TEMA:3. АNTROPOGONEZ - ADAMNIŃ PAYDA BOLIWI HÁM RAWAJLANIWI
Joba:
Antropogenez – adamnıń payda bolıwınıń dáslepki basqıshı.
Adam evalyutsiyasınıń izertleniwi.
Adamlardıń taralıwı.
Tayanısh sózler: Antropogonez, avstrolopitek, Homo habilis, pitekantrop, neandertal, homo sapiens.
İlimpazlardıń pikirinshe biziń jasap atırǵan ana jerimiz 5 milliard jıllıq tariyxqa iye. Jerdiń tariyxın ilimpazlar bir neshe geologiyalıq eralarǵa bóledi. Máselen, arxey, paleozoy, mezozoy hám kaynazoy eraları. Eń dáslep jerde hesh qanday tirshilik bolmaǵan. Arxey erasınıń aqırında jerde júdá ápiwayı iri maqluqlar payda bolsa, paleozoyda suwda hám qurǵaqlıqta jasawshı haywanlar, mezozoyda jer bawirlap júriwshiler payda boladı. Jer tariyxınıń kaynazoy erasında sút emiziwshi haywanlar taraladı. Kaynazoy erası óz náwbetinde úshlemshi hám tórtlemshi bolıp eki basqıshqa bólinedi. Úshlemshi basqısh 64-66 million, tórtlemshi basqısh 3-3,5 million jıllardı óz ishine aladı. Kaynazoy erası paleogen, neogen hám antropogen bolıp bólinedi. Antropogen grekshe -antropos - adam, genezis - tuwılıw, adamnıń tuwılıp payda bolıwı degen mánisti bildiredi. Bunnan 3 million jıl burın adamlar materiyallıq hám mádeniy baylıqlardı dórete baslaydı. Bul antropogen dáwirine tuwra keledi. Antropogen - espleystotsen, pleystotsen hám golotsen dáwirlerine bólinedi. Pleystotsende jerdiń kópshilik bólegin qalın muz qaplaydı. Muzlıqlar kóbinese taw baslarında qalıń bolıp uzaqta jatadı. Orta Aziya hám Qazaqstan dalańlıǵın qalıń muz qaplamasada, muzlar biyik taw baslarında saqlanıp, onıń tásiri tegislik jerge uzaq waqıt sezilip hawa rayı suwıq bolıp keledi.
Muzlıqtıń eriwi menen pleystotsen dáwiri tamam boladı. Muzlıqtan keyin golotsen dáwiri yamasa házirgi geologiyalıq dáwir baslanadı. Jer tariyxındaǵı eń baslı waqıyalardıń biri, haywanat dúnyasınan adamzattıń ajıralıp shıǵıwı boladı. Adamlar payda bolıwında, óz basınan uzaq dawam etken dáwirlerdi keshiredi. Neogenniń aqırı, espleystotsen basında Afrikada, qubla Evropada, Aziyanıń qubla regionlarında adamǵa uqsas hár túrli maqluqlar jasaydı. Adamlardıń kelip shıǵıwına, adamǵa uqsas maqluqlardıń qatnasınıń bar ekenligin ilimpazlar erte waqıtlardan bayqaydı.
Antropogenez-antropologiya iliminiń eń áhmiyetli tarawı bolıp, gominidler hám adamlardıń evolyutsion jolı menen kelip shıǵıwın izertleydi. Bunı úyreniw, ásirese tas ásiri arxeologiyası ushın úlken áhmiyetke iye, sebebi házirgi adamlardıń fizikalıq kelbeti áyyemgi tas ásirinde qáliplesedi.
XIX ásirde tábiyat izertlewshileri Ch.Darvin, T.Geksli birinshi bolıp adamlardıń adamǵa uqsas maqluqlardan evolyutsion jolı menen bólinip shıqqanın aytadı. Ch.Darvin maqluqlardıń adamǵa aylanıwında miynet etiwdiń, miynet quralların jetistiriw nátiyjesinde boldı degen evolyutsion táliymatı (1859-jılı) «Túrlerdiń kelip shıǵıwı» miynetinde jazadı.
XIX ásirde Ch.Darvinniń evolotsion teoriyası tiykarında XX ásirdiń birinshi yarımına shekem antropogenez máselesinde stadiallıq teoriya ústem boldı. Adam balası óziniń biologiyalıq rawajlanıwı tiykarında bir neshe stadiya dáwirdi basınan keshiredi. Birinshi stadiya-arxantrop (pitekantrop, sinantrop, atlantrop), ekinshi paleontroplar (neandertallar), úshinshi neontrop (házirgi túrdegi adamlar), yamasa kromanonets. Bul biologiyalıq klassifikatsiya emes al, stadiallıq sxema bolıp esaplanadı. Bunday etip gominidlerdi sxemaǵa bóliw jaqınǵa shekem ilimde túrli pikirdi tuwdırıp keldi.
Sońǵı 10-20-jıllar ishinde, bul máselede jańa materiallar toplanıp adamnıń kelip shıǵıwı haqqında jańa pikirler payda boldı. Házirgi dáwirde, evolyutsiyalıq protsess bul bir baǵdardaǵı háreket emes, al úzliksiz uzaq dawam etken kóp baǵdardaǵı protsess bolıp esaplanadı yamasa bul jerde másele tarmaq túrli evolyutsiya bolıp, bir waqıtta hár túrli evolyutsiyalıq dáwirlerdi óz basınan keshiredi. Yaǵnıy adamlar morfologiyalıq hám mádeniy rawajlanıwında hár túrli basqıshlarda boladı.
Adamzat evolyutsiyası morfologiyalıq jaqtan - miy qurlislarınıń ózgeriske ushırawı, miy qurlıslarınıń kóleminiń úlkeyiwi, bet jaqlarınıń kishireyiwi, tiklenip júre alıwı, ayaq-qol súyekleriniń ózgeriske ushırawı, miynet etiwi nátiyjesinde qol barmaqları tez háreketke keliwi menen belgilenedi.
1920-jılı Qubla Afrikadan áyyemgi adamnıń skeleti-súyek qaldıǵı tabıladı. Onı alımlar avstrolopitek (austral- qubla, pitek - maymıl dep ataydı). Bul eki ayaqlı, joqarı rawajlanǵan maqluq bolıp, shıǵıs-Qubla Afrikada bunnan 5-6 million jıl aralıǵında jasaǵan. Dúnyanıń basqa aymaqlardan bunday avstrolopitek wákilleri ele tabılǵan joq.
Avstrolopiteklerdiń bas qutısı ishindegi miyiniń kólemi 435-130 sm3 bolǵan. Olardıń boyı 120-130 sm, awırlıǵı 30-40 kilogramm bolıp, avstrolopitekler adamlarǵa júdá uqsas bolǵan. Adamlarǵa uqsaslıǵı basınıń qúrlısı hám tisleri menen belgilenedi. Olar eki ayaǵı menen tiklenip júrgen. Shıgıs Afrikadaǵı Olduvay úńgirinen, úsh avstralopiteklerdiń taban izleri tabılǵan. Bunnan 3 million jıl burın bul jerden júrgen avstralopitektiń izleri adamnıń júrisine uqsaydı.
Eki ayaqlap júriw, adamnıń fizikalıq kelbeti túriniń qáliplesiwine hám adamnıń dene dúzilisleriniń ósiwine alıp keledi. Avstralopitekler qıdırıp gezip júrip ósimliklerdiń miywelerin terip jegen hám kishi haywanlardı uslap awqatlanǵan. Olar jabayı shoshqalardıń hám basqa haywanlardıń konkurenti bolǵan.
Avstrolopitekler ottan paydalanıwdı bilmegen. Miynet quralları retinde aǵash hám taslardan paydalanǵan. Avstrolopitek penen adamlar arasındaǵı buwını homo habilis uqıplı adam boladı. Ottan paydalanıwdı bilmegen. Miynet quralları retinde aǵash hám taslardan paydalanǵan. Homo habilis bunnan 2,4 million jıl (Olduvay úńgirinen, al bunnan 2,8 million jıl burın jasaǵan homo habilis Koobi-Fora qonıs jayınan tabıladı) burın jasaǵan. Olar tastan ápiwayı miynet quralların islep bilgen. 1960-jılı amerikalı arxeolog L.Liki, Olduvay úńgirinen olardıń tastan islengen miynet quralların tabadı.
Homo habilis – uqıplı adam bolǵan. Qoldan miynet qurallar islep paydalanǵan. Bul jerden Olduvay arxeologiyalıq mádeniyatına tiyisli tastan islengen chopper, kóp qırlı tas balta hám basqa qurallar tabıldı. Eger avstrolopitekler miynet quralları etip tabiyǵıy taslardan paydalansa, homa habilis miynet quralların qoldan islegen. Biraq sonda da alımlar avstrolopiteklerdi ele haywanlar dep, al homo habilis ele adamlar emes dep esaplaydı.
Usınday tabılǵan adamǵa uqsas maqluqlardıń súyek qaldıqlarına, olardıń tastan islep paydalanǵan qurallarına qaraǵanda, adamlar bunnan 3-3,5 million jıllar burın payda bolǵan. Bul dáwirde paleogeografiyalıq jaǵday, adamlar jasawǵa qolaylı bolǵan suwlar, toǵaylar hám jabayı xaywanlar kóp bolǵan. Tábiyiy ortalıq házirgiden bir qansha jıllıraq bolǵan. Periney yarım atawınan Qıtayǵa shekem aralıq subtropikalıq, Aziyanıń Qubla rayonları hám Afrikanıń kópshilik bólimi tropikalıq zona bolǵan.
Úshlemshi basqıshtıń aqırı, tórtlemshi basqıshtıń baslarında tropikalıq zonalarda kóplegen hár túrli maqluqlar jasaydı. Solardıń arasında adamǵa uqsas maqluqlar bolıp, olar adamlardıń eń áyyemgi wákilleri bolıp esaplanadı. Maqluqlardıń adam dárejesine óte baslaǵan túrleri – arxantrop (grekshe – arxayes – áyyemgi, antropos – adamlar) dep ataladı.
İlimiy izertlewde Afrika arxantropları dúnyadaǵı eń áyyemgi (dáslepki) qazıp tekserilgen adamnıń birinshi wákilleri bolıp esaplanadı. Bunnan 1,9-1,7 mln jıl burın «uqıplı adamlar»dıń ornına, stadiallıq sxema menen aytqanda basqa arxantroplar - pitekontrop, sinantroplar keledi. Olardı antropogenezde homo ergaster (isker adam) hám homo erectus (eki ayaqlı adam) dep ataydı.
1891-1892-jılları Gollandiyalı alım antropolog Evgeniy Dyuba İndoneziyadaǵı Yava atawınan arxantroptıń súyek qaldıqların tawıp izertlep, onı pitekantrop (grekshe – pitekos-maymıl, antropos-adam), yaǵnıy eki ayaqlap júretuǵın maymıl tárizli adam dep atadı. Pitekantroptıń mańlayı jalpaq, qas ústi mańlay súyekleri ósken, iyegi kemrek rawajlanǵan boladı. Bunnan 1 million 160–1 million 251 mıń jıllar burın jasaǵan pitekantroplar ápiwayı taslardan miynet quralların islep paydalanǵan. Pitekantroptıń bas miy qutısınıń kólemi 900-1075 sm3 bolǵan. Pitekantroplardıń miynet quralları hám súyek qaldıqları 1950-1960-jılları Aziya, Afrika jerlerinen tabılıp, olardıń taslardan ózlerine kerekli ápiwayı miynet quralların isley alatuǵınlıǵı anıqlandı. Pitekantrop, shıǵıs Afrikanıń Keniya jerinen tabıladı. Olar, bunnan 1,6-1,9 - million jıllar burın jasap turmıs keshirgen.
1927-jıllı Pekin qalası janındaǵı Chjau Koutyan degen jerden Kanadalı alım D.Blek Qıtay arxantropın tabadı. Ol ilimde sinantrop (latınsha – sina – qıtay, qıtay adamı) dep ataladı. Sinantroplardıń bas miy qutısınıń kólemi 915-1225 sm3 bolǵan (házirgi adamlardıń bas miy qutısınıń kólemi 1400-1450 sm3). Bunnan 400-500 mıń jıl burın jasaǵan sinantroplarda eki ayaǵında tiklenip júrip tastan miynet quralların islegen. Olar, pitekantroplarǵa qaraǵanda bir qansha fizikalıq jaqtan rawajlanǵan, shaqqan bolǵan. Sinantroplar ottan paydalanıwdı bilgen. Biraq, adamlardıń ottı qashan hám qalay payda etkenin aytıw qıyın. Olduvay taw úńgirlerinde jasaǵan adamlardıń qonıs orınlarınan ottıń qaldıǵı tabılmaǵan, biraq, arxantroplar nayzaǵaydan hám vulkan atılǵanda payda bolǵan otlardan paydalanǵan. Sinantroplar jabayı háywanlarǵa ańshılıq etip, olardıń góshin otqa pisirip jegen hám teńiz balıq hám mollyusklardı uslap awqatlanǵan.
Homo erektus lerdiń dene bulshıq etleri rawajlanǵan bolǵan. Afrika kontenenti homa erektuslerdiń ómir súrgen watanı boladı. Olar bul jerde million jıllar dawamında jasap migratsiya nátiyjesinde Araviya, jaqın shıǵıs hám Kavkaz jerlerine barıp jetedi. İzrayldegi Ubaydiya, oraylıq Kavkazdaǵı Dmanisi qonıs jaylardan tabılǵan paleontropologiyalıq tabılmalar bunı tastıyqlaydı.
Qubla-shıǵıs, shıǵıs Aziya, Evropaǵa homa erectus bunnan 1,1-0,8 million jıl kelip aralasadı. Keyin homa erectus (arxantroplar) Afrika, Qubla Evropa hám Aziyanıń kópshilik jerlerine ornalasadı.
Bunnan yarım million jıl burın, «arxantroplar» dıń ornına homa heidelbergehsis (geydelberg adamı) keledi. Onıń súyegi 1907-jılı Germaniyanıń Geydelberg jerinen tabıladı. Bular bunnan 600-150 - mıń jıllar burın jasaydı. Olardıń keń mańlayı, jalpaq baslı miyiniń kólemi 1100-1400 sm3 bolǵan. Házirgi adam bas miyinen kem bolmaǵan.
Evropa hám Aziyadaǵılar homo heidelbergehsis áwladları degen pikir ómir súredi. Bunnan 40 mıń jıl burın jasaǵan homo sapiens Evropa hám Aziyada Homa Geydelburglerdiń áwladları neandertaletsler boladı. Homo heandertalehis ler bunnan 130-10 -mıń jıl burın jasaydı (100 mıń jıl dawamında jasaydı). Neandertaletslerdiń Evropada 40 tan aslam mákan jayları tabıldı. Olardıń boyı 155-165 sm bolǵan. Rawajlanǵan deneli, mańlayı kishi, úlken kózli hám qol barmaqları uzın bolǵan. Olardıń miy qutısındaǵı miy kólemi 1400- 1500 sm3.
Neandertaletslerdiń házirgi adamlar áwladları degen pikir bar. Bunnan 40 mıń-jıl burın homo sapiens Evropaǵa basqa aymaqtan kelip, Evropada neandertaletsler menen konkurentlik gúreste jeńip shıqqan degen pikir bar.
Házir ilimde homo sapiens tiń kelip shıǵıwı haqqında eki - politsentrlik hám monotsentrilik kóz qaraslar bar. Birinshi kóz qaras boyınsha homo erectus ten homo sapiens ke ótiw evolyutsiyası – Afrika, Aziya hám Evropa jerlerinde boladı. Ekinshi kóz qaras boyınsha, neantroplar bir regionda kelip shıǵıp keyin olar basqa regionlarǵa taralıp jergilikli gominidlerdi joq etedi yamasa olar menen aralasıp ketedi. Bunday region qubla hám shıǵıs Afrika boladı. Usı jerlerden bunnan 130 mıń - jıl burın jasaǵan homo sapiens qaldıqları Efiopiyadan tabıldı. Dúnyanıń basqa regionlarınan tabılǵan homo sapiens qaldıqları 40-36 mıń jılǵa tuwra keledi. Qıtay, İndoneziya, Avstraliyada homo sapiens qaldıqlarınıń dáwirleri anıq emes.
Solay etip adamlardıń kelip shıqqan watanı Afrikada boladı. Sebebi usı regionda arxantrop, neontroplardıń ertedegi súyek qaldıgı tabıldı. Homo sapiens evolyutsiyalıq jaqtan payda bolıwı 90-160-mıń jıllar dawamında bolǵan. Adamlardıń Afrika hám jaqın shıǵıstan basqa regionlarǵa taralıwı 50-60 mıń jılları boladı. Olar bul regionan 35-40 mıń jıllar burın Aziya-Avstraliyanı ózlestiredi.
Adamlar payda bolǵannan baslap, olar úzliksiz miynet etip, miynet quralların jetistirip baradı. Oraylıq Aziyanıń geografiyalıq jaǵdayı, áyyemgi jámiyetlik dúziminiń ertedegi basqıshlarında adamlardıń turmıs keshirip jasawına qolaylı bolǵan. Qubla Qazaqstan, Qırǵızıstan keńislikleri hám taw bawrayları, Tadjikstan, Turkmenstan taw etekleri, Kaspiy boyları, Qızıl qum, Qara qum ishindegi kól átirapları, Ámiwdárya, Sırdárya alabları, Ustirt keńisligi, Ózbekstandaǵı Ohangaran, Chirchiq, Qaraqamıs dárya boyları, Qarataw, Vaxsh taw etekleri, Zarafshan, Surxandárya, Qashqadárya, Ferǵana wálayatında hám onıń tawlı jerlerinde tas ásiriniń erte basqıshlarına tiyisli mákan jaylar tabılıp izertlendi.
Bul jerlerden tabılǵan arxeologiyalıq estelikler, tabılmalar, oraylıq Aziyanı, antropogenez payda bolǵan rayon oraylarınıń biri bolǵanın dálilleydi.
Paydalanatuǵın ádebiyatlar dizimi:
1. Aвдусин Д.A. Основы археологии. М. 1989.
2. Aрсиховский В.A. Aрхеология асослари Т. 1976
3. Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры Ташкентского оазиса. Т. 1982.
4. Древнейшие государства Кавказа и Средняя Aзия в раннем железном веке. Средняя Aзия в античную эпоху Aрхеология СССР с древнейших времен до средневековья Отв.ред. Г.A. Кошеленко. М. 1985.
5. Древний и средневековый город Восточного Мавераннахра Отв.ред. д.и.н. Ю.Ф.Буряков. Т.1990.
6. Кабиров Ж. Сагдуллаев A . Урта Осиё археологияси. Т. 1990.
7. Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб. Проблемы цивилизации Узбекистана ВП в. до н.е. – ВП в. н.е. Самарканд-Ташкент, 2000.
8. Толстов С.П. По древним делтам Окса и Яксарта. М. 1962. 9. Джуракулов.М.Дж. Ўрта Осиё ибтидоий археологияси. Т. 1984
Baqlaw sorawlari
Eń dáslepki gominidler qay jerde jasaǵan?
Avstralopiteklerdiń tarqaliwi hám súyek qaldiqlari tabilǵan mákan?
Xomoxabilislerdiń migratsiyasi hám sipatlamasi?
Xomoerektus hám xomosapiens súyek qaldiqlari tabilǵan orinlar?
Dáslepki gominidlerdiń tas qurallari hám tarqaliw orni?
Test sorawlari
Arxeologiya páninde eki qıylı xronologiya ámelde, olar qaysılar?
a) Salıstırmalı hám mutloq
b) Qatiy hám mutloq
s) Salıstırmalı hám qatiy
d) Hámme juwap duris
«Tábiyaat buyımmlari» atlı poema avtorı kim?
a) Lukresiy Gereń
b) Morgan
s) Platon
d) Gerakil
Vest-Gona esteliginiń Jası neshe million jıl dep belgilendi?
a) 2, 8 million
b) 1, 5 million
s) 3, 6 million
d) 4, 0 million
Jer tariyxı neshe milliard jıldı óz ishine aladı?
a) 5 miliard jıldı
b) 4 miliard jıldı
s) 6 miliard jıldı
d) 20 miliard jıldı
11. Qaysı dáwirde daslep jer qabıǵı suwiy baslaǵan?
a) Arxey
b) Kaynazoy
s) Mezazoy
d) Poleozoy
12. Olduvay jırası qayda jaylasqan?
a) Afrika
b) Amerika
s) Aziya
d) Indiya
13. 1960 -jılǵa shekem insaniyattıń eń áyyemgi mádeniyatın sáwlelendirgen estelik qaysı bolǵan?
a) shel hám ashel esteligi
b) olduvay jırası
s) kostinko mákanı
d) hámma juwap duris
14. Shel hám Ashel mádeniyatına tán bolǵan miynet qurallari arxeologiya pánine qanday at penen kirgen?
a) Qol shapqısı
b) Chopper
s) Chopping
d) Mikrolitler
15. Arxeologlar adamdı payda boliwin neshe million jıl dep belgilegenler?
a) 1 million jıl
b) 9 million jıl
s) 5 million jıl
d) 8 million jıl
1960 -jılda Olduvay tawinan tabılǵan adam súyegine arxeologlar qanday at bergen?
a) prezindjantrop
b) zindjantrop
s) sinantrop
d) pitekantrop
18. Petikantropdi kim tapqan?
a) Y. Dyuba
b) L. Liki
s) R. Liki
d) D. Richard
19. Sinantroplardiń ortasha miy kólemi neshe santimetirdi quraǵan?
a) 1050 sm ni
b) 1000 sm ni
s) 900 sm ni
d) 960 sm ni
|
