|
ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM MINISTRLIGI
|
| bet | 4/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022 Safarboyev Rahimbek, 1-tema Komp.Arxitekturasi, Sandug\'ash-WPS Office, qMU, 5120100 Каракалпак тили панлер дизими (3), 166666666, Ólshew ásbaplarınan Beletler 2022 j Taza, Ешбаева Н2, 1111111111 (3), Qoraqalpoq davlat unversiteti Yuridik fakultet 104 (2), TOY STOLL, 1, 1515151111441444, АРЗА, Tuproq geografiyasidan mustaqil ishi. ABDULLAYEVA INOBATÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ
QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI
TARIYX FAKULTETI
«ORTA AZIYА ARXEOLOGIYАSÍ»
PÁNINEN
LEKCIYA SHINIǴIWLARI
№
|
Lekciya temaları
|
saatlar
|
|
3-semestr
|
|
1
|
Kirisiw. Orta Aziya arxeologiyasi pániniń predmeti, maqset hám waziypasi
|
2
|
2
|
Orta Aziya arxeologiyasi mektebiniń qáliplesiwi
|
2
|
3
|
Аntropogonez - adamniń payda boliwi hám rawajlaniwi
|
2
|
4
|
Orta Aziyaniń paleolit dáwiri ulıwmalıq klassifikaciyası
|
2
|
5
|
Orta Aziyaniń erte paleolit dáwiri
|
2
|
6
|
Orta Aziyaniń orta paleolit dáwiri
|
2
|
7
|
Orta Aziyaniń sońǵı paleolit dáwiri
|
2
|
8
|
Orta Aziyaniń mezolit dáwiri ulıwmalıq klassifikaciyası
|
2
|
9
|
Orta Aziyanıń mezolit dáwiri mádeniyatları
|
2
|
10
|
Ústirt mezoliti. Jayran qudiq, Aydabol mákanlari
|
2
|
11
|
Orta Aziyaniń neolit dáwiri uliwmaliq klassifikaciyasi
|
2
|
12
|
Neolit revolyuciyasi, Ózbekstan aymaǵindaǵi neolit dáwiri lokal mádeniyati komplesleri
|
4
|
13
|
Túslik Túrkmenistanda islep shiǵariwshi xojaliq túrindegi mádeniyat
|
2
|
14
|
Тúslik Тajikistanda neolit dáwiri Xisar mádeniyati
|
2
|
Jámi
|
30
|
TEMA: 1. KIRISIW. ORTA AZIYA ARXEOLOGIYASI PÁNINIŃ PREDMETI, MAQSETI HÁM WAZIYPALARI
Joba :
1. Orta Aziya arxeologiyasi pániniń rawajlanıw tariyxı.
2. Orta Aziya arxeologiyasi pániniń maqset hám wazıypaları.
3. Orta Aziya arxeologiyasin dáwirlestiriw hám xronologiya.
Tayansh sóz: Arxeologiya, numizmatika, epigrafika, sfragistika, arxeologik derekler, arxeologik estelikler, arxeologik dáwirlestiriw, materiallıq qatlam, M. E. Masson, xronologiya.
Arxeologiya-tariyx pániniń ózbetinshe baǵdarı bolıp, óziniń izertlew obekti, sonıń menen birge olardı ashıp úyreniwde arnawlı usıllardan paydalanıladı. Yaǵnıy zamanagóy túsinikde arxeologiya alǵashqi, áyyemgi, orta ásirlerge tiyisli esteliklerdi úyreniw hám qayta qayta tiklew jumısların aparıw túsiniledi.
Arxeologiya hám tariyxni bir-birinen ajıratıp bolmaydı, eki pándıń da maqseti birdey, yaǵnıy insaniyat tariyxın úyreniwden ibarat. Usı tarawda iskerlik júrgizetuǵin adamlardi tariyxshi hám arxeolog dep júritiledi.
Arxeologiya óziniń uzaq rawajlanıw tariyxına iye. Rawajlanıw tariyxı tikkeley insaniyat jámiyetiniń ulıwma tárzde rawajlanıp, ılım hám pánnıń rawajlanıw processindegi ózgerislerdi arxeologik tabilǵan zatlar mısalında kóriw múmkin.
Arxeologiya-jas sociallıq pánlerden biri bolsada, onıń túbirleri uzaq tariyxga barıp taqaladı. Jazba dereklerden ekenin aytıw kerek, er.ald. VI asirde Vavilon patshası Navonid (Nabunaid, Nabonagid, er.ald. 555-538 jj.) saray hám sıyınıwxanalardiń tiykar bóleginde qaziw jumısların alıp barǵan. Britaniya muzeyinde Nabonid tárepinen tabılǵan jazıwlı taxtasha saqlanmaqda.
“Arxeologiya” termini jazba dereklerde dáslepki ret grek filosofi Platon (er.ald. 427-347 jj.) nıń “Úlken Gippiy menen sáwbet” shıǵarmasında tilge alınadı. Arxeologiya termini áyyemgi grek sózinen ibarat bolıp, “arxeos” - áyyemgi, “logos” - pán degen mánislerdi ańlatadı. Tap soǵan uqsas sóz dizbegin grek jazıwshisi Diodor Sitsiliyskiy (er.ald. 80-29 jj.) da belgilengen eken. Yaǵnıy Troya urısına shekem bolǵan dáwir ellinler názerinde “Ellinler arxeologiyasi” esaplanǵan. Diodor Sitsiliyskiyniń zamanlası Dionisiy Galikarnasskiy Rim tariyxın Puni urısına shekem bolǵan dáwirin “Rim arxeologiyasi” dep ataǵan. “Arxeologiya” terminin Strabon hám basqa grek filosoflarida isletip, olardıń názerinde bul termin tek ǵana áyyemgi, bálki alǵashqi dáwirdi da qamtıp alǵan.
Rim imperiyasiniń latin avtorları “áyyemgiat” - a n t i q ol i t a t e s - terminin qollanǵanlar. Orta ásirlerde “arxeologiya” termini “áyyemgiat” termini tárepinen siqip shıǵarılıp, talay waqıtqa shekem (XIX ásirgesha) tilge alınbaydı. Rim imperiyasinda sonıń menen birge “a n t i q ol a r i e ol s” - áyyemgivariy, yaǵnıy áyyemgiatga qızıǵıwshı termini da qollanılǵan. Orta ásirlerde áyyemgivariylar gápine hár qıylı áyyemgi qoljazbalardi jiynawshi adamlar kirgen bolsa, Oyanıw dáwirine kelip tiykarınan klassik mádeniyat úlgilerin jiynawshilardi, yaǵnıy áyyemgi dáwir mádeniyatına qızıǵıwshılardı sonday ataǵanlar.
1767 jılda Gettingen universiteti prof. Xristian Gottlib Geyni “arxeologiya” atamasına “Grek hám Rimliklerdiń áyyemgi kórkem óneri arxeologiyasi” boyınsha lekciya oqıp, onı qaytaldan mámilege kiritedi. Biraq bul greklerdiń “arxeologiya” ga bergen táriypleri sıyaqlı keń qamtılǵan bolmay, tek klassik kórkem óner esteliklerin tariyplew hám klassifikatsiya etiw menen sheklengen. XIX ásir basına shekem áyyemgiat menen shuǵıllanatuǵınlardı tek áyyemgi mádeniyat úlgileri qızıqtırǵan.
Sol dáwirden baslap arxeologiyaniń járdemshi tarmaqları - numizmatika (teńgeshunoslik), epigrafika (taslardaǵı jazıwlardı úyreniw), sfragistika (mórlerdi uyreniwshi pán) payda bola baslaydı. Epigrafikaǵa qızıǵıwshılıq Angliyadada jayila baslaydı. Bul jerde arxeologiya patsha Karl I jáne onıń jaqınları qáwenderliginde bayitila baslandı.
XVII ásirdiń ortalarında Fransiyada Pomponiy Letniń birinshi Áyyemgivar akademiyası ashıladı. Keyinirek Qoljazbalar akademiyası, Arxitektorshılıq akademiyası, Músinshilik hám súwretshishilik akademiyası ashıladı. Bul shólkemler hár qıylı ekspediciyalar uyimlastirip, tabılǵan materiallardı úyreniw hám olardı sistemalastırıw ústinde jumıs júrgizediler.
1733 jılda Angliyada Delitantlar jámiyeti ashıladı. 1753-1756 jj. júdá kóplep arxeologik buyımlardı qolǵa kirgizgen Britaniya muzeyi ashiladi.
1718 jılda Rossiyada Pyotr I basshiliǵinda dáslepki ret áyyemgivar materiallardı izlew, toplaw hám úyreniw baslanadı. Barlıq tabilǵan zatlar Kunstkameraǵa jaylastırılǵan. Sol dáwirde Sibirdegi mazar-qorǵanlarda qaziw jumısları alıp barilip, júdá kóplep bronza hám altınnan jasalǵan buyımlar tabıladı.
XVIII ásirdiń aqırınan arxeologiya Rossiyada keń kólemde jayila baslanadı. Arxeologik tabilmalardi saqlaw ushın hár qıylı ilimiy jámiyet hám muzeyler shólkemlestiriledi (1806 jıl Nikolaevoda, 1811 jıl Feodeaziyada, 1825 jıl Odessada, 1826 jıl Kerchda).
1839-jılda Odessa Tariyx hám áyyemgiat jámiyeti shólkemlestirilip, 1844 jıldan alıp barılǵan qaziw jumıslarınıń nátiyjeleri hár jılı baspa etip barılǵan. Evropa mámleketleri sıyaqlı Rossiya jámiyetindede Shıǵısqa qızıǵıwshılıq artadı. Shor húkimeti aǵzaları Kavkaz hám Orta Aziya aymaqlarında ámeliy kórkem óner úlgileri hám qol jazba dóretpelerdi izlew hám jıynawǵa qızıǵıwshılıq kúsheyedi.
1818 jıl Kunstkamera quramında Aziya muzeyi shólkemlestiriledi. 1846 jıl Peterburgda arxeologiya hám numizmatika jámiyeti dúzilip, bul jámiyet arxeologik jumıslardı shólkemlestiriw menen shuǵillanǵan. 1855 jıl Peterburg universitetinde Shıǵıs fakulteti ashıladı. Onıń birinshi dekanı Kazanbek Orta Aziyada bir neshe ret ekspediciyalar shólkemlestiredi, qatar tariyxshi ilimpazlardı jiberedi.
Túrkistan úlkesi Shor Rossiyası tárepinen basıp alınǵannan keyin, bul jerde hám usı pánge qızıǵıwshılıq arta baslaydı. 1895-jıl 11-dekabrde Túrkistan arxeologiya háweskerleri dógeregi dúziledi.
XIX ásirdiń 80-90-jıllarında jergilikli xalıq arasından da áyyemgiatga qızıǵıwshılar kóbeyedi. Mısalı, Xatker Buxoriy, Xatker Abdullo, Xatker Barat Mullaqosimov, Akram Polvon Asqarov, Muhammad Wapa, Ali Xója Yunusov, Xatker Hakim hám basqalar áyyemgi buyımlar hámde shaqatengelerdi toplaw menen shuǵıllanǵan. Bul dáwirde Afrasiyob, Uluǵbek observatoriyası hám Paykend qarabaxanalarında dáslepki qaziw jumısları alıp barılǵan.
Keyinirek V.L.Vyatkin Afrasiyob qarabaxanasın (1925, 1929-30 jj), B.P. Denike áyyemgi Termizdi (1926-27 jj), M. E. Masson Ayritam qarabaxanaların (1932-33), áyyemgi Termizdi (1936-38), A. Yu. Yakubovskiy Zarafshan oypatlıǵin (1934, 1939 jj), V.A.Isikkin Tali Barzu (1936-38) hám Varaxshani (1936-39 jj), S.P.Tolstov hám Ya. Ǵulomovlar áyyemgi Xorezm aymaǵin (1937-50), A. P. Okladnikov Tesiktas hám Machay úńgirlerin (1938-39 ), V. V. Grigorev Qawınshitóbe qarabaxanaların qazib úyrengen.
1940-jılda Orta Aziya Mámleketlik universitetiniń Tariyx fakulteti bazasında M.E.Massonniń ǵayratı menen Orta Aziya arxeologiyasi kafedrası shólkemlestiriledi. Kafedra aǵzaları tárepinen Orta Aziyanıń hár qıylı Respublikalarında, ásirese Túrkmenistan hám Ózbekstanda keń kólemli qaziw jumısları alıp barildi. 1963-jılda Qashqadarya wahasiniń joqarı bólegin izertlew ushın Kesh arxeologik-topografikalıq ekspediciyası shólkemlestiriledi.
1970-jılda Ózbekistan Respublikasi Ilimler Akademiyasi Arxeologiya institutınıń dúziliwi arxeologik izertlewlerdiń kólemin jáne de keńeytirdi. XX ásir dawamında pútkil Orta Aziya aymaǵinda barlıq dáwirlerge daqılı bar arxeologik estelikler, áyyemgi kanallar, suw ózenleri úyrenildi.
2001-jıl 24-oktyabrde Termiz Arxeologiya muzeyi Termiz qalasınıń 2500 jıllıǵı munasábeti menen (2-aprel 2002 jıl) dúzildi. Usı muzey Orta Aziyadaǵı birden-bir qánigelestirilgen muzey esaplanadı.
M.E.Massonniń táriypinshe arxeologiya-tariyxtıń bir tarawı bolıp, kisilik jámiyeti ótken zamanı hám iskerligin hár qıylı izlerine, kóbinese materiallıq esteliklerge, múmkinshilik bolǵan orında bolsa jazba dereklerge, til, etnografıya, geologiya, topiraqtaniwshiliq, antropologiya, zoologiya, botanika hám basqa pánler jetiskenliklerine tayaniwshi pán bolıp tabıladı.
Bilgenimizdey, tariyx páni materiallıq dereklerdi óz ishine aladı. Ótken zaman tariyxti qayta tiklewde qazıw nátiyjesinde tabılǵan materiallıq derekler bólek orın tutadı. Materiallıq derekler materiallıq qatlamlarda saqlanadı. Materiallıq derekler jazba dereklerden áyyemgi bolıp, Tariyxtıń úlken bólegin materiallıq derekler, yaǵnıy arxeologik tapilǵan zatlar arqalıǵana qayta tiklew múmkin.
Materiallıq dereklerdiń kóbi jer astinda saqlanadı. Bular - tas quralları, túr-túrli miynet quralları, suyekler hám basqalar. Materiallıq derekler járdeminde ótken zaman tariyxıy processleri - sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám materiallıq waqıyaları uyreniledi.
Arxeologik dereklerdi shártli túrde 2 túrge bólıw múmkin:
1. Tábiy derekler insan hám haywan suyekleri, ósimlikler qaldıqları hám geologik qatlamlar bolıp, olardı tiykarınan zoologlar hám botanikler úyrenedi.
2. Jasalma yamasa insan tárepinen jaratılǵan derekler. Olar miynet quralları, qarıw-jaraqlar, ılaydan islengen gúlal ıdısları, kórkem-óner hám zebi-ziynet buyımları, qayatas súwretleri, jazıw hámde onıń dárekleri hám basqalar.
Arxeologiya insaniyattıń ótken zaman tariyxın úyreniwde arxeologik ekspediciyalar nátiyjesinde tabılǵan alǵashqi mákanlar, awıllar, qalalar, qorǵan hám suw qurılısları, qayatas súwretleri hámde taǵı basqa buyımlarǵa súyenip kóredi. Arxeologik ekspediciyalar delingende wálayat, qala, rayon, awıl hám basqa orınlarda materiallıq mádeniyat esteliklerin qaziw izertlew jolı menen úyreniw usılı túsiniledi. Orınlarda arxeologik ekspediciyalardı arnawlı ilimiy izertlew institutları, joqarı oqıw orınlarınıń arxeologiya kafedraları, kórkem ónertaniwshiliq institutları, muzeyler, sonıń menen birge úlkeni úyreniw dógerekleri quraydı.
Arxeologik ekspediciya hám otryadlariniń jumıs usılı úsh basqıshlı bolıp, arxeologik qıdırıw, sınaq hám qazıw jumısların ámelge asırıwdan ibarat esaplanadi, onıń wazıypası esteliklerdiń payda bolǵan dáwiri, qansha jasaǵanlıǵı, kriziske júz tutıwı hám basqa qásiyetlerin anıqlaw esaplanadı.
Arxeologik qazılmalar arxeologik qıdırıw hám sınaq nátiyjesinde qolǵa kiritilgen maǵlıwmatlarǵa súene otirip, usı orında estelikti tolıq qazib ashıwdan hám estelik haqqında juwmaqlar shıǵarıwdan ibarat boladı.
Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, arxeologik esteliklerdiń bir bólegi jer astında hám basqa hár qıylıları jer ústinde bolıp tabıladı. Arxeolog ol yamasa bul esteliklerdi qazar eken, shubhasız materiallıq qatlamlarǵa dus keledi. Materiallıq qatlam delingende insaniyattıń turmısı, xojalıǵı hám ideologik iskerliginiń ızlerı saqlanıp qalǵan topiraq qatlamı túsiniledi. Ungir-mákan, ashıq orinlar, awıl hám qala materiallıq qaldıqlardıń jámiyet rawajlanıwı menen baylanıslı halda jaylanıwı materiallıq qatlamdı ańlatadı. Bul qatlam jıllar, ásirler hám mıń jıllar asa az-azdan payda boladı. Arxeologik estelikler bir yamasa bir neshe on materiallıq qatlamdan ibarat bolıp. Olardıń qalıńlıǵı bir neshe santımetrdan 30-35 metrge shekem barıwı múmkin. Bul bolsa usı orında adamlar qansha waqıt jasaǵanlıǵına baylanıslı boladı. Materiallıq qatlam ol yamasa bul estelikde shurf taslaw, keń kólemdegi qazıw jumısları nátiyjesinde anıqlanadı. Shurf negizi nemisshe sóz bolıp, ózbek tilinde qazıw degen mánisdi ańlatadı. Shurf salıw delingende estelikdegi dáslepki qazıw jumısları túsinilip, shurf taslawdan tiykarǵı maqset materiallıq qatlamdı anıqlaw hám estelik haqqında dáslepki belgilerin alıw bolıp tabıladı. Shurf kóbinese kvadrat hám tuwrı tórtmúyesh formalarinda bolıp, oyıqlıǵı hám keńligi materiallıq qatlamǵa qaray túr-túrli bolıwı múmkin. Keń kólemdegi qazıw nátiyjesinde materiallıq qatlam tolıq ashılıp, insan iskerliginiń ızlerı bolmaǵan jerge shekem qazip túsiledi. Arxeologiyada ol “materik” - tınıshsız etilmegen jer dep ataladı.
Arxeologik estelikleridiń bir bólegi jer astında yamasa ayirimlari jer ústinde jaylasqan boladı. Sonday eken, «arxeologik estelikler», áyyemgi insaniyat jasaǵan mánziller (awıllar, qalalar) qarabaxanaları, jaylar, qayatas súwretleri, sıyınıw orinlari, suwǵarıw qurılısları hám basqalar bolıp, Orta Aziyada tiykarǵı qurılıs materialları áyyemgi zamanlarda paxsa hám shiyki gerbish bolǵanlıǵıdan mákanlar, qala hám awıllar ásirler dawamında hár qıylı hádiyselerge ushırasıp tóbeliklerge aynalǵan. Olardıń atları geografiyalıq, tariyxıy hám basqada mánislerdi ańlatadı (Afrasiyob, Oqtepa, Dalvarzintepa, Yerqórǵon). Arxeologiyada bekkemlengen turar jaylar- «qala qarabaxanalari», bekkemlenbegen áyyemgi turar jaylar - «awil qarabaxanalari» júdá áyyemgi qarabaxanalar bolsa «mákanlar» dep ataladı. «Mákanlar» qalalardan áyyemgilew boladı.
Insaniyat tariyxın ol yamasa bul sociallıq-ekonomikalıq basqarıw principınıń rawajlanıw basqıshlarına qaray, tómendegi dáwirlerge bólıw múmkin:
1. Alǵashqi dáwir.
2. Áyyemgi dúnya.
3. Orta ásirler.
4. Jańa dáwir.
Insaniyat rawajlanıwınń birinshi dáwiri alǵashqi jámáát dáwiri bolıp, uzaq dawam etken. Bul dáwirde insan túsi, iskerligi ózgerip, miynet quralları hám insanlar ortasındaǵı munasábetler dáwirler ótiwi nátiyjesinde rawajlanıp barǵan. Alǵashqi dáwir tariyxıda óz gezeginde bir neshe basqıshlarǵa bólinedi. Arxeologlar tárepinen miynet qurallarınıń rawajlanıwına qaray ayriqsha bir dáwirlestiriw qáliplestirgen, olarǵa tas, bronza hám temir dáwirin kirgiziw múmkin.
Hár bir dáwirdń dawam etiwi hár qıylısha bolǵan. Mısalı, tas dáwiri bronza dáwirine salıstırǵanda uzaq dawam etken. 800 mıń - 1 mln.jıl dawam etken. Tas dáwirinde úzliksiz túrde insan iskerligi nátiyjesinde tas quralları hám olardı soǵılıw usılı rawajlanıp barǵan. Tas dáwiri da óz gezeginde bir neshe dáwirge bólinedi: paleolit (áyyemgi tas dáwiri), mezolit (orta tas dáwiri), neolit (jańa tas dáwiri). Tas hám bronza dáwiri ortasında ótiw dáwiri bolǵan, misdan payda etilgen miynet quralları menen birge tas qurallarınanda paydalanılǵan. Bul dáwir eneolit dáwiri (mıs-tas dáwiri) dep atalǵan. Bronza alıw usılı oylap tabilǵannan soń, yaǵnıy mıs hám qola qarıwmasinan miynet quralları keń tarqalıwı nátiyjesinde bronza dáwiri baslanǵan. Ayırım orınlarda bul er.ald. III mıń jıllıqlarda, arqa, orinli aymaqlarda biraz keshlew- er.ald. II mıń jıllıqtan baslanǵan. Nátiyjede, kóplegen muǵdarda temir qazib alınıwı hám keń tarqalıwı nátiyjesinde er.ald. XIII-IX ásirlerde insaniyat tariyxında temir dáwiri baslanǵan. Nátiyjede arxeologik dáwirlestiriw tiykarınan miynet quralları rawajlanıwı hám olardı soǵılıw texnologiyasına qaray ámelge asırıladı. Bunda tiykarǵı itibar tariyxıy rawajlanıw ayrıqshalıǵına qaratiladi. Soǵan qaramay bul insaniyat rawajlanıwı qanday bolǵanlıǵı haqqında tolıq maǵlıwmat bermiydi.
Xronologiya arxeologiyaniń tiykarǵı bólegi bolıp, áyyemgiden baslap, tariyxıy process, eń tiykarǵısı insaniyat tariyxın ilimiy tiykarlawda zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Arxeologlar xronologiyadan tolıq tuwrı hám shamalarǵa súyenip paydalanadılar. Salıstırmalı xronologiyada usı mádeniyat qaysı áyyemgi aymaqǵa xasliǵi, estelikti úyreniw processinde qay-qaysısı áyyemgilew ekenligine áhmiyet beredi. Tolıq xronologiyada bolsa arxeologlar qandayda bir jıldı anıqlaw ushın álbette konkret dereklerge tayanadilar. Tas dáwiri esteliklerin dáwirlestiriwde geologik qatlam, paleontologiya hám paleobotanika usıllarınan keń paydalanadı. Tabiiy pánlerde islep shıǵılǵan radiokarbon dáwirlestiriw usılıda keń tarqalǵan. Ósimlik qaldıqları yamasa haywan súyeklerin anıqlaw ushın olarǵa 14 dana atom salmaǵındaǵı uglerod (C 14) tamiziladi. Bunday usılda dáwirlestiriwde kemnen-kem jaǵdaylarda qátelik boladı.
Gúlal ıdıs, áyyemgi metalldi eritiw hám paxsa peshlerin dáwirlestiriwde paleomagnit usılıdan keń paydalanıladı. Sonıń menen birge, ximiyalıq hám ultradawıs usılınanda keń paydalanıladı.
Sonday etip, arxeologiya pán retinde jas bolsada, termini talay áyyemgi bolıp tabıladı. Hár qıylı dáwirlerde onı hár qıylısha isletilingen. Arxeologik qazimalarda júdá áyyemgi zamanlardan berli ótkerilip kelingen hám kóplegen jetiskenliklerge erisilmekte.
Paydalanatuǵin ádebyatlar dizimi:
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., 2008.
Каримов И .А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т., 1998.
Кабиров Ж., Сагдуллаев А. Ўрта Осиё археологияси. – Т., 1990.
Авдусин Д.А. Основы археологИИ. – М., 1989.
Авдусин Д.А. Полевая археология СССР. 2-е изд. – М., 1980.
Амальрик А.С., Монгайт А.Л. Что такое археология. – М., 1966.
Амальрик А.С., Монгайт А.Л. В поисках исчезнувшИХ цивилизаций. М., Наука, 1966.
Археологи рассказывают. Таджикгосиздат. – Сталинабад, 1959.
Мартынов А.И. Археология СССР. – М., 1973.
Мартынов А.И., Чер Я.А. Методика археологического исследования. – Л., 1989.
Методика полевых археологическИХ исследований. – М., Наука, 1983.
Методические проблемы реконструкций в археологИИ и палеоэкологИИ. – Новосибирск, 1989.
Новые методы в археологическИХ исследованиях. – М., 1963.
Baqlaw sorawlari
Orta Azya arxeoogiyasi paniniń maqseti hám waziypalari, arxeologiyaniń pán sipatinda qáliplesiwi.
Materyalliq derekler hám olarǵa táriyp.
Jazba derekler hám olarǵa táriyp .
Arxeologik estelikler hám olardiń túrleri.
Orta Aziyada ótkerilgen arxeologik izertlewler tariyxi.
Arxeologik izertlew usillari.
Test sorawlari
1. Arxeologiya terminin birinshi bolıp kim isletgen?
A) Aflotun B) Sokrat C) Aristotel D) Diogen
2. Arxeologiya tariyxtıń bir tarawı bolıp, insaniyat jámiyeti ótken zamanı hám iskerligin túrme-túr ızlerge, kóbinese materiallıq esteliklerge, jazba dereklerge, til, etnografıya, geologiya, antropologıya hám basqa pánlerdiń jetiskenliklerine súyene otirip uyreniwshi pán bolıp tabıladı. Bul pikirler kimge tiyisli?
A) M.E.Masson B) V.V.Bartold C) V.A.Jukovskiy D) V.L.Vyatkin
3. Eń áyyemgi dáwir baslanǵan tuwrı juwaptı tabıń?
A) 2-2, 5 mln. B) 3-2, 5 mln. C) 2-1 mln. D) 2, 5-1, 5 mln.
4. Shurf termini ózbek tilinde qanday mánisti ańlatadı?
A) qaziyman B) ólchayman C) anıqlayman D) chamalayman
5. Arxeologik ekspediciya neshe basqıshlı boladı?
A) 3 B) 5 C) 4 D) 7
6. Xlorit qımbat bahalı tas áyyemde qaydan kirip kelgen?
A) Iran B) Indiya C) Qitay D) Misir
7. Materiallıq qatlamdıń qalıńlıǵı neshe santımetrgeshe bolıwı múmkin?
A) 30 -35 sm, B) 20 -25 m, C) 40 -50 m, D) 1 metrge shekem
8. ÓzR IA Arxeologiya Institutı maǵlıwmatlarına kóre arxeologik estelikler ótken ásirdiń 90-jıllarına kelip neshewin qálipsestirgen?
A) 5391 B) 6542 C) 7436 D) 4372
9. Arxeolog alım M. Jóraqulov óziniń “Ibtidoyi arxeologiya” kitabında Ózbekstandı arxeologik tárepten úyreniwdi neshe dáwir bolǵan?
A) 3 B) 2 C) 4 D) 7
10. Ó.I. Islamov hám K.A.Kraxmallar Orta Aziya aymaǵıniniń geotektonik hám geomagnit hádiyselerin esapqa alıp, paleolit dáwiri estelikleriniń jasın neshe mıń jılǵa áyyemgilestirdi?
A) 500-600 mıń B) 300-400 mıń C) 100-200 mıń D) 400-450 mıń
11. Áyyemgi dáwir qaysı ásirlerdi óz ishine aladı?
A) er. ald VI ásir den er. IV ásir ge shekem B) er. ald V ásirden er. V ásir ge shekem. C) er. ald VII ásir den er. IV ásir ge shekem D) er. ald IV ásir den er. V ásir ge shekem
12. Neshinshi jılda Ministrler Kabinetiniń Tariyx Institutı iskerligin jetilistiriwge tiyisli jumıslar baslandi?
A) 1998 B) 2000 C) 1995 D) 1991
13. Arxeologik jumıs usılınıń 2-basqıshı ne dep ataladı?
A) Sınaq B) Arxeologik qıdırıw C) Statsionar D) Ózlestiriw
14. Arxaik dáwir óz ishine qaysı ásirlerdi óz ishine aladı?
A) er. ald VI-IV ásir B) er. ald. V-III ásir C) er.ald. VII-II ásir D) er. ald. III-II ásir
15. Jarqóton esteligi jasını anıqlawda neshe radiocarbon analizi ótkerilgen?
A) 23 B) 30 C) 15 D) 12
16. Qaysı estelik jasın anıqlawda sırt ellik arxeologlar Mayk Toyfer hám Kay Kanyutlar óz pikirlerin bildirgenler?
A) Gúzeliqir B) Jarqóton C) Zamanbobo D) Kólbulaq
17. Samarqand aymaǵında arxeologik estelikler sanı neshewdi quraydı?
A) 997 artıq B) 850 artıq C) 725 artıq D) 570 artıq
18. Áyyemgi dáwir óz ishine qaysı ásirlerdi óz ishine aladı?
A) er. ald IV ásirden er. IV ásirge shekem B) er. ald V-ásirden er. V-ásirge shekem. C) er. ald VII ásir den er. IV ásirge shekem D) er. ald IV ásirden er. V ásirge shekem
19. Rawajlanǵan orta ásirler qaysı zárúrli tariyxıy processden baslanadı?
A) Arablar basqinshiliǵi dáwirinen B) Túrk haqanliǵi dáwirinen
C) Monǵollar basqinshiliǵi dáwirinen D) Temuriyler húkimranlıǵı dáwirinen
20. Eń áyyemgi dáwir tariyxıy tárepten neshe basqıshqa bólinedi?
A) 2 B) 4 C) 5 D) 3
|
| |
