|
TEMA: 2. ORTA AZIYA ARXEOLOGIYASI MEKTEBINIŃ QÁLIPLESIWI
|
| bet | 5/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022 Safarboyev Rahimbek, 1-tema Komp.Arxitekturasi, Sandug\'ash-WPS Office, qMU, 5120100 Каракалпак тили панлер дизими (3), 166666666, Ólshew ásbaplarınan Beletler 2022 j Taza, Ешбаева Н2, 1111111111 (3), Qoraqalpoq davlat unversiteti Yuridik fakultet 104 (2), TOY STOLL, 1, 1515151111441444, АРЗА, Tuproq geografiyasidan mustaqil ishi. ABDULLAYEVA INOBATTEMA: 2. ORTA AZIYA ARXEOLOGIYASI MEKTEBINIŃ QÁLIPLESIWI
Joba:
1. Ózbekstanda arxeologiya pániniń payda bolıwı hám rawajlanıwınıń basqıshları.
2. Ózbekstanda arxeologiya pániniń payda bolıwında Yahyo Ǵulomov xızmetiniń roli.
3. Yahyo Ǵulomovtiń dawamlawshıları arxeolog-alım akademik Ótkir Islomov hám akademik Ahmadali Asqarovtiń arxeologiya pánine qosqan úlesleri.
Tayansh sózler: N.I.Veselovskiy, jergilikli xáwesker arxeologlar, Yahya Ǵulomov xızmeti, Xorezm ekspedisiyasi, “Ózbek arxeologiya mektebi”, Ó.Islomov. A. Asqarov.
1. Ózbekstanda arxeologiya pánin payda bolıwı hám rawajlanıwınıń basqıshları
Orta Aziya sharayatında da dáslepki arxeologik qazılma jumısları derlik Rossiyadaǵı sıyaqlı XIX ásirdiń ekinshi yarımında tek tabilǵan zatlar tawıp kolleksiyalar jıynaw ushın qazılmalar otırǵızıwdı baslaǵanlar. Tap sonday jergilikli úlketaniwshilardan biri Akram Asqarov bolıp, onıń ózi sawdager, jipek talshıqlarınan gezlemeler tóqiytuǵun ónerment sonda da, bularǵa qosımsha túrde áyyemgi buyumlardan kolleksiyalar da toplaǵan.
N.I.Veselovskiy shólkemlesken qaziw-izertlew jumıslarında tikkeley qatnasqan, hár qıylı dáwir tiyisli teńgelerdi dáwiri, basip shiǵarilǵan patshanıń atların ańsat bilgen. Ferǵana, Sirdarya, Samarqand hám Buxorodagi ekspedisiyalarinda qatnasqan. Akram Asqarovti biymálel birinshi ózbek arxeologlaridan edi dep qorqpay aytsa boladı. Russ shi'ǵi'staniwshi izertlewshi alımı N.I.Veselovskiy Akram Asqarovga baha berip “Eger Akram Asqarov bolmaǵanda men bunshelli tabıslarǵa erispegen bolar edim” dep júdá joqarı bahalaǵan. 1887 jılı “Russ arxeologiya jámiyeti” Akram Asqarovti “Arxeologiya rawajlanıwıǵa qosqan úlesi ushın” kishi gúmis medalı menen sıylıqlaydı. Kóp ótpey ol Parijdegı “Ilimiy arxeologiya jámiyetiniń aǵzası” etip saylaǵanılıǵı belgili boldı. Taǵı bir jergilikli xalıq wákillerinen biri Xatker Abdulla Buxoriy bolıp, ol negizi sawdager-oqımıslı adam shańaraqtan shıqqan edi. Kóp jıllar dawamında arxeologik buyımlardı toplaw hám olardı úyreniw menen shuǵullangan hám nátiyjede ápiwayı buyumlardi jıynawshı adamdan jergilikli úlketaniwshi, numizmatik hám háwesker arxeolog dárejesaga kóterilgen.
Jergilikli háwesker - numizmatik, Samarqandlıq sulıw jazatuǵın adam Abu Said Maxsum bolıp, onıń Samarqand qalasınıń ótmishten qalǵan esteliklerindegi kóshirmelerinen N. I. Veselovskiy, V. A. Krashkovskaya, A. A. Semyonov sıyaqlı tanımalı shi’ǵi’stani’wshi’lar óz ilimiy izertlewlerinde paydalanǵan. Hátte, Samarqandlıq shi’ǵi’sti izertlewshi hám arxeolog alım V.L.Vyatkinge Uluǵbek observatoriyasınıń ornın XVI ásir diniy mekemege berilgen mal-múlk haqqında hújjetlerin úyrenip kórsetip bergende Abu Said Maxsum boladı. Sonday eken, “tariyxıy dereklerdi oqıp turıp, ol yamasa bul estelikti tabıw usılını da birinshilerden bolıp ózbek oqımıslı adamları oylap tabıw etken”, desek qáte etpegen bolamiz.
Abu Toxirxója Samarqandidiń qálemine tiyisli bolǵan “Samariya” shiǵarmasin 1899 jılda N.I. Veselovskiy tárepinen parsı tilinde, 1904 jılda V.L. Vyatkin tárepinen russ tilinde baspa etiliwine baslawshı bolǵan da Abu Said Maxsum boladı. Sebebi, Abu Said Maxsum birinshi ret bul qoljazbani tawıp, odan bir nusqa kóshirip N. I. Veselovskiyge bergen edi. Ol omiriniń aqırıǵa shekem V.L. Vyatkinniń Afrasiyabdaǵi qaziw jumislarina barıp turǵan, biraq awir qástelikke dus kelgen Abu Said Maxsum observatoriya ashılǵannan kóp ótpey 1910 jılda dúnyadan ótedi.
V.V.Bartoldtiń say háreketi menen 1895-jılda Tashkentte Turkistan Arxeologiyasi háweskerleri dógeregi dúzildi. Bul dógarak jumıslarında óz dáwirdiń iri shiǵisti izertlewshi hám áyyemgi izertlewshileri V.V.Bartold, N.I. Veselovskiy, M.S.Andreev, A.A.Divaev, N.S.Likoshin, N.G.Malliskiy, N.P. Ostroumov,V.L.Vyatkin, A.A.Semyonov sıyaqlı ataqlı ilimpazlar shuǵullanganlar.
Orta Aziyanıń áyyemgi hám orta ásirlerdi boyınsha iri qánige, arxeolog alım V.E. Massonniń pikirinshe Orta Aziya arxeologiyasiniń qáliplesiwinde Sankt-Peterburg shiǵistaniwshilarınıń ornı kútá úlken sıyaqlı iri shigistaniwshilar baslaǵan hám A.M. Beleniskiy aqırına shekem jetkizgen arxeologik dereklerden tariyxti aship beriwde paydalanıw usılı “Sankt-Peterburg arxeologiya mektepke” aylandı.
Biziń aymaqlarimizǵa kelip qazılmalar alıp barǵan dáslepki shiǵistaniwshi izertlewshi-arxeologlar Evropa aymaqlarınnan kelgenlikleri ushın olar kóbirek Qara teńiz boyi, Kavkaz, Evropanıń qubla bólimlerindegidey tastan kóterilgen jaylardı qazip úyrengen, yamasa ózleri tikkeley qatnaspaǵan bolsalar da, olar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı baspadan shıǵarılǵan ádebiyatlardan biler edi. Sol sebepli olar Orta Aziyaǵa kelip dáslepki qazıspalardi ótkergen dáwirde úlken tabıslarǵa erise almadılar, sebebi olar jergilikli sharayattaǵı topraqtan bolǵan jaylardıń qaldıǵin qazıwdı bilmes edi.
Ózbekstanda arxeologiya páni hátte ótken ásirdiń 30-jıllarıniń aqirina shekem óziniń qáliplesiw basqıshında edi. Bul dáwirde V.L. Vyatkin Afrasiyob esteliginde, B.P.Denike áyyemgi Termizde, M.E.Masson Amudarya boyindaǵi Ayritamda, Termizde, A.Yu.Yakubovskiy Zarafshan oypatlıǵindaǵi esteliklerinde, V.A.Isikkin Varaxshada, S.P.Tolstov hám Ya. Ǵulamov Xorezm oypatinda, A.P.Okladnikov Tesiktas hám Machay úńgirlerinde, V.V.Grigorev hám A.I.Terenojkin Tashkent wálayatı hám Samarqand qalasında qazıspalar alıp bardi.
Bul ilimpazlardıń kópshilik bólegi óz salasınń jetik darǵalari bolsada, olardıń ishinde Orta Aziya ıqlımiy sharayatındaǵı topraqtan bolǵan arxitektura ótmishten qalǵan esteliklerin qazıw, estelikti qatlamba-qatlam úyreniwdiń eń dáslepki úlgilerin turmısqa usınis etken dáslepki arxeologlar bul G.V.Grigorev, hámde A.I.Terenojkin boladılar. G.V.Grigorev Samarqand qalasındaǵı Tali-Barzu esteliginde alıp barǵan qazıw jumislarinda tabılǵan oǵırı jaqsı, qatlamba -qatlam alınǵan gúzeshilik komplekslerı házirgi kúnge shekem “taza kompleksler” retinde óz áhmiyetin joǵaltqanı joq. Bunday jumıs Orta Aziya sharayatında birinshi márte ótkerilgenligi sebepli hám alınǵan stratigrafiyaliq maǵlıwmatlar júdá anıq dáwirdi kórsetse de, sol dáwirdiń arxeologiyasina úlken xızmet kórsetken G.V.Grigorev bul maǵlıwmatlardı anıq dáwirin anıqlawda úlken qátelerge jol qoydı. Álbette bul onıń qátesi emes, bálki arxeologiya pániniń dáslepki rawajlanıw basqıshlarındaǵı tuwrı joldı izlew edi.
Ózbekstanda arxeologik bilimlerdi toplanıwıda, mámleketimiz ushın kóplegen arxeolog kadrlar jetkiziwde házirgi Milliy universitettiń M.E.Masson basshılıǵındaǵı arxeologiya kafedrasıniń ashılıwı (1940 j), Óz. IA qasıda dáslep Arxeologiya bólimin, sal ótip tariyx hám arxeologiya institutıniń dúziliwi (1943 j), jurtımızda áyyemgitaniwshi qánigelerdi kóplegen payda bolıwında óziniń múnásip úlesin qostı. Bul kafedranı pitkerip shıqqan ilimpazlar ishinde Orta Aziya tariyxı hám arxeologiyasi boyınsha eń iri jumıslardı dawam etken áyyemgitaniwshi B.A.Litvinskiy, V.M.Masson, V.I.Sarianidi, Yu.F.Buryakov, E.V.Rtveladze, R.H.Sulaymonov, G.V.Isikkina, B.D.Koshnev, A.S.Sagdullaev, Z.Usmonova, I.Axrorov, Sh.Pidaev sıyaqlı ilimpazlardı mısal etip keltiriw múmkin. Ol ózi kafedranı pitkerip shıqqan ilimpazlardı bólek qazıw usılları, arxeologik materiallardı aytıw usılların birligi ushında bul ilimpazlardı Orta Aziya arxeologiyasiniń “Tashkent mektep” dep ataw kerek bolǵan.
2. Ózbekstanda arxeologiya pániniń payda bolıwında Yahya Ǵulamovtiń roli.
Ótken ásirdiń 30-40 jıllarınnan arxeologiyaǵa jergilikli kadrlar kirip kele basladılar. Bul kadrlardıń eń dáslepki qarlıǵashı, ózbek xalqiniń tanımalı arxeologi, tariyxshisi hám shiǵisti izertlewshi alımı, akademik Yaxyo Ǵulamov 1908-jıldıń 1-mayda Tashkent qalasındaǵı medrese oqıtıwshısı ziyalilar shańaraǵında tuwıladi. Atasınan júdá erte qalıp, baslanǵısh qızlar mektepte sabaq beretuǵın anası qolıda tárbiyalanadı. 1921-jıldan bolsa, balalar mektep internatinda, baslaniǵish tálimniń 6 klasın tamamlaǵannan keyin bolsa, xalıq tálimi baǵdarındaǵı er adamlar institutı (1921-1926 jj.) in tamamlaǵannan keyin Tashkent qalasındaǵı baslanǵısh mektepte sabaq beredi.
1921-1930 jıllarda Yahyo Ǵulamov sol dáwirlerdegi Ózbekstannıń birinshi paytaxti Samarqandda shólkemlestirilgen Ózbek Mámleketlik pedagogika akademiyasına oqıwǵa kirgen. 1921-jıldan 1931 jılǵa shekem Ya.Ǵulamov Xalıq Komissarlari janındaǵı tariyx kabinetiniń asisstenti hám aspiranti, 1933-1940 jıllarda bolsa áyyemgi estelikler hám kórkem ónerdi saqlaw komitetin (Uzkomstaris) ilimiy jumısshısı hám ilimiy xatkeri lawazımlarında isledi. Sol dáwirlerden Yaxyo Ǵulamov arxeologik jumislarda hám arxeologik qazıw jumislarinda qatnasadı, hámde arxeologiya menen jaqınnan tanısadı.
Sol dáwirdiń eń iri tariyxshi, shigistaniwshi izertlewshi hám arxeologlari menen birge ekspeditsiyalarda bolıp, olardıń tájiriybelerin úyrenedi. 1933 jılda ol M.E.Masson basshılıǵındaǵı Termiz ekspedisiyasinda, shiǵistaniwshi izertlewshi alım A.Yu.Yakubovskiy basshiliǵinda shólkemlesken Zarafshan ekspedisiyasinda, 1936-1938 jıllarda bolsa, S.P.Tolstov basshılıǵındaǵı Xorezm ekspedisiyasinda tikkeley qatnasadı.
1940-jıldan baslap Ya.Ǵulamov Birlespe Akademiyası Ózbekstan filialınıń bólim baslıǵı boldı. 1943 jıldan baslap bolsa, jańa islengen Ózbekstan IA Tariyx institutı filialınıń áyyemgi hám orta ásirler tariyxı bóliminiń baslıǵı lawazımlarında isledi.
Ya. Ǵulamov 1943 jılda “Xiywa jáne onıń estelikleri temasında kandidatlik, hám 1950 jılda bolsa, Xorezmniń áyyemgi dáwirlerden búgingi kunge shekem suwǵariliwi tariyxı” temasında doktorlıq dissertatsiyasin qorǵaydi. 1955-jılda professor ataǵın aladı, 1956-jılda Óz IA xabarshı aǵzası, 1966 jılda bolsa, Óz IA akademigi etip saylandi. Ya.Ǵulamov haqıyqıy alım retinde qandayda bir lawazımǵa otırıwdı árman etpedi, soǵan qaramay 1956-1959 jıllarda Óz IA tariyx hám arxeologiya institutıniń direktorı lawazımında isledi.
Ya. Ǵulamov balaliqtan talantli insan retinde, óziniń jurtınıń tariyxın úyreniwge jan-dilinen intilǵanliǵi sebepli, studentligi jıllarınan aq onı úyreniwdi basladı. Sol sebepli ol Mámleketlik pedagogika akademiyasınıń studenti bolıp oqıp júrgen waqtınan aq iri ilimpazlardiń leksiyaların qızıǵıwshılıq penen tıńladı. Bul dáwirdegi onıń ustazlari qatarına tanımalı tariyxshilar, shiǵistaniwshilar hám aǵartıwshılar Polat Soliev, Musa Saidjonov, Abdurauf Fitrat sıyaqlılar edi.
Ya. Ǵulamov júdá kóp zattı úyretgen ilimpazlardan taǵı biri V.L.Vyatkin edi. V.L.Vyatkin negizi Orta Aziya sharayatında óskenligi sebepli jergilikli ózbek, tajik tillerinen tısqarı arab hám parsı tillerin de biletuǵın, usınıń menen birge arab álippesinde jazılǵan tariyxıy dereklerdi oqiy alatuǵın shiǵistaniwshi izertlewshi alım edi. Bunnan tısqarı V.L.Vyatkin tanımalı arxeolog da edi. Sol sebepli Ya. Ǵulamov V.L.Vyatkinnen júdá kóp zattı úyreniwge háreket qildi. Ásirese Samarqand sharayatinda arxeologiya boyınsha úyreniwi múmkin bolǵan birden-bir ustaz da sol waqitta tek V.L.Vyatkin edi. Keyinirek ustaz Ya.Ǵulamov shıǵıstanıw páni dereklerin arxeologik derekler menen qosqan halda islegenliginiń sebeplerinen biri de ustazı V.L.Vyatkin sebepli bolıwı da múmkin.
Ya. Ǵulamov russ shiǵistaniwshi izertlewshi, tariyxshi hám arxeolog ilimpazları menen mudamı baylanista, jasliǵinan baslap iri ilimpazlardıń leksiyaların tıńlaǵanliqlari nátiyjesinde, turmısta da sol ustazlardıń jolınan barıwına, tariyx, arxeologiya, shıǵıstanıw hám etnografıya pánlerin juwmaqların qosqan halda maqala hám monografiyalar jazıwǵa múmkinshilik jarattı. Sol sebepli ilimpaz Ya.Ǵulamov Orta Aziyanıń eń iri arxeologlari hám shiǵistaniwshiları S.P.Tolstov, M.E.Masson, A.Yu.Yakubovskiy, A.M. Beleniskiy, A.N.Bernshtam, V.A.Isikkin, M.M.Dyakonov sıyaqlı iri ilimpazları qatarina qosıw múmkin.
Ya.Ǵulamov óziniń doktorlıq dissertatsiyasiniń teması suwgáriliw tariyxı boyınsha, sebebi suwǵariliw tariyxı Orta Aziya sharayatında eń zárúrli jónelis bolıp, bul jerdegi dıyxanshılıq suwǵariliw menen baylanıslı. Sonday eken, Orta Aziya sharayatında payda bolǵan xojalıq-ekonomikalıq hám materiallıq prosessler de suwǵariliw tariyxı menen baylanıslı. Suwǵariliw tariyxın júdá áyyemgi dáwirlerden eń keyingi dáwirlerge shekem qamtıp aldı. Suwǵariliw tariyxın úyreniw ushın arxeologik materiallardan tısqarı júdá kóplep qoljazbalardan, saqlanǵan toponimik terminlerden hám atap aytqanda etnografik maǵlıwmatlardan hám jetik paydalandı. Suwǵariliw tariyxıniń tariyxımizdi úyreniwdegi áhmiyetin jaqsı tusingen Ya. Ǵulamov óziniń shákirtlerine dissertatsiya temaların da suwǵariliw tariyxınan berdi. Sol sebepli Ya. Ǵulamov júdá kóplep shákirtleri - A.R. Muhammadjonov, S.Jalilov, A.Abdulhamidov, S.Anorboev, M.Tagiev, R.Ayqınov sıyaqlılar óz temaların áyne suwǵariliw tariyxınan aladı.
Ya. Ǵulamovtiń ilimiy jumısın kútá úlken bólegin shólkemlestirilgen jumıslar shólkemlesken. Onı 1967 jılda Respublika tariyxıy esteliklerdi saqlaw boyınsha dúzilgen jámiyettiń shólkemlestiriw siezdi bolıp ótedi hám ol jaǵdayda Ya. Ǵulamov júriy aǵzaliǵina saylanadi. 1971 jıldan bolsa, Ya. Ǵulamov sol jámiyettiń arxeologiya seksiyasınıń baslıǵı etip tayınlanadı. Bul jumıstı Ya. Ǵulamov usı seksiya jumısıniń tiykarǵı waziypası etip Respublika aymaǵindaǵı arxeologik ótmishten qalǵan esteliklerin kartasın duz’iwin tiykarǵı wazıypa etip belgileydi. Bul oǵada zárúrli hám zárúr jumısqa barlıq ilimiy shólkemler, wálayat hám úlke muzeyleri qamtip alinadi. Arxeologiyani shin kewlinen jaqsi kórgen Ya.Ǵulamov Respublika arxeologik ótmishten qalǵan esteliklerin kartasın dúziwde asiǵisliqqa jol qoymawdi qayta-qayta tákirarlar edi.
Usı say-háreketlerdiń nátiyjesi 1950-70 jıllarda tariyxshi hám arxeologlardiń ayriqsha “Yahyo Ǵulamov mektebi” dúnyaǵa keldi hám sol tiykarda “ózbek arxeologiya mektebine”ne tiykar salindi. Usı mekteptiń wákillerinen bolǵan Óz R IA akademikleri A. Asqarov, A. Muhammadjonov, Ó.Islomov, Yu.F.Buryakov, professorlar M.Qosimov, T.Mirsoatov, A.Abdurazzaqov, M. Jóraqulov, R. Sulaymonov, A. Abdulhamidov, M. Isxoqov, M. Mambetullaev, M. Isomiddinov, T. Shıyrınov, A. Sagdullaev, B. Matboboev, Sh. Shaydullaev, pán kandidatlarinan I.Axrorov, O.L.Alimov, M.I. Filanovish, N. B. Nemseva, Sh.R. Pidaev, K.Abdullaev, A.Anorboev sıyaqlı kóplegen ilimpazlardı Ózbekstanda arxeologiya pánin rawajlanıwına qosqan úlesleri úlken bolıp tabıladı.
1970-jılda Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń Arxeologiya institutın Samarqand qalasında ashılıwı hám sol instituttıń ózine Ózbekstan aymaǵinda alıp barılıp atırǵan qazıw jumislarina “Ashıq bet” beriw huquqiniń beriliwi kútá úlken áhmiyet kásip etti. Ǵárezsizlik jıllarında arxeologiya pánine hám ásirese onı qazıw, fiksatsiya etiw, házirgi zaman texnologiyaları tiykarında kompyuterler yadına salıw, aymaqlardı arxeologik esteliklerin úyreniwde kosmostan alınǵan pátden paydalanıw, arxeologik ótmishten qalǵan esteliklerdi, arxeologik materiallardı, ádebiyatlar haqqindaǵi maǵlıwmatlar bazasın jaratıw boyınsha kútá úlken jumıslar ámelge asirildi. Bıyılǵı jılılarda ózbek arxeologiyasi jáhánga shıqtı. Ózbekstan aymaǵinda dúnyadaǵı eń rawajlanǵan mámleketler arxeologlari menen kóp jıllıq shártnamalar dúzildi hám sol shártnamalar tiykarında ózbek arxeologlari jáhánniń hár qıylı mámleketleri orayına barıp olardıń tájiriybesin úyreniw menen birge óz tájiriybelerin olarǵa uyretdi. Xalıq ara ekspeditsiyalar dúzilip Ózbekstannıń barlıq tariyxıy-materiallıq aymaqlarındaǵı tiykarǵı iri esteliklerde birge qazıspalar jolǵa qoyıldı. Ózbekstan aymaǵinda Avstraliya, AQSh, Germaniya, Italiya, Ispaniya, Fransiya, Polsha, Rossiya, Yaponiya hám Turkiya sıyaqlı mámleketleriniń ilimpazları menen xızmetleslikde arxeologik izertlew jumısları alıp barılmaqta. Arxeologik izertlewlerde jańa, házirgi zaman qazıw usılların engiziwge, eń zamanagóy texnikalardan paydalanıwǵa jáne onı turmista qóllawǵa eristiler.
Ózbekstan ǵárezsizlikke shıqqannan keyin Ya. Ǵulamov xalqımız tariyxın, ótmish mádeniyatimizdi úyreniwge qosqan ullı jumısların inabatqa alıp Ministrler keńesiniń qararı menen “Yahya Ǵulamov atındaǵı Ózbek xalqi jáne onıń mámleketshiliginiń tariyxı” ilimiy seminari dúzildi. Ózbekstan Ilimler akademiyasınıń Arxeologiya institutına Ya. Ǵulamov atı berildi. Watanımızdaǵı kóplegen qalalarınıń kosheleri, kolledj hám litseylerinede Ya. Ǵulamov atı berildi.
3. Yahyo Ǵulomovtiń dawamlawshıları arxeolog-alım akademik Ótkir Islomov hám akademik Ahmadali Asqarovtiń arxeologiya pánine qosqan úlesleri.
Ótkir Islomov 1932 jılda Tashkent qalasında, ziyali-oqıtıwshılar shańaraǵında tuwılǵan. Onıń ákesi Ismoilov Islom Ózbekstanda xızmet kórsetken oqıtıwshı, anası Ismoilova Xabiba pedagog, tárbiyashi bolıp bolajaq alımdı ilimge qiziqqan insan retinde tárbiyalawda áhmiyetli orin iyeleydi. Shańaraqtaǵı joqarı ruwxıy ortalıq jas Ótkir Islomovdi 1947 jılı Tashkent pedagogika bilim jurtına jetekleydi. 1951 jılda bilim jurtın tamamlaǵannan keyin 1952-1956 jılları Tashkent Mámleketlik pedagogika institutın tamamlaǵannan keyin qánige retinde Tashkent wálayatı Karasuw rayonındaǵi 14-mektepte oqıtıwshılıqtan baslaydı. Biraq talabaliq jıllarında tanımalı alım Ya. Ǵulamovtan tıńlaǵan lektsiyalari, ol kisi menen bolǵan baylanislari oǵan tınıshlıq bermey Respublika Ilimler Akademiyasınıń tariyx hám arxeologiya institutıda úlken iskerlik alıp baratırǵan Ya. Ǵulamov qol astına lobarantliq lawazımında óziniń miynet iskerligin baslaydı.
Ótkir Islomovtiń keyingi ilimiy jumısı házirgi Sankt-Peterburg, sol payitlardaǵi Leningrad qalasındaǵı SSSR Ilimler akademiyası Arxeologiya instituti Leningrad bóliminde belgili arxeolog, akademik A.P.Okladnikov basshılıǵında aspiranturada kandidatlik dissertatsiyasin jazadı. Bul jerde óz dáwiriniń eń iri ilimpazları - M.M. Gerasimov, M.P. Gryaznov, S.A.Semenov, P.I.Boriskovskiy, B.P.Piotrovskiy, N.N.Gurina, V.E.Masson sıyaqlı usi dáwirdiń iri ilimpazları menen kúndelikli baylanista boladı hám arxeologiya pániniń eń názik táreplerin úyreniwde bul ilimpazlardıń bergen sabaqlari kútá úlken boldı.
Ótkir Islomov 1963 jılı Leningradda “Tómengi Zarafshanniń neolit dáwiri jámáátleriniń mádeniyatı” temasında kandidatliq dissertatsiyasin tayarlap onı qorǵaw qildi. Arxeolog retinde uzaq jıllıq iskerligi dawamında Orta Aziyanıń barlıq tawlari, Rossiyanıń batıslıq shetlerinen Uzaq Sibirdiń keńliklerine shekem bolǵan jerlerdegi tas dáwiri arxeologik ótmishten qalǵan esteliklerinde alıp barılǵan qazıspalarda qatnasadi. Sóx úlkesiniń joqarı aǵımında jaylasqan Selunǵur úngirinde alıp barılǵan arxeologik izertlewler júdá jaqsi boldı. Bul jerde bunnan 1 mln. 200 mıń jıl ilgeri jasaǵan adamnıń qaldıqları tabilip, Orta Aziyada insaniyattı kelip shıǵıwı jáne onıń rawajlanıwı boyınsha pikirlerge jańa jónelisti beriwge miyassar boldı.
Onıń Sox oypatlıǵinda mezolit dáwirine tiyisli Obishir mádeniyatın tapqan tası jáne bul qáwimlerdiń taǵı bir bólegi Oraylıq Ferǵana jerlerindede jasaǵanlıǵın kórsetiwshi jańa esteliklerin taptı jáne bul onıń doktorlıq dissertatsiyasina tiykar boldı.
Ótkir Islomovtiń kóp jıllıq ilimiy izertlewleri onıń 8 dana iri monografik dóretpe hám 150 artıq ilimiy, ilimiy-kópshilikke arnalǵan jumıslarında sáwlelengen. Bul monografiya hám maqalalar diqqat etilip kórilse, bular 4 dana úlken ilimiy jónelis boyınsha ulıwmalastırıw múmkin.
1. Orta Aziyada adamnıń payda bolıwı hám paleoekologik sharayat;
2. Mezolit dáwiri adamlarınıń materiallıq mádeniyatı hám turmıs tárizi;
3. Ózbekstannıń neolit dáwiri jámáátleri hám olardıń materiallıq baylanislari.
4. Ilimiy-pedagogikalıq jumıslar.
Ferǵana oypatlıǵi insanyat tariyxı tas ásiri neolit dáwiri jámáátleri materiallıq mádeniyatın úyreniwde perspektivalı úlke bolıp tabıladı. Oraylıq Ferǵanadaǵı bul dáwir tiyisli dáslepki tabilǵan zatlar 1958 jılı B.Z.Gamburg hám N.G.Gorbunovalar tárepinen qurilǵan Damkól hám Oraylıq Ferǵananıń arqa bólimlerinde tabılǵan. Olar tárepinen anıqlanǵan materiallar V.E. Masson hámde V.A.Ranovlardiń dóretpelerinde sawlelengen. 1963 hám 1964 jıllarda Oraylıq Ferǵanada qıdırıw jumısları Yu.A.Zadneprovskiy tárepinen ámelge asırılǵan. Nátiyjede, Qaraqalpaq sahrasınan mikrolitoid kóriniske iye 21 dana tabilǵan makan jay anıqlandi. Tabilǵan zatlar Oraylıq Ferǵananıń qubla, arqa hám arqa bólimlerinen de tabılǵan. Yu.A.Zadneprovskiy tárepinen Oraylıq Ferǵanadan anıqlanǵan neolit dáwirine tiyisli materiallar keyingi qatar jıllar dawamında G.F.Korobkova tárepinen ilimiy tárepten tolıq hám dıqqat penen úyrenilgen. 1965 jılı Ó.I.Islomov basshılıǵındaǵı Ózbekstan Respublikası arxeologiya institutı ekspeditsiyası tárepinen 23 dana tabilǵan makan jay anıqlanǵan. Keyinirek. Oraylıq Ferǵanada Ferǵana hám Rossiya arxeologik ekspeditsiyaları izertlew jumısları alıp bardı. Bul izertlewler 1967, 1969, 1970 jıllarda ámelge asırılǵan. Barlıq izertlewler ulıwmalasqan halda Ó.I.Islomov hám V.I.Timofeevlerdiń qatar maqalaları hám monografiyasında sáwlelengen. Nátiyjede, bul jerden 120 dan zıyat mákanlar tawıp úyrenilgen. Oraylıq Ferǵananıń neolit dáwirine tiyisli tabilǵan makan jaylari qatarına Zambar 1-3 punktleri, Jańaqadam 1-28, Dorozkól, Toypoq 1-15, Uzunkól 1-5, Jańasuv, Górtepa, Siyirshilik, Madyor 1 15, Damkól tapilǵan zat jayları hám basqalardı kirgiziw múmkin. Bul materiallıq tariyxıy tárepten Ferǵana oypatlıǵinda mezolit dáwiri estelikleriniń úlken toparı ajralıp turadı. Usı aymaqda alıp barılǵan sherek ásirlik izertlewler: 1958-jılda B.S.Gamburg hám N.G.Gorbunovalar, 1963-1964 jıllarda Yu.A.Zadneprovskiy, 1965-1966 jıllarda Ó.I.Islomov, 1967-1969 hám 1970-jıllarda V.I.Timofeevlerdiń izertlewleri nátiyjesinde bul jerden mezolittiń hár qıylı basqıshlarına tiyisli 40 dan zıyat estelikler ashıp úyrenilgen. Olardıń úlken bólegi shashilǵan makan jaylar hám tabilǵan zat orınlardan ibarat.
Bul jerdegi úńgir tipindegi esteliklerden Obishir 1, 2, 3, 5 hám Tas-Kómir sıyaqlılardı aytiw múmkin. Usılardan Obishir 1 hám 5 úńgirleri bárinen burın, Ferǵana paleolit toparı, keyininen ÓzR IA tariyx hám arxeologiya institutı tárepinen keń hám sistemalı túrde úyrenilgen. Tas-Kómir úngirini úyreniw bolsa M.Yunusaliev tárepinen ámelge asırılǵan. Bul estelikler Sóx dáryası oypatlıǵinda, Qatrontawdiń qubla eteklerinde hám Obishirsaydiń oń qirǵaǵinda jaylasqan. Maydanına kóre, bul jerdegi eń iri úńgir bul Obishir 5 bolıp, onıń eni 30 m., bálentligi 20 m. hám oyıqlıǵı 9 m. Obishir 1 úngiriniń kólemi biraz kishi, 12x14x12 m. Hár eki ungirde da materiallıq qatlamlar topraq ústinde turadı. Obishir 1 bir, Obishir 5 bolsa 3 dana materiallıq qatlamdan ibarat. Oshaq hám kúl qaldıqları bul úńgirlerde anıqlanbaǵan. Materiallıq suyekler tas hám suyek qaldıqlarıǵa tolıq. Sonıń menen birge, bul jerlerden shıǵanaq, suyek hám tasdan islengen taǵinshaqlar tabılǵan. Hár bir úńgirlerdiń tas industriyası tipologik usıl menen izertlengen. Taskómir úngiri Qarasuw dáryasınıń shep qirǵaǵinda, Uzın Ahmad dizbeginiń hák tas jar taslarında jaylasqan. Onıń uzınlıǵı 14, 5 m, eni 6, 5 m hám bálentligi 6 m. Materiallıq qatlamı gewek topraqlı galkali hám haywan suyeklerine iye qatlamnıń ústinde turadı. Bul jerden 50 dana kremniyden islengen tas buyım qazip alınǵan bolıp, olar Obishirden tabilǵan zatlarına uqsaydi.
Obishir mádeniyatıniń genezisi máselesin anıqlaw qıyın. Házirde tek sonı biliw múmkin, bul mádeniyat, ásirese onıń dáslepki basqıshları industriyası Samarqand sońǵı paleolit mákanı hám Xójaǵor materialları menen jaqın uqsaslıǵı bar.
Obishir 1-5 esteliklerinen alınǵan eski qaldıqlarǵa, paleogeografik hám funktsional dálillerge kóre bul mádeniyat iyeleri ańshılar hám termeshiler bolǵan. Ań olja retinde sibir eshkisi, arxar, jayran, jalǵizaq, buǵi, qasqır sıyaqlı haywanlardı ań awlaǵan. Tiykarǵı ań quralı oq jay bolıp, olardıń ayırım oq jaylari Obishir hám Ferǵananıń basqa esteliklerinen tabılǵan. Miynet qurallarınıń muǵdarlıq kórsetkishleri bul jerda uzaq múddetli tiykarǵı (Obishir 5, Sarı -Suw hám basqalar ) hám qısqa múddetli máwsimiy makanjaylar (3 punkt, Ittak-Qorǵan 1 hám basqalar ) hámde jergilikli jámáátler tárepinen tastap ketilgan, ańshılıq ónimlerin bólistiriw mákanları (Ashi- Kól, Madyor 11, 2 hám 16 punktler, Toypoq 3 sıyaqlılar ) sıyaqlı estelikler ámeldegi bolǵan deyiw múmkin.
Biziń pikrimizshe, Samarqandtiń joqarı paleolit dáwiri mádeniyatı óz rawajlanıwında Sharbaqti arxeologik komplekslerın payda bolıwına tásir etken tiykarǵı derek bolǵanlıǵı sıyaqlı naǵız ózi mádeniyatin Obishir mádeniyatın payda bolıwına da unamlı tásir etken tiykarǵı faktorlardan biri bolıwı múmkin. Biraq Obishir mádeniyatıniń óziniń keyingi rawajlanıwında qubladaǵı qáwimler sıyaqlı rawajlanıp ketpedi.
|
| |
