı Kólbuloq hám Qızılolma estelikleriniń tómen qatlamları, Jarsoydan tabilǵan zatları hámde Qızılqum aymaqlarındaǵı Bokantoǵ sıyaqlı esteliklerdi kirgiziw múmkin. Usılardan eń áhmiyetlisi Selungur úngiri esaplanadı.
Selungur úngiri Sóx dáryası oypatlıǵında, Qirǵizstannıń Ózbekstan menen shegarasındaǵi Aydarkon awılı shetinde teńiz qāddinen 2000 m biyiklikde jaylasqan. Úngirdiń kiriw bólegi Sóx oypatlıǵı túbinen 50 m joqarıda, Qatrantaw dizbeginen tómen bóleginde orın alǵan. Úngirdiń eni kiriw eni 34 m, bálentligi 25 m hám tereńligi 120 m ge jetedi. Estelikde dáslepki qazıw jumısları A.P.Okladnikov hám P.T.Konoplyalar tárepinen 1955-jılda ámelge asırılǵan. 1964-jılı M.R.Qosimov eski qazılma diywalin tazalaw nátiyjesinde 110 sm oyıqlıqtan kúlreń kremniylesken materyaldan islengen tas buyımlardı tapqan. A.P.Okladnikov penen M.R.Qosimovlar jumısları aralıǵinda úngirdi A.Poshka izertlegen. Onıń xabar beriwinshe, 1, 5 m tereńlikten bir neshe kvartsit buyımlar, súyek keskish hám biz qaldıqları tabılǵan. A.Poshkaniń atap ótiwinshe, “keń, qurǵaq hám jeterlishe jaqtı úńgir, qolay kiriw bólegine iye bolıp, ol jazda da hám qistada da qolay temperatura uslap turǵanliǵı eń áyyemgi dáwir adamlarınıń dıqqatın tartpawi múmkún emes edi”. Bul pikir, 1980-jıllarda baslanǵan statsionar qazıw jumısları nátiyjesinde óz tastiyiǵin taptı.
Úngirdiń kiriw bóliminde alıp barılǵan qazıw jumısları nátiyjesinde paleolit dáwirine tiyisli bes materiallıq qatlam anıqlanǵan, keyinirek úshinshi materiallıq qatlam taǵı úsh mikroqatlamǵa ajıratılǵan. Materiallıq qatlamlardıń qalıńlıǵı 20 sm. den 40 sm.ge shekem aralıǵinda hám olar 0,3 m. den 1 m.ge shekem qalıńlıqdaǵı sap qatlamlar menen ajiralıp turadı. Paleolit dáwiri materialları bolsa, 2, 5 m. den 6, 5 m.ge shekem tereńlikten orın alǵan. Olardıń eń kóp tóplanǵan ornı qazilǵan orınnıń qubla bólegi bolıp, arqa tárepke qaray materiallıq qatlamlar jiljip baradı. Biraq, qazılmalar rejesi elege shekem jarya etilmegen. Belgili bolıwinsha, 1981-jılda 64 kv. m.jay ashıp úyrenilgen. Úngirdiń sizlması tiykarında geologik izertlew alıp barǵan M.X.Godin onı ekew ritmqalińlıqqa ajratadı: olardıń tōmeni 5 hám 4 materiallıq qatlamlardı óz ishine alıp, tiykarınan ılayli alevritli qatlamlardan ibarat; joqarıǵısı bolsa, úńgir tamınan qulap túsken maydalanǵan taslı valunli materiallar arasında hák ılayli hám mayda qatlamlardan ibarat. Joqarı ritmqalińlıq 4 ret juwılǵan, oǵan 3, 2 hám 1 materiallıq qatlamlar kiredi. Usı qatlamlardıń barlıǵı buzilmaǵan hám olar geologik tárepten talay tinish dáwirde payda bolǵan.
Selungur mákanı izertlewi prosessinde 5000 ge jaqın tas buyımlar qolǵa kirgizildi. Estelikde tas buyımlardı soǵıwda sarı, qizil yashma, kúlreń jasıl qumli slanets hámde toq kúlreńli vulqan jınıslarınan paydalanılǵan. Shiyki ónim esteliktiń tómenidegi dárya ózeninen galka formasında alıp kelingen jáne bul tuwrısında Selungur industriyasınıń ulıwma kórinisine óz tásirin ótkergen. Estelik tas buyımları kompleksindegi ushirindilari (otshep) arasında iri hám qopal, soqqı urıw maydanshaları keń hám soqqı urıw múyeshi úlken bolǵanları kópshilikti quradi. Ádetde olar kelte ólshemli, plastinalar derlik ushiramaydi. Levallua tipindegi ushirindilar da júdá siyrek ushırasatuǵın. Anıqlanıwı qıyın bolǵan tas bólekleri, fragmentleri hám shıǵındılar kóp ushraydı. Nukleuslar jıynaqda kóp emes, olar tiykarınan ózekli qayta islengen kórinislerge iye.
Ekilemshi qayta islengen tas buyımlar payizi estelikdegi ulıwma taslardıń onnan birin skólkemlestiredi. Tas qurallar arasında chopperler, tuwrı yamasa bórtib shıqqan qırlı qırǵıshlar, tissiman qurallar, kompozit qurallar, óyib-kertib islengen qurallar, retushlengen tas bólekler hám ushirindilar ushirasadi. Bunnan tısqarı jıynaqda kliverler (tas balta), qol shapqılari, tas jonǵılar hám limaslar ushiraydı.
Selungur úngiri materialları materiallıq tárepten Aziyasha ashel mádeniyatına kiritilgen ekenin aytıw kerek. Ashel dáslepki paleolittiń Evropaǵa tán mádeniyatlarınan biri bolıp, olar tiykarınan bifaslar islep shıǵarılıwı menen xarakterlenedi. Aziyasha ashel bolsa odan biraz parq etip, bifaslar yaǵnıy qol shapqılari menen birge kliverlerdiń da dús keliwi menen ajiralıp turadı. Estelik materialları Aldinǵi Aziyadaǵı dáslepki paleolit dáwirine tiyisli Ubaydiya mákanı materialları menen uqsas ekenligi anıqlanǵan.
Erte paleolit dáwirine tiyisli stratigrafiyalasqan esteliklerden tısqarı Selungurǵa jaqın bolǵan Chashma awılındaǵı Sox dáryası boyinan ayırım jıynama materiallar da tabılǵan. Bul orinnan júdá kem materiallar jıynalǵanlıǵı sebepli, olardı dáslepki paleolitge tiyisli dew qıyın. Buǵan uqsas materiallar Ferǵana oypatliǵiniń bir qatar orinlarinan tabılǵan. Buǵan A.P.Okladnikov tárepinen 1954-jılı Qaraǵash awılındaǵı Xoja Baqirǵon dáryası kesilisken orininan tabılǵan chopperdi da mısal retinde keltiriw múmkin.
Erte paleolit dáwirine tiyisli taǵı bir estelik Kólbuloqdiń tómen (1-22) qatlamları bolıp tabıladı. Estelik 1962-jılı O.M.Rostovtsev tárepinen ashılǵan hám 1963-jıldan 1990-jıllarına shekem M.R.Qosimov tárepinen úyrenilgen. Kólbuloq Angren qalasınnan 6 km batısraqda, Chotqol taw dizbesiniń qubla-arqa eteklerinde, Qızılolmasoy hámde Jarsoy aralıǵinda teńiz betinen 1000 m balentte jaylasqan. Shurflar hám qazılmalar tiykarınan sol atlı bulaqdıń átirapında ótkerilgen.
Usı 22 dana qatlamlardan 4000 ǵa jaqın tas buyımlar qazip alınǵan bolıp, olar arasında oyib-kertib islengen, tissiman qurallar, qırǵıshlar, qopal hám iri nukleusler hámde mikok tipindegi qol shoqmarlari anıqlanǵan. Olardı tayarlawda qizǵish hám kúlreń kremniyden, yashma, kremniylesgen hák tas, kvarts sıyaqlı qatar tas jınıslarınan paydalanılǵan hámde olar sarǵish patinalarga iye. Biraq bul qatlamlar júdá kem maydanda (9 m2) anıqlanǵan. Qazılmaniń oyıqlıǵı 19 m.ge shekem jetedi.
Kólbuloqtiń erte paleolit dáwirine tiyisli tómen qatlamları tipologik tárepten 550 000 jıllar menen sánelangen, materiallıq tárepten bolsa estelik materialları Orta Aziya hám Qazaqstanda birden-bir bolǵan Kólbuloq mádeniyatına ajıratılǵan.
Kólbuloqdan 1 km. arqa-batısda Qızılolmasoy 2 tabilǵan orninıń batıs shetinen N.K.Anisyutkin tárepinen taǵı bir erte paleolitge tiyisli qatlam anıqlanǵan. Bul orinnan neogen jatqiziqlariniń tikeley ústki bóleginen 20 sm. qalıńlıqdaǵı qatlamnan 214 dana tas buyım jıynap alınǵan. Olar arasında Kólbuloqtiń tómen qatlamlarindaǵı uqsas bifas limand tabılǵan. Bul jaǵday Qızılolmadan belgili waqıt dawamında kólbuloqliklar ustaxana retinde paydalanǵanliqlarinan dárek beredi. Estelik keyingi izertlewler ushın keń kelesheklerdi ashıp beriwi múmkin.
Ohangaron oypatlıǵındaǵı erte paleolit dáwirine tiyisli makan jaylardan taǵı biri Kólbuloqdan 1 km. arqa-shıǵısda Qızılolma menen birdey biyiklikdegi hák tas jar taslar eteginde jaylasqan Jarsoy 2 makan jayı esaplanadı. Bul jerden eki qopal islengen bifas hám atipik kliverlerni esletiwshi tas qurallar tabılǵan. Toplamniń artefaktlari arasında levallua texnikasınıń protsenti júdá joqarı bolıp, bunday industriya Ózbekstannıń basqa aymaqlarında ushramaydi.
Erte paleolit dáwirine tiyisli ayırım toplam materiallar Qızılqum aymaqlarınnan da tabılǵan. Buǵan 2000 jılı M. Xójanazarov tárepinen Bókantoǵ eteklerinen tabılǵan bir dana kremniylesgen hák tastan islengen bifas jaqtı mısal bola aladı. Qızılqumdagi dáslepki paleolit materialları elege shekem basıp shıgarılmaǵan. Aldınları erte paleolitge tiyisli dep tabılǵan hámde baspadan shıǵarılǵan Qızılqumdaǵi Esen 2, Qoraquduq, Shaxpaxti, Kókayoz 1, 2 hám 3 estelikleri keyingi alıp barılǵan izertlewler nátiyjesinde Sońǵı paleolitge ótiw dáwirine tán dep tabılǵan.
Ózbekstan paleolit dáwiriniń hár qıylı hám ilimiy tárepten qızıqlı arxeologiya esteliklerine bay bolıwı menen birge, bul dáwir tariyxı, esteliklerdiń analizi boyınsha bir qatar tartıslı máseleler sheshilmegen máseleler da bar bolıp tabıladı. Tómende usı máseleler haqqında bahali pikir júrgizemiz.
Erte paleolit tarawında: Áyyemgi tas ásiri tekǵana Ózbekstan, bálki pútkil Orta Aziyada qáliplesken kisilik jámiyetiniń eń eski qızıqlı hám zárúrli áhmiyetke iyelik etiw tariyxiy dáwiri bolıp tabıladı. Usı dáwir esteliklerinen biri Ferǵana oypatlıǵındaǵı Selungur mákani bolıp tabıladı. Ol texnikalıq-tipologik, paleontologik, ximik (uran-ion usılı tiykarında sánelew), palinologik, geologik, paleoantrapologik hám basqa usıllar menen biraz jaqsı úyreniliwine qaramastan, estelik materiallarınıń analizi átirapında bir qatar tartıslar bar, dáslepki hám tiykarǵısı Selungur sánesi máselesindegi tartıslı pikirler bolıp tabıladı. Estelikti tikkeley úyrengen izertlewshilerdiń mákan sánesi 1,5 million jıllar menen belgilegen. Biraq, bir qatar sırt el ádebiyatlarında onıń biraz jasartqan xronologik dáwirlerge tiyisli haqqında pikirler bar. Tilge alınǵan shet el avtorlari Selunǵir qatlamlarınıń sánesin 300-250 mıń jıllar menen dáwirlestirgen. Estelikten tabılǵan antropologik materiallardıń úyreniliwi da tartıslarǵa sebep bolıwı múmkin. Sebebi bul tabılǵan zatlar arxantroplarǵa tán dep aytılǵan. Biraq, arxantrop termini ótken ásirdiń 50-jıllarında qabıl etilgen bolıp, olar qatarına gibbonlar da kiritilgen. Keyingi yarım ásirden zıyatlaw waqıt dawamında jańa ashılıwlar gominidlerdiń salıstırǵanda anıqlaw fizikalıq tiplerin belgilew imkaniyatın berdi hám arxantrop termini ilimiy aylanistan shıǵarıp taslandi. Bul zat paleantrop hám neantrop terminlerine da baylanisi bar bolıp tabıladı. Usı ilimiy jańalıqlarǵa kóre, házirde arxantrop termini adam úrimputaqlarınıń fizikalıq tipini belgilemeydi. Selungur izertlewshilerdińi esteliktiń barlıq materiallıq qatlamların ashel dáwirine tiyisli dep esaplaydilar. Biraq, Selungurdi bunday sánelew ayırım qánigeler tárepinen gúman astına alınǵan. “Selungur industriyasın ashel dep, aytıw biraz gúman oyatadı: toplamda haqıyqıy qol shapqılari bolmaǵan jaǵdayda ashel tuwrısında sóylew múmkúnba? Basqa bir tárepden, shiyki -buyımlardıń xarakteri qayraqtas (dárya galkasi), chopperlerdiń bar ekenligi, tipologik tárepten anıq nukleuslerdıń joq ekenligi, kelte hám iri jonilǵilardiń kópligi hámde plastinalar yamasa olarǵa jaqın jonilǵilardiń ushiramasliǵi Selungurdi Orta Aziyanıń, atap aytqanda Qarataw hám Laxuti estelikleri materialları menen jaqınlıǵın kórsetedi. Eger Selungurdıń barlıq qatlamları materialların ulıwmalasqan jaǵdayda alınsa, esteliktiń hár bes qatlamları materialların qatlamba-qatlam dıqqat penen úyrenilgenge shekem birden-bir tuwrı juwmaq bolıp qaladı. Bul halda Qubla Tadjikistan materialları menen salıstırılǵanda, Selungurda ayırım mustege tán tas buyımlar formaları ámeldegi hám hátte Selungur biraz arxaik kóriniske iye. Selungurdi erte paleolitge tán estelik dep esaplaw menen birge, onı ashelge emes, qayraqtasli mádeniyatlar sheńberine kirgiziw tuwrı bolar edi. Biraq, bunday juwmaqqa kelgen joqarıdaǵı qánigeler Selungurda qol shapqılariniń bar ekenliginen xabarsız kórinedi.
Selungur qatlamlarınıń geologik áyyemgiligi da házirde óziniń tolıq tastıyıǵın tapqan emes. Ó.I.Islomov jáne onıń dawamshilariniń maqalalarında estelik qatlamlarınıń dáslepki pleystotsenge tiyisli ekenligi isenim menen aytip ótildi. Biraq, bunı tastıyıqlaytuǵın dáliller ele jeterli emes. Palinologik hám faunistik materiallardıń gúwalıq beriwinshe, estelik materialları orta pleystotsen dáwirine say bolıp tabıladı. Tas buyımlarınıń texnikalıq-tipologik analizi bolsa, esteliktiń absolyut sánesi haqqında jetkilikli maǵlıwmatlardı bermiydi. Sonday bolsada Selungur Orta Aziyada házirde belgili bolǵan estelikler ishinde eń áyyemgilerinen biri bolıp tabıladı. Bul haqqında antropologik, paleontologik hám arxeologik materiallardıń birge tabılıwı hámde joqarı materiallıq qatlam ústinen alınǵan travertin bólegi boyınsha ámelge asırılǵan uran-ion usılı menen sánelew nátiyjeleri: 126 +/-5 mıń jıl (LU-936) sonnan gúwalıq beredi. Sonısı ashınarlı, joqarıda keltirilgen ayırım tartıslı pikirler estelik materialların jaqsı bilmew tiykarında kelip shıǵıp, túsinbewshiliklerden basqa zat emes. Sol sebepli estelik materialları dúnya ilimpazların qızıqtirib qalǵan bir waqıtta onıń haqqında tolıq hám anıq texnikalıq-tipologik toplam islep shıǵilıwı kerek.
Ayırım qániygeler Ózbekstandaǵı erte paleolitge tiyisli ekinshi estelik Kólbuloqdan tabilǵan zatları haqqında arxeologik materiallar tiykarınan aralasıp ketken degen pikirge kelgen. Olardıń pikirinshe, Kólbuloqdan tabılǵan materiallar esteliktiń jaqınında hám joqarıraqda jaylasqan Jarsoydan hám basqa saylardan sel aǵısları járdeminde aǵip ketken. Sonıń menen birge M.R.Qosimov hám ol menen birge jumıs alıp barǵan qánigeler Kólbuloqdiń joqarı qatlamları sel ákelgenligi sebepli biraz aralasıp ketkenligin tán aladılar. M.R. Qosimovtiń pikirinshe Kólbuloq ashel (49-27), orta (28- 4) hám sońǵı paleolit (3-1) dáwirlerine tiyisli 49 materiallıq qatlamlardan ibarat hámde olar 10-20 sm. den tap 2 m.ge shekem jetetuǵın aralıq sap qatlamlar menen ajıratılǵan. Sonday eken, M. R. Qosimovtiń pikirinshe estelik 49 mārte alǵashqı adamlar tárepinen mákan tutılǵan hám sonsha ret tastap ketilgen. Biraq, bulay dep aytıw ushın jetkilikli tiykar joq, sebebi, bul qatlamlardıń kóbisinde 20-30 dana geyde odan da kemrek tas buymlar tabılǵan. Bunnan tısqarı artefaktlar menen tas buyımlar uyqas kelmeydi. Qatlamlardıń basqa belgileri, mısalı kúl qaldıqlarınıń toplanıwı, qatlamdaǵı aralas jınıslarınıń intensiv jaǵdayda reńbereńligi hám mákandı quraǵan elementleri ayırım jaǵdaylardaǵana ushraydı yamasa pútkilley ushiramaydi. Sonıń menen birge, Kólbuloq qazılmalariniń palinologik kespesi tolıq kórinetuǵın etilgen emes. Odan alınǵan analizlerdiń úlken bólegi (80% ge shamalası) hesh qanday nátiyje bermegen, qalǵanlarıda bolsa 20-30 day masaqlı eginler qaldıqları anıqlanǵan.
Kólbuloqda fauna qaldıqları da júdá kemshilikti quraydi. Bul jerde kóbirek qoyan, at, sibir taw eshkisi, shoshqa, úńgir shaǵali sıyaqlı haywan súyekleri qaldıqları ushiraydı. Biraq tábiy pánler bergen nátiyjeler estelik qatlamlarınıń jasını anıqlaw ushın jetkilikli emes. M.R.Qosimov hám M.X.Godinlardiń jazıwınsha, esteliktiń tómen qatlamları dáslepki pleystotsen dáwirine tiyisli, biraq bunday aytıw ushın jetkiliklishe ilimiy tiykarlar joq.
Sonıń menen birge, Ózbekstannıń erte paleolit dáwirine tiyisli Qızılolmasoy 2, Jarsoy 2 hámde Bokantogdan tabilǵan zat jaylari ele tolıq úyrenilmegen. Ilgeri erte paleolitge tiyisli dep tabılǵan hámde baspadan shıǵarılǵan Qızılqumdagi Esen-2, Qoraquduq, Shaxpaxti, Kókayoz 1, 2 hám 3 estelikleri erte paleolittiń hár qıylı basqıshlarına, keyinirek alıp barılǵan izertlewler nátiyjesinde olardıń barlıǵı Sońǵı paleolitge ótiw dáwirine tán dep tabılǵan jáne bul tolıq tiykarlanbaǵan.
1. Qazaqstannıń qubla aymaqlarında sońǵı qırıq jıl dawamında tabisli izertlew jumısları atqarıldı. Málim bul baǵdarda A.G. Medoev, X.A. Alpisboev, J. K. Taymagamedov sıyaqlı paleolittaniwshi arxeologlardiń xızmetleri úlken bolıp tabıladı. Atap aytqanda, X.A.Alpisboev qızıqlı jańa ashılıwlar ashadi. Qarataw dizbekleri janbawirlarınan paleolit dáwirine tiyisli bir neshe mákanlardı tawıp úyrendi. Shel-ashel dáwirlerine tiyisli mákanlardan Qasqırqazǵan, Teńirqazǵan, Toǵali I-V mákan jayları qızıqlı derekler berdi. Toǵali mákanı ashel - muste dáwirlerine tiyisli bolsada, dereklerdiń kópshiligi júdá áyyemgi kórinedi. Bul mákanlar negizi keń dalaliqta tabılǵan bolıp, tas buyımlar jer júzinnen terip alınǵan. Toǵali jay mákanı Kóktal dáryası yamasa sol at penen atalıwshı bulaq átirapında jaylasqan. Bul átirapda tiykarınan 3 dana sol aymaqtan jiynap alınǵan kollektsiya 300 den zıyat tas buyımlardı quarydi. Olar tiykarınan qara, kúlreń shaqmaqtaslardan jasalǵan. Bul tas jınısları kishi Qaratawdiń Aristandi hám Shayan dáryaları jıralarında kóplep ushirasadi. Bul bolsa alǵashqi adamlar ushın zárúr shiyki zat bolıp, miynet quralların jaratıw ushın odan keń paydalanǵanlar. Toǵali miynet quralları quramında iri shapqıshlar hám turpayı ushrindilar bolıp, morfologiyalıq qásiyetlerine salıstırǵanda 300-100 mıń jıllıqlar menen sánelengen.
Qasqırqazǵan hám Teńirqazǵan – mákan jayların da qızıqlı arxeologik derekler beredi. Bul estelikler Kishi Qaratawdiń qubla-batıs qıyalarında jaylasqan. Izertlew qazıw jumısları dawamında kóplegen qurallar menen bir waqıtta hár qıylı shapqısh, kesetuǵın úskeneler, ushrindilar, ózek taslar tabılǵan bolıp, izertlewshilerdiń tán alıwinsha bul buyımlar Arqa -Qubla Aziya hám Afrikadan tabılǵan miynet qurallarına uqsaslıǵı ámeldegi hám 700-350 mıń jıllıqlar menen dáwirlestirilgen.
Shabaqti 1 mákanı- Jambul wálayatı Sarisuw rayonına qaraslı Bayqadem awılınan 20 km qubla batısda jaylasqan bolıp, mákannan qopal tárzdegi shapqıshlar, ózekler hámde taǵı basqa túrdegi buyımlar tabılǵan bolıp, soǵılıw texnologiyasın salıstırǵanda Qasqırqazǵan hám Teńirqazǵan buyımlarına uqsas bolıp tabıladı. Arxeologik tabilǵan zatları 700-350 mıń jıllarǵa tiyisliligin tán alınadı.
Dáslepki paleolit estelikler Sholaqtaw qalashası, Úshbulaq, Shabaqti-Intali, Qara qus búrkitli, Uzunbulaq, Shoqan Valiev atları menen atalıwshı jaylar átiraplarınan da tabilip úyrenilgen bolıp tabıladı.
Qazaqstannıń qubla wálayatlarınan tabılip úyrenilgen bul sıyaqlı tabilǵan zatlar izertlewshilerdiń arasında úlken qızıǵıwshılıq oyatdı hám nátiyjede mámlekettiń arqa, arqa hámde batıslıq aymaqlarında keń sheńberde tekseriw jumısları atqarıldı. Nátiyjede, erte tas ásirine tiyisli Tárepke-arqa, Tompaqbuǵi, Qudayqul, Jaman Aybat sıyaqlı atlar menen atalıwshı orınlardan kóplegen miynet quralları qolǵa kirgizildi. Bul sıyaqlı mákanlar Manǵishlaq hám basqa orınlardan da tabılǵan.
Oraylıq Qazaqstanda arxeolog J.K.Taymagametov tárepinen úyrenilgen Awız -Tau, Ulken, Aq-maya sıyaqlı tawlıq rayonlardan tabılǵan mákanlar qızıqlı bolıp, olar tiykarınan bulaq átirapında jaylasqan. Ashel-muste dáwirine tiyisli bul mákanlardan iri arxeologik derekler toplandi. Ásirese, Jaman-Aybat 4 hám 5, Qudayqul kóli átirapında úyrenilgen atap aytqanda, Sari-Arqa mákanları qayraq qurallardan bifas, qol shapqılariniń tabiliwi menen parıq etedi. Bul qurallar levallua texnikası tiykarında jaratılǵanlıǵı Qazaqstanda bul process keń tarqalǵanlıǵınan derek beredi. Batıs Qazaqstan erte paleoliti Kaspiy teńizi boylarında da tabilǵan. Atap aytqanda Onejek toparı 7 dana tabilǵan zat jaydı óz ishine aladı. Sonıń menen birge Shaxgabat mákanlarınan tabılǵan iri qol shapqılari (kliver, kolunlar) hám tas ushrindilari Olduvay mádeniyatına tán. Bul sıyaqlı kóplegen esteliklerdi úyreniw boyınsha A.G.Medoev úlken xızmet etdi.
Paleolittaniwshilardiń pikirlerine qaraǵanda bul estelikler ashel hám muste dáwiri jámáátleriniń mákanları bolıp, 500-100 mıń jıllıqlar menen dáwirlestirilgenligin tán alıwdi qabil etedi. Qazaqstan dáslepki tariyxı haqqında qısqasha juwmaq etilgende, bul keń sheksiz úlkede insan jámáátleri keminde ashel dáwirinen baslap jasap, mádeniyat jaratıp kelgen eken. Sonı bulay dew orınlı, Qazaqstan erte paleoliti estelikleri Orta Aziyaǵa salıstırǵanda kóbirek yamasa tiǵizraq ushirasadi.
Orta Aziya hám Qazaqstan erte paleolit dáwiri tabilǵan makan orinları derekleriniń kórsetiwinshe bul aymaqlarda qayraqtasdan qurallar soǵıw mádeniyatı ámelde bolıp, bul sıyaqlı miynet quralları jaqın shegara qatar mámleketler bolǵan Hindstan hám Qitay aymaqlarınnan tabılǵan qural soǵıw usılı mádeniyatına uqsaslıǵı gúzetiledi. Alǵashqı qayraqtas qurallar mádeniyatıniń ayrıqshalıǵı sonda, bul qurallar ápiwayı qol shapqılarinan óziniń soǵılıw texnologiyası menen parıq etedi. Bul qurallardiń kesetuǵın yamasa jumısshı bólegi enli, jalpaqlaw bolıp, 2-4 iri kertish usılı menen ótkirlengen, oń qolda tutıw hámde islew ushın maslastıirilgan boladı. Qayraqdan jasalǵan bul sıyaqlı qurallardı ilimiy informaciyalarǵa kóre, Hindstannıń arqa-batısındaǵı Soan mádeniyatında kóbirek ushiratıw múmkin. Bul mádeniyat bolsa Evropaniń shel-ashel dáwirine tuwra keledi. Bul tárzde jasalǵan qurallar menen qol shapqılari ortasındaǵı parq etiwshi tipologik ayrıqshalıqlar házirshe jetkilikli dárejede úyrenilgen emes. Bul máseleler paleolittaniwshı arxeologlarimiz aldında turǵan náwbettegi wazıypalardan biri esaplanadı.
Orta Aziya hám Qubla Qazaqstanǵa qońsılas úlkelerde erte paleolit mádeniyat ızlerı haqqında qısqasha sıpatlama beriw názerde tutılatuǵan bolsa, aldınam bar Aristandi mákanı haqqında sóz baradı. Mákan Jambul qalasına jaqın bolıp dáryanıń oń tárepinde jaylasqan. Estelikti úyrengen A.G.Medoev bul jerden basqa tas buyımlar menen chopping formadaǵı shapqısh hám kesetuǵın qurallardı bólek táriypleydi. Qazaqstannıń Tselinograd wálayatındaǵı Batpak degen jerden V.S.Voloshin 15 metrlik saz ásbapları topraq kespesi qatlamınan 100 den kóbirek tas buyımlar tapqan bolıp, kollektsiya quramında qol shapqıi, shopperler, úshmúyeshlik formadaǵı tas sınıqları tabilǵan. Joqarıda atap ótilgen - Aristandi hám Batpak mákanlarınıń sánesi 1 million jıllar átirapında dep oy-pikirler júritilmekte. Sońǵı jıllarda bul aymaqlardan erte paleolit ızlerı ádewir tabılǵan bolıp, olardıń kóbisi bólek qurallardan ibarat bolǵanlıǵı sebepli mákan-jaylar dep bolmaydı, bálki jalǵız tárzde qolǵa kiritilgen buyımlardan ibarat ekenligin atap kórsetiw orınlı bolıp tabıladı. Mashqala sonda, bul tárzdegi tabilǵan zatlar oy-pikirli bolıp, qánigeler tárepinen anıq pikirler bildirilgen emes hám ilimiy maqalalarda hám daǵaza etilgeni joq.
Sonday eken, Orta Aziya hám Qazaqstannıń erte tas asiri mákanlarında ózleriniń miynet iskerligi, qullası turmıs quralları sebepli mádeniyat ızlerın qaldırǵan adamlar, eń áyyemgi adamlar arxantroplarǵa tiyisli bolǵanlıqları pánde tastıyıqlanǵanliǵin atap ótiw orınlı bolıp tabıladı.
Erte paleolit mákanların ızlep tabıw talay qıyınshılıqlılarǵa toli. Sebebi bul túrdegi estelikler ádetde jer asti qatlamlarında kóbirek saqlanǵan bolıp, onıń ushın dáslepki «maǵliwmat»lardi ıyelew zárúr. Keyininen erte tas asiri mákan-jay lari áyyemgi, awıl, qala qarabaxanaları, qabiristan qaldıqları sıyaqlı ápiwayı kózge taslanıp turmastan, jer astiniń tereń qatlamlarında saqlanǵan bolıwı múmkin. Sol sebepli da bul sıyaqlı esteliklerdi ızlep tabıw ushın geologiya hámde taǵı basqa tábiiy pánlerden xabardar bolıw, qıdırıw usılları tajiribelerin jetik biliwdi talap etedi.
Qullası Orta Aziya hám Qazaqstan atap aytqanda onıń Qubla aymaqlarında sonǵı 50-60 jıllar dawamında alıp barılǵan arxeologik izertlewler sebepli bul keń sheksiz úlkeden erte paleolit dáwirinen baslap insan jámáátleri mádeniyat jaratıp kelgenligi anıqlandi. Atap aytqanda erte babalarımız taw, taw aldi hámde tábiiy hám ekologiyalıq qolay tegislik regionlarda jasap, olar óz-ara materiallıq múnasábetlerde bolıp, mudamı rawajlanıw támiyinlengen eken. Bul bolsa sol erte zamanlarda babalarımız turmısı ushın azıq-túlik, miynet quralların jaratıw ushın shiyki zatqa iye bolǵanlıǵınan da gúwalıq beredi. Tuwrı aldınǵı hám sońǵı jıllarda erisilgen izertlewler nátiyjeleri, atap aytqanda esteliklerdiń sánelerin belgilew boyınsha máselelerde qánigeler arasında hár qıylı oy-pikirler bar. Bul pándegi tábiiy hal bolıp tabıladı. Biraq kópshilik hám qánigelerdiń tábirine qaraǵanda Orta Aziya hám Kazaqstannıń qubla regionlarında adamzat jámáátleri derlik 1 million jıllardan berli jasap mádeniyat jaratıp kelgenligi pánde tán alınǵan. Paleolittaniwshilardiń pikrinshe bul esteliklerdiń ayırımlarınıń sánesi joqarıda atap ótilgenindey 1 million, 800 eramizdan aldınǵı 500-300 mıń jıllar menen usınıs etilgen bolsa, geybirewleri 200-250, keyininen, 200-100 mıń jıllıqlar menen belgilenip, bul protsess negizi ápiwayılıqtan quramalılıqqa qaray baratuǵın evolyusiyalıq rawajlanıw dinamikasın ańlatadı. Sońǵı jıllarda Orta Aziya hám Kazaqstannıń barlıq regionlarında bir neshe paleolit otryadlari jumıs aparmaqdalar hám atababalarimiz tariyxın úyreniwde jańa ashılıwlardıń qolǵa kiritiliwiden gúman joq.
Jengeldjiden tabilǵan tas qurallar. Bul orin Krasnovodsk yarım atawındaǵı Krasnovodsk - Ashxabod temir jolıniń 41-kilometrindegi Jeńgeldji hám Qaratańir stansiyaları ortasında bolıp, bul orinnan A.P.Okladnikov mikok túrindegi eki qol shapqıin hám bir neshe shaqmaqtas siniǵi, yaǵnıy qopal paraqalardi tapqan edi. Tabilǵan zatlar óz dáwiriniń geologik qatlamında saqlanbaǵan bolsa-da, olar morfologiyalıq hám tasdı qayta islew usılı tárepinen erte muste dáwirine shekem bolǵan adamlar quralları ekenligi tastıyıqlanǵan.
Qızılqaladan tabilǵan tas qurallar - sol at penen atalatuǵin awıl menen baylanıslı bolıp, Vaxsh dáryasınıń oń qirǵaǵindaǵi Qorǵantóbe qalasınnan 12 km aralıqda jaylasqan. A.P.Okladnikov bul orinnan qopal qol shapqıdi da tapqan edi. Tabilǵan zatlar Vaxsh dáryası payda etken IV geologik qatlamı quramına tiyisli ekenligi anıqlanǵan.
Anarsha tapilǵan tas qurallar. Oraylıq Tyanshan taw dizbegi regioninan aǵıp túsetuǵın Narın dáryası alabınan tabılǵan bolıp, geologik tárepten óz jayınnan qozǵalmagan halda jatqanlıǵı tastıyıqlanǵan. A.P.Okladnikov bul orınnan qayraq tasdan islengen shoqpar tabadı. Bunday shoqparlar ádetde, alǵashqi qol baltaların yadǵa saladı. Bul túrdegi qurallar erte paleolit dáwirinde Hindstanda hám Orta Aziyada keń tarqalǵan.
Polman tabilǵan tas qurallar. Bul estelik Qirǵizstannıń Polman awılına jaqın bolǵan Isfayramsay dáryasınıń boyinan úlketaniwshi arxeolog P.T.Konoplya tárepinen tabılǵan. Bul qural da, joqarıda esletilgenindey qayrqq tasdan jasalǵan qol shapqıinan ibarat esaplanadi.
Qaraǵash tabilǵan tas qurallar da shopper quralı retinde usınıs etilgen A.P.Okladnikov onı 1954 jılda Xojabaqirǵan dáryasınıń Qaraǵash awılı átirapinan tapqan edi.
Xojaǵordan tabilǵan tas qurallar. Bul orinnan tabilǵan taslar Shohimardon hám Isfayram dáryaları aralıǵinda jaylasqan. Xojaǵor dáryası qirǵaǵinan da sonday ashell dáwiriniń kóplegen qol shapqıi tabılǵan. Tabilǵan qurallar V.A.Ranovniń pikrinshe qayraq tasdan islengen shapqısh quraldan esaplanadi.
Qayroqqumdan tapilǵan tas qurallarda qızıqlı bolıp tabıladı. Olarǵa mısal etip A.P.Okladnikov izertlep tabilǵan taslardi kórsetiw múmkin. Bul orinnan jámi 1040 dana tas materiyaliq buyımlar jıynap alınǵan. Olardı úyreniwde V.A.Ranovniń xızmetleride úlken bolıp tabıladı. Qayroqqumda 31 dana tabilǵan materiyal orinlari anıqlanǵan. Olardıń barlıǵı jer maydanınan jiynap alinǵan. Tabilǵan zatlar quramında ashell dáwiri quralları bar ekenligi tastıyıqlanǵan.
Qayqitawdan tabilǵan tas materiyallar Tadjikistannıń Qayqitaw taw shıńı eteklerinde jaylasqan bolıp, ol arnawlı ushirilǵan shaqmaqtas siniǵinan ibarat. Xarakterine kóre muste dáwirine shekem bolǵan tas qural bolıp tabıladı.
Qubla Kazaqstandaǵı tabilǵan tas materiyallar. Keyingi jıllarda Qazaqstannıń qubla regionlarında keń arxeologik qıdırıw jumısları atqarıldı hám erte paleolit salasında qızıqlı izertlewler ashildi. Usılardan Qarataw dizbekleri eteklerinen tabılǵan qural-saymanlar dıqqatqa ılayıq. Bul jerde arxeolog X.A.Alpisbayev dáslepki qıdırıw jumısların alıp barǵan edi. Nátiyjede shell-ashell dáwirlerine daqılı bar bir neshe mákan jaylar tawip úyrenildi. Usılardan eń qızıqlıları Qasqırqazǵan, Tengirqazǵan hám Toǵali mákan jayları bolıp tabıladı. Toǵali I-V mákan jaylarıniń ashell-muste dáwirlerine tiyisli ekenligi tastıyıqlanǵan. Shaqmaqtasdan jasalǵan bul alǵashqı miynet quralları derlik jer maydanınan jiynap alinǵan . Materiallıq qatlamlar bul orınlarda saqlanbaǵan.
Orta Aziya paleolitin úyreniw 30-jıllar aqırında A.P.Okladnikov tárepinen Surxandarya wálayatınıń Boysun tawindaǵi Tesiktas úngiriniń qazip úyreniliwinen baslandı. Házirge shekem Orta Aziya paleolitin úyreniwge arnalǵan júzden aslam maqala, kitaplar hám basqa túrdegi baspalar bar bolıp tabıladı. Orta Aziya paleolitin úyreniw jumıslarınıń nátiyjeleri A.P.Okladnikov, X.L.Movius, N.A.Beregovaya, V.A.Ranov, M.Qosimov, R.X.Sulaymonov, N.Toshkenboev, G.F.Korobkova sıyaqlılardıń ilimiy miynetlerinde óz ańlatpasın tapqan.
Orta Aziya paleolitin úyreniw Tesiktas (1938-1939 jj.), Qayraqqum mánzilorni (1954-1961 jj.), Xojaǵur (1954-1955 jj.), Qarabóri (1957-1964 jj.), Xojakent (1958-1959 jj.), Jarqoton (1961-1963 jj.), Zirabulaq (1971-1972 jj.), Qotırbulaq (1971-1972 jj.), Obirahmat (1962-1970 jj.), Samarqand (1958-1972 jj.) sıyaqlı eń zárúrli esteliklerdiń izertleniwi menen baylanıslı. Bulardan tısqarı keyingi jıllarda alıp barılǵan izertlewler sebepli taǵı bir qansha estelikler tabilip úyrenildi, olar Orta Aziya paleolit dáwiri tariyxın mazmunan belgili dárejede bayitdi. Buǵan mısal etip Turkmenistan, Tadjikistan, Qirǵizstan Respublikalarınan, keyininen Ózbekstannıń Ferǵana, Ohangaron oypatlıqlarınan, keyingi jıllarda bolsa Qaraqalpaqstannıń Ústúrt úlkesinen tabılǵan materiallardı kórsetip ótiw múmkin. Házirge shekem Orta Aziya hám Qazaqstanda erte paleolit dáwirine tiyisli 20 dan artıq kóbirek tabilǵan materiyalliq estelik orinları pánge belgili. Bul tabilǵan materiyallar Orta Aziyanıń hár qıylı rayonlarinan tabılǵan. Erte paleolit esteliklerine Túrkmenistandaǵı Jeńgedja, Tadjikistandaǵı Qızılqala, Kohipiyoz, Qayraqqum, Qayqitaw, Qirǵizstandaǵı Xojagór, Onorsha, Qaraǵash, Úshqorǵan, Polman hám Qubla Qazaqstannıń Qarataw átirapınan esapqa alınǵan esteliklerdi kirgiziw múmkin. Bul tabilǵan zatlardıń jasını anıqlawda áwele tas quraldı tayarlawda qollanılǵan texnikalıq usıl xarakteri, geologik qatlamnıń saqlanıw dárejesi, qurallardıń sırtqı hám ulıwma morfologiyalıq qásiyetleri esapqa alınǵan bolıp tabıladı. Hámmesi bolıp bul punktlerden 20 nusqa tas qurallar tabılǵan bolıp, olardan 7 danasi ilimiy maqalalarda daǵaza etilgen. Bul tabilǵan zatlardıń áhmiyeti úlken. Atap ótilse, olar Orta Aziya territoriyasi muste, yaǵnıy orta paleolit dáwirine shekem da adamlar jasaǵan mákan ekenligin tastiyiqlaytuǵın dálil bolıp tabıladı. Bul tabilǵan tas qurallar ádetde qayraqtasdan jasalǵan qol shapqılarinan ibarat bolıp, universal tárizde qollanılǵan. Bunday qurollardiń ayırımları qayraqtasdiń siniǵinan tayarlanıp, 2-4 iri qopal kertish usılı menen ótkirlengen hám tolqınsiman tıyıq payda etken. Bul alǵashqi adamlardıń dáslepki quralları bolǵan. Bunday qurallardı shaqmaqtasdan da jasaǵanlar. Shoqparlar qolda tutıw ushın talay maslastıirilǵan bolıp, ádetde qopal sindirip alınǵan úshmúyeshlik tas sınıqlarınan da jasalǵan hám kerekli zatlardı tesiwge, shabıwǵa mólsherlengen. Orta Aziyada tabılǵan bunday qurallardı Evropanıń shell hám ashell dáwirlerine tuwra keledi desek qáte bolmaydı..
Orta Aziya hám Qazaqstan aymaqlarında erte paleolit dáwirinde jasaǵan adamlar topar-topar bolıp jasaǵan. Bul tipdegi áyyemgi adamlardı-arxantroplar atı menen pánge kiritilgen. Arxantroplar shańaraǵına zinjantrop, petekantrop hám sinantroplar kiredi. Orta Aziya hám Qazaqstannan zinjantropga zamanlas adamlar wákilleri házirshe tabılǵanisha joq. Zinjantroplardan keyin jasaǵan adamzat ájdadi pitekantrop bolıp, olar bunnan derlik 1 million jıllar burın jasaǵan. Onıń zamanlası da házirshe Orta Aziya hám Qazaqstan aymaqlarında tabilip úyrenilmegen. Pitekantrop adamlardan keyin sinantroplar jasaǵan. Bul tipdegi adamzat wákilleri bunnan 500-600 mıń jıllıqlarda jasaǵan. Bul adamlardıń dáslepki ızlerı dáslep Qitaydan tabılǵan bolıp, olardı ilimpazlar sinantroplar (Qitay adamı) dep pánge kirgizdiler. Orta Aziyanıń Ferǵana oypatinda, Selunǵur úngirinen tabılǵan dáslepki babalarımız wákiline «Ferǵana adami» dep at berildi jáne bul adam zati sinantroplar menen zamanlas bolǵanlıǵı haqqında oy-pikirler bar. Biraq Orta Aziya hám Qazaqstan aymaqlarınan erte paleolitge tiyisli adamzattıń pánde belgili bolǵan barlıq wákilleri tabilǵan tas qurallar bolsa-da biraq shel-ashel dáwirlerine iyelik etiw estelikler bolsa tabilip úyrenilgen bolıp tabıladı. Sinantroplar ádetde tábiiy úńgirlerde jasaǵan. Biraq olardıń mákan jayları ashiq qırlarda da tabilip úyrenilgen. Belgili bolıwınsha sinantroplar órt penen tanıs bolǵan. Mısalı olardıń qaldıqları tabılǵan mákanda haywan suyekleri, miynet quralları menen birge qalıń kúl, ot qaldıqları gúzetilgen. Órt kisiler turmısında zárúrli áhmiyetke iye bolǵan. Sinantroplarǵa zamanlas alǵashqi adam atababalarınıń mákan-jay lardan ibarat bolǵan izleri Orta Aziya hám Qazaqstan aymaqlarınıń kóplegen jaylarınan tabılǵan. Bul adam zatları ashel dáwirinde topar-topar bolıp turmıs keshirgenler.
Bul dáwirde adamlar óz miynet quralların tiykarınan tasdan, kóbinese bolsa shaqmaqtasdan hámde qattı terek shaqlarinan haywan súyek hám shaqlardan soqqan, biraq tasdan basqa buyımlar bizgeshe jetip kelmegen uzaq zamanlardıń ótken zamanı sebepli de olar bizgeshe saqlanbaǵan. Tasdan jasalǵan bul qurallar qánige paleolittaniwshilar tárepinen hár tárepleme úyrenip shıǵılǵan. Atap aytqanda XIX ásirdiń 2-yarımında Frantsiya ilimpazları bul tarawda aldınǵı edi hám bir qansha mákanlar tabilip úyrenilgen bolıp, olar birinshi bar jay atı menen baylanisli atalip ashel quralları hám dáwiri atı menen ilimge kiritilgen edi. Ashel formasındaǵı qurallari negizi qol shapqıinan ibarat bolıp, onıń forması tegis máyeksiman bolıp, jumısshı tárepi anaǵurlım ushqirraq, bir neshe kertish usılı menen ótkirlengen boladı. Bul sıyaqlı qol shapqıinan universal tárzde paydalanılǵan. Tuwrı, ashel dáwirinde qol shapqılariniń hár qıylı formaları bar edi.
Ashel dáwirin sánelaw haqqında ilimpazlar arasında hár qıylı oy-pikirler bar bolıp tabıladı. Biraq, paleolittaniwshilar hám tórtlemshi dáwir geologiyasi menen izertlew alip barǵan ilimpazlardıń esabına kóre ashel dáwiri bunnan 1 million jıllar burın baslanıp, er.ald. 200-100 mıńınshi jıllarǵa shekem dawam etken uzaq zamanlardı óz ishine aladı.
Uliwma, Oraylıq Aziya erte paleolit dáwirdiń tábiiy geografik ortalıǵı geolog ilimpazlardıń juwmaqlarına kóre bul aymaqlar tábiyatınıń jazi ıssı hám qurǵaqlay, qisi suwıq jawingershiligi kem bolǵan. Sol dáwirde Oraylıq Aziyanıń házirgi shól hám sahraları jer ústi dúzilisi (landshaftı) qáliplesken hám sol landshaftina tán haywanat hám ósimlikler dúnyası dúziledi. Ashel dáwirdiń sońǵı waqıtlarına kelip bolsa tábiiy sharayat keskin suwiy baslaǵan. Ásirese Evropaniń arqa regionların qalıń mızlıqlar qaplab alǵan edi. Oraylıq Aziyada bolsa tiykarınan onıń tawlıq regionlarında mızlıqlar payda bolıp, mol suw aǵısları áqibeti sebepli dáryalar hám olar menen baylanıslı wahalar payda bolip, jer ústiniń qáliplesiwine sebep bolǵan. Oraylıq Aziya mızlıqları tiykarınan tawlıq aymaqlarda bolıp, wahalarda da olardıń saldarı kúshli bolǵan. Bul mızlıqlardıń izleri bálent tawlarda uzaq saqlanǵan hám házirgi waqıtta da bar. Sonday eken, bul tábiyat ózgerisleri menen baylanıslı ósimlikler hámde haywanat dúnyası quramında da belgili ózgerisler júz bergen. Qullası, tiǵiz ormanlar ornın shól, sahra regionlarına tán ósimlikler dúnyası iyeleydi. Oraylıq Aziyanıń áne sonday tábiiy ıqlım, ekologiyalıq sharayatında payda bolǵan ózgerisler sebepli bul keń regionnıń ayırım aymaqlarında eń áyyemgi babalarımızdıń mákan orinlarin taniw múmkinshilik tuwıldı jáne bul babalarımızdıń turmıs zárúriyatınan kelip shıǵıp, óz miynet quralların mudamı jetilistiriwde bolǵanlar. Orta Aziya, atap aytqanda, Ferǵana oypatlıǵınıń Sox rayonında úyrenilgen Selunǵur úńgir mákanı, Tashkent wálayatındaǵi Kulbuloq, Tadjikistandaǵı Laxutiy mákanlarınıń derekleri bul pikrimizden derek beredi.
Ilimpazlardıń juwmaǵına kóre Selunǵur úńgir mákanında jasaǵan dáslepki babalarımız sinantroplarǵa zamanlas ekenligi hám Orta Aziya aymaǵı dáslepki adamlar payda bolǵan regionlar qatarına kiriwi haqqındaǵı pikirler maqullanmaqda. Áyne waqıtta, izertlew jumısların alıp baratırǵan Ózbekstan ilimpazları Kulbuloq mákanınıń dáslepki qatlamları bergen miynet quralları da atap ótilgen dáwir adamları mádeniyatınan ibaratlıǵı tán alıw aytilmaqda.
Orta Aziya hám Qazaqstan insaniyat áleminde júdá áyyemgiden mádeniyatı rawajlanǵan, tariyxı bay regionlardan biri eken. Joqarıdaǵı atap ótilgen derekler bul pikrdi tastıyıqlaydı. Keleside bul aymaqlar jáhánda adamzattıń dáslepki atababaları mákan tapqan regionǵa kiredi. Bul jańa ashılıwlar bolsa arxeolog ilimpazlarimizdiń jáhán tariyxına qosqan múnásip úlesi bolıp tabıladı.
|
| |
