|
TEMA: 4. ORTA AZIYANIŃ PALEOLIT DÁWIRI ULIWMALIQ KLASSIFIKACIYASI
|
| bet | 8/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022TEMA: 4. ORTA AZIYANIŃ PALEOLIT DÁWIRI ULIWMALIQ KLASSIFIKACIYASI
Joba:
Orta Aziya paleolit dáwiri paleoekologiyasi.
Paleolit dawiri tabiy sha’rt sharayatlari
Orta Aziya Paleolit dawiri izertleniwi.
Tayanish atamalar: Paleozoy. Mezozoy. Úshlemshi dáwir. Tórtlemshi dáwir. Golotsen. Avstrolopitek. Xomo xabilis. Paleolit. Olduvay. Ashell’. Qizilqum.
Jer tariyxı 5 miliard jıldı óz ishine aladı. Insan tariyxı bolsa salıstırǵanda talay kishi bolıp, ol jersharıniń hámme jayında da bir waqittıń ózinde baslanǵan emes. Ilimpazlar tárepinen jer tariyxı 4 iri eraga bólingen: arxey, paleozoy, mezozoy hám kaynozoylarǵa. Usılardan aqırǵısı kaynozoy erası bolıp, ol adam payda bolıwınan talay aldın, yaǵnıy 60 - 70 million jıl ilgeri baslanıp, adamlar házir de sol erada jasap kelip atır. Arxey dáwiri jer qabıǵıniń dáslepki suyiy baslaǵan waqıtına tuwra kelip, háli jer sharında ulıwma turmıs joq edi.
Poleozoyda teńizdegi mayda haywanlar háreketke kelip, sońiraq balıqlar payda bola baslaydı. Mezozoy dáwiri bolsa iri jerbawirlap juretuǵınlar rawajlaniwi menen xarakterli bolıp tabıladı. Házir biz jasap turǵan kaynazoy dáwirin ilimpazlar úshlemshi hám tórtlemshi sıyaqlı dáwirlerge bolıp úyrengenler. Úshlemshi dáwiriniń ózi de 5 ke bólinedi: paleotsen, eotsen, oligotsen, miotsen, pliotsen. Usılardan paleotsen, eotsen hám oligotsendi birge qosıp paleogen qatlamları, aqırǵı miotsen menen pliotsendi bolsa neogen qatlamları da dep ataladı.
Tórtlamchi dáwirdi bolsa antropogen (antropos adam, genezis- tuwılıw ) yaǵnıy adamnıń payda bolıwı, rawajlaniwi hám de onı materiallıq mádeniyatın payda bolıw dáwiri dep ataǵan. Neogenniń aqırı hám neogen menen eopleystotsen aralıǵinda Afrikada Evropa hám hám de Aziyanıń qublasında hár túrlı túrdegi meshinler (maymillar) jasap, olardıń turmıs ádetlerinde hám fizikalıq dúzılıwlerınde adamlarǵa aylanip atirǵanliqlarin kórsetiwshi ayrıqshalıqlar bar edi. Bular qatarina driopitekler, ramapiteklar, udobnopiteklar hám hár túrlı kórinistegi avstrolopitekler sıyaqlı adamsiman meshinler kirer edi. Bulardan onsha kóp bolmaǵan neogon dáwiri adamsiman meshinleriniń bir bólegi avstro-lopiteklerge (qubla Afrika adamı) tán ayrıqshalıqlardı: góshti tutınıw, eki ayaqlap júriw, miynet tájriybelerin ıyelew hám aqır-aqıbetde sistemalı túrde miynet quralların soǵıw sıyaqlılardı ózlerinde qáliplestirgen edi.
Usini ayrıqsha atap ótiw kerek, ata-babalarımızdıń payda bolǵan dáwirlerden tap sol kúnge shekem basıp ótken jolların eń kóbi tas ásirine tuwra keledi. Tas ásiri paleolit, mezolit hám neolit sıyaqlı dáwirlerge bólinedi. Paleolittiń ózi úsh dáwirge bólinip úyreniledi: 1. Erte paleolit, 2. Orta paleolit hám 3. Sonǵi paleolitge. Erte paleolit dáwiri arxeolog ilimpazlarimizdiń ilimiy juwmaqlarına kóre ata-babalarımızdıń dáslepki ret miynet quralların jasaǵan waqıtlarınan baslanǵan. Bul process jer sharınıń túrli jaylarında túrli waqıtlarda júz bergen. Biraq qayda hám qashan baslanǵanınan qaramastan, Erte paleolit (áyyemgi tas asri) insaniyattıń eń uzaq waqıt dawamli tariyxın sáwlelendirgen. Misali, Afrika kontinentinde bul process 3 million jıl aldın baslanǵan. Evropaniń qublasında hám Aziyada 1 million jıl aldın baslanǵan. Tas asiri texnikasın rawajlaniwi nátiyjesinde disk formasındaǵı (nucleus, ózek) lerdiń payda bolıwı hám olardan ótkir ushlı úshmúyeshliksiman otshep (ushirindi) lardiń júzege keliwi menen tómen paleolit ornın orta tas dáwiri, yaǵnıy muste dáwiri aladı. Musteden keyin sonǵi paleolit dáwiri baslanadı. Eger Afrika kontinentindegi «Olduvay mádeniyati» tariyxın gúzetetuǵın bolsaq, ol jerde erte paleolit házirgi kúnimizden 2, 8 million jıl aldın baslanıp, Evropaniń qublasındaǵı hám Aziyadaǵı muste estelikleri tariyxıniń baslanıwına shekem bolǵan, orta esapta 2 million 600 júz mıń jıldı óz ishine aladı. Sonday eken, Evropaniń qublasında, Aziyada atap aytqanda biziń Orta Aziyada muste dáwiri orta paleolit házirgi kúnimizden 200 mıń jıl baslanıp, orta esapta 160 mıń jıl dawam etedi hám ornın házirgi kúnimizden 35-40 mıń jıl aldın sonǵi paleolit dáwirine bosatip beredi. Anıqraǵi ózine salıstırǵanda progressiv bolǵan sonǵi paleolit dáwiri menen almasadı. Joqari paleolitti arxeologlarimiz sońǵı paleolit yaǵnıy paleolittiń aqırǵı dáwiride deydi. Joqari paleolit delingende million jilllar dawamında miynet quralların oǵada ápiwayı hám qalaq bolǵanı ushın rawajlanıw júdá aste rawajlanıp, onıń aqırında pıshaqsiman uzınlıǵı xátte 35 sm ge shekem bolǵan ótkir qırlı miynet quralları payda bolıwı sebepli rawajlanıwda salıstırǵanda keskin ózgerisler joqarı dárejege kóterilegeni túsiniledi. Tiykarınan joqarı paleolit hám sońǵı paleolit birdey mánisti ańlatadı. Taǵı sonı atap ótiw kerek 1960-jıllarǵa shekem arxeologlar musteniń baslanǵan dáwirin 100-80 mıń jıl menen belgiler edi. Mısalı, A.P.Okladnikov Ózbekstandaǵı muste dáwirine tiyisli Tesiktas úngiriniń jasın 100-80 mıń jıl menen belgilegen edi. Biraq 60-jıllardan keyin pútkil jáhán boylap muste estelikleriniń kóplep tabılıwı hám olardı úyreniliwi muste dáwirin birqansha eki esege uzaytırıw pikirin alıp keldi. Óziniń miynet quralların soǵıw texnikası boyınsha Erte hám orta paleolitge salıstırǵanda júdá joqarı dárejege kóterilgen sonǵi paleolit dáwiri ózine salıstırǵanda jáne de progressiv bolǵan mezolit dáwirine, bunnan 12-10 mıń jıl aldın bosatip beredi. Mezolit bolsa óz gezeginde házirgi kúnimizden 8-6 mıń jıl aldın neolit dáwiri menen almasadı. Neolit bolsa, bunnan 5-4 mıń jıl aldın bronza ásiri menen almasadı. Anıqraǵi eramızǵa shekem bolǵan III mıń jıllıqta bronza dáwiri baslanadı. Biraq bronzaǵa shekem, neolit penen bronza dáwiri aralıǵinda eneolit dáwiri da bolıp ótken. Sonı da aytıw kerek, mıs metallurgiyasi bronza metallurgiyasini baslanǵısh bólegi bolǵan. Sebebi metallar arasıdı miynet quralları dáslepki bar misdan jasalǵan. Sol sebepli da bronza asrini baslanıwı misti eritip miynet quralların soǵılıwınan baslanadı deyiledi. Bronza bolsa mıs penen qalaynı birikpesinen payda etilgen metal bolıp tabıladı. Sonday eken, bronza ásriniń dáslepki dáwirin eneolit desek de bolaberedi. Jáne de anıqraq aytatuǵın bolsaq, babalarımızdıń xojalıǵında neolit dáwirinen paydalanıp kelingen tas qurallar, bronza ásiriniń dáslepki dáwirinde de óz poziciyasin tolıq saqlap qalǵan. Biraq bir waqittıń ózinde tas qurallar menen bir qatarda misdan jasalǵan miynet qurallarıda xojalıqta paydalanılǵan. Sol sebepli de bul dáwirdi eneolit - «enus» grekshesine mıs,-litos latınshasına tas yaǵnıy mıs hám tas ásiri dep atalǵan.
Usini ayrıqsha atap ótiw kerek 1960-jıllarǵa shekem insaniyattıń eń áyyemgi mádeniyatın sáwlelendiriwshi estelikler dep Frantsiyadan tabılǵan shell’ hám ashell’ esteliklerin kórseter edi. Bunday pikir óz dáwiri ushın júdá tuwrı edi. Sebebi 1960 -jıllarǵa shekem sol shell’ hám ashell’ esteliklerinen kóre áyyemgilew qandayda-bir estelik tabilǵan joq. Shell’ hám ashell’ mádeniyatına tán bolǵan miynet quralı arxeologiya pánine qol shapqısı (ruchnaya rubila) atı menen kirgen. Bul qol shapqılarıniń formasın arxeologlar badamsiman (mindalavidnaya), júreksiman (serdtsevidnaya) dep atar edi. Usilay dewge sebep haqiyqattan da olar áne sol sırtqı kórinislerge jaqın edi. Olardıń bir tárepi badamnıń astina uqsatıp qolda uslawǵa maslastırılıp topır etilgen. Qarama qarsı tárepi bolsa ushlı nayza sipatli etilip, kesiw. shabıw sıyaqlı islerdi atqarılıwına maslastırılǵan. Xronologik táreptan shell’ qol shapqıları ashell’ qol shapqılarına salıstırǵanda áyyemgi bolıp, olardı jası arxeologlar tárepinen 800 mıń jıl menen belgilengen. Biraq bul túrdegi esteliklerdi jánede áyyemgilew jasqa iye bolǵanların tabılıwı múmkinligin názerde tutıp shell’ dáwirin 1 million jıl menen belgilegenler. Sol sebepli de shell’ qol shapqıların babalarımızdıń eń birinshi miynet quralı dep esaplab antropogen (adamnıń payda bolıwı ) di 1 million jıl menen belgilegenler. Shell’ qol shapqısın salmaǵı 1 kg dan 0, 5 kg ǵa shekem bolıp, ashell’niki 0, 5 kg dan 300 gr ga shekem bolǵan. Ashell’ tiykarınan shell’ qol shapqılardı jetilisken túri bolıp, olardıń xronologiyasi 500 mıń jıldan tap 250-300 mıń jılǵa shekem bolǵan dáwirdi óz ishine alǵan.
Shell’ hám ashell’diń tas jasaw texnikasına kelsek, tas ásiriniń barlıq basqıshlarındaǵı tas qurallardı jasaw texnikası hám olar menen babalarımız qanday wazıypalardı atqarǵanliqlarin anıqlaw maqsetinde uzaq jıllar dawamında tájiriybe (eksperiment) ler ótkergen arxeolog alım S.A.Semyonovtiń pikrine qaraǵanda, alǵashqi adam qol shapqısın soǵıwdan aldın sırtqı formasın sol quraldı soǵılıwı ushın qolay bolǵan qayraq tas (galka) ni yamasa shaqmaq tas (kremen) tiń bólegin tapqan. Sonnan keyin onı ekinshi tas (Otboynik) penen shetlerine urip, tap bul tas bólegi qol shapqısı formasına kirgenge shekem qayta islengen. Yaǵnıy onnan bir neshe onlap ushirindi (otshep) ler ushirip alınǵan.
Sonday etip, joqarıda biz sanap ótken jer sharındaǵı barlıq áyyemgi adamlar arasında eń áyyemgisi Olduvay mádeniyatına tiyisli avstrolopitekler bolıp, olar arxeologik tárepten tóda dáwirine tuwra kelediler. Geologik tárepten bolsa Tómen pleystotsen dáwiri menen belgilenediler. 1959-jili Tanzaniyaniń Olduvay tawinda dáslepki tórtlemshi qatlamınan áyyemgi adam súyegi tabılıp, oǵan zindjantrop dep at berilip, onıń jası 1,5 million jıl menen belgilengen bolsa, 1960-jılǵa kelip tap sol Olduvay tawinan tabılǵan adam súyegine prezindjantrop dep at berilip onıń jası 1,85 million jıl menen belgilendi. (prezindjantrop sózi zindjantropdan aldınǵı adam degen mánisti ańlatadı.) Prezindjantropdi « Homaxabilis» yaǵnıy «sheber adam» dep ataydı.
1967- jıldan baslap Efiopiyanıń Omo oypatlıǵında xalıq aralıq ekspediciya óz’niń qıdırıw jumısların baslap, 10 nan artıq áyyemgi adamlardı súyek qaldıqların tabıwǵa eristiler. Bulardıń jası kaliyorgan usılı menen 2 millionnan 4 million jılǵa shekem anıqlandi. Biraq miynet quralların soǵıwdı bilgenleriniń jası 2,1 million jıldı kórsetdi. Daslep Luis Liki keyin onı balası Robert Liki tárepinen 1965-jıldan baslap Keniya mámleketiniń Rudol’f kóli átirapında alıp barǵan qıdırıw jumısları nátijesinde avstrolopiteklerdi 5 millionnan 5,5 millionǵa shekem bolǵan dáwirde jasaǵan súyek qaldıqları tabildi. Biraq bular háli haywanat dúnyasınan insaniyat dúnyasına ótpegen edi, yaǵnıy bular xali miynet quralların jasawdı bilmes edi. Biraq sol kól átirapınan Omo oypatlıǵında jasaǵan hám miynet quralların soǵıwdı bilgen avstrolopiteklerge salıstırǵanda 500 mıń jıl aldın miynet quralların soǵıwdı bilgen avstrolopiteklerdiń qaldıqları tabildi. Efiopiyanıń Vest-Gonasinan tabılǵan avstrolopiteklerdiń jası házirgi kúnde eń áyyemgi esaplanıp, onı 2,8 million jıl menen belgilgengen.
Qızılqum shóli Turan tegisliginiń úlken bólegin iyelep, Sirdaryo hám Amudaryanıń aralıǵinda jaylasqan. Ol qubladan-shıǵısqa qaray Zarafshan oypatlıǵı hám de Nurota taw dizbeleri menen, qubla-batısda Amudarya oazisi menen, arqa-batısda Aral teńizi hám arqa hám de arqa-shıǵısda Sirdaryo oazisi menen shegara qatar bolıp tabıladı. Bul aymaqlardaǵı shóldiń ulıwma maydanı 300 mıń kmkv. Qızılqumniń úlken bólegi Ózbekstanǵa, kemrek, arqa-shıǵıs bólegi Qazaqstan aymaqlarına tuwra keledi. Qızılqum shóli tegis relyefge iye bolıp, qublası-shıǵıstan arqa-batısqa qaray tómenlegen jáne bul tómenlew hámmesi bolıp 300-53 m. di quraydı. Biraq shól relyefi qurǵaqlay hám jabıq háwizler hám de bir-birinen uzaq hám bálentligi teńiz júzesinen 922 m ge shekem jetetuǵın tawlardan quram tapqan.
Íqlım, xojalıqtıń qásiyetlerine eń kúshli tásir kórsetetuǵın tiykarǵı faktorlardan biri bolıp tabıladı. Ol tikeley (suwıq, jıllı, qurǵaqlay, ilǵalliq) emes, bálki ańshılıq hám ańshılıqtıń tiykarǵı faktorları bolǵan ósimlikler dúnyasi hám haywanat dúnyası arqalı tásir etedi. Adamdıń bul komponentlerge tóbeligi tariyx áyyemgilesgen tárepke kúsheyip baradı. Íqlımnıń yamasa landshaftlar ózgeriwiniń zárúrli belgisi alǵashqi mádeniyatlardıń tarqalıwı areallariniń qısqarıwı yamasa keńeyiwi menen belgilenedi. Íqlım ózgerisleriniń taǵı bir belgisi mádeniyatlar xarakteriniń ózgeriwi menen de belgilenedi.
Zarafshan háwizi tábiyaatıń tariyxı Orta Aziyanıń basqa aymaqlarındaǵı landshaftlar payda bolıwı menen tikkeley baylanıslı. Biraq Zarafshan háwiziniń pleystosen hám golotsen dáwiri paleoiqlimi hám paleoekologiyasi jetkiliklishe úyrenilmegen.
Shól aymaqlarında atap aytqanda, Zaravshanniń tómen aǵımında, Amudaryanıń orta hám tómen aǵımında, Aral teńizi átiraplarında hám Kaspiybóylarinda sońǵı pleystosen hám itimal, odan keyingi dáwirlerde de onsha jıllı bolmaǵan, salıstırǵanda ızǵar semiarid (yarım qurǵaqlay) tipdegi sharayat húkimran bolǵan. Bul ızǵarlaniwdiń xarakterli belgilerinen biri shól oyıqlarında samallı errozion tereńlesiwiniń toqtap qalıwı hám olarda subakval (prolyuvial hám kól) shókpeleriniń toplanıwı boldı. Shól oyıqlarında sońǵı pleystosen dáwiri plyuvial kóliniń húkim júritkenligi haqqında olarda kól batiqlariniń bar ekenligi hám de dushshı suwda bolatuǵın mollyuskalar shıǵanaqlarınıń tabılıwı gúwalıq beredi.
Átirap ortalıqtıń qolay bolıwı neandertallardińda tawlıq hámde shólli aymaqlarına keń tarqalıwina alıp keldi. Qızılqum aymaqlarınan da qatar muste dáwiri estelikleri anıqlanǵan (Qızılnura, Lavlakon, Kindiktepa hám t.b.).
Pleystosenniń ekinshi yarımı suwıq hám qurǵaqlay ıqlım sharayatları húkim júritkenligi menen xarakterlenedi. Bul arid faza tap orta golosen dáwirine shekem dawam etken (er.av.8-mıń jıllıqlarǵa shekem).
Golosen dáwirinde tábiy ortalıq hám insaniyat jámiyeti rawajlanıwı tez pát penen keńeyiwi hám olar arasındaǵı óz-ara baylanıslardıń quramalılasiwi arqalı júz boldı.
Oraylıq Qızılqumda tábiiy shóllesiw procesiniń rawajlanıwı kóplegen faktorlar tásirinde júz bolıp atır, geologik, geomorfologik, geoekologik, gidrogeologiyalıq, ıqlımlıq, gidrologik, topıraq qatlamı, ósimlikler hám de zoogen faktorlar. Shóllesiw masshtabları zonal, provinsial, regional hám de jergilikli sırtqı kórinislerge iye hám olar tolıq daqsiman, jol-jol hámde noqatsıman xarakterde bolıwı múmkin.
Oraylıq Qızılqum tábiiy kompleksleriniń shóllesiw procesine tariyxıy dáwirndegi ıqlım ózgerisleri úlken tásir kórsetip atır. Paleoklimatik hám paleogeografik izertlewler tiykarında anıqlanıwınsha, eosen dáwirinde Orta Aziya aymaqlarında orman hám de orman-sahra landshaftları húkimran bolǵan. Bul landshaftlardıń aridlasiw processi oligasen dáwiriniń ortalarında júz bolıp, bul dáwirde progressiv muzlaw hám ıqlım sharayatlarınıń kontinentallasiwi kúsheygen. Pliosen dáwirine kelip bul process jáne de kúsheygen. Tórtlemshi dáwir kelip aridlasiw processi taǵı da kúsheyedi hám Orta Aziyada shól landshaftları payda boladı hámde olardıń maydanı keńeye baslaydı.
Mızlıq dáwirinen keyin bir retqana ıqlım ózgeriwi júz bergen. Bul dáwirde ıqlım isiydi jáne bul jılıw 2 mıń jıl dawam etken (7-5 mıń jıllar burın). Orta Aziyanıń qublası pliosen dáwirinde salıstırǵanda kóbirek arid bolǵan, Biraq shama menen 10300 jıllar burın jawınnıń kóbeyiwi sebepli ızǵarlıq fazası baslanadı. Biraq, 3800 jıllar burın taǵı qurǵaqlay dáwir baslanıp, bul ıqlım sharayatı kishi ózgerisler menen házirgi kúnge shekem dawam etip kelip atır.
Házirde Orta Aziyanıń suwsız shólinde keń tarqalǵan dáryalardıń qurǵaqlay ózenleri bul aymaqlardıń áyyemgi adamlar tárepinen qalıń ornalasiwi bul orinlardıń tábiiy sharayatları ótken zamanda basqasha bolǵanlıǵınan derek beredi.
Ótken ásirdiń baslarında áyyemgide yamasa hesh bolmaǵanda golosen dáwirinde Orta Aziya tegisliklerinde ıqlımnıń ózgermegenligi haqqındaǵı pikirler bar edi. Bul pikirler S.P.Tolstov tárepinen ilgeri súrilip, A.S. Kes tárepinen qorǵaw etilgen edi. Olardıń pikrine qaraǵanda, áyyemgi hám orta ásirlerde insaniyattıń bul aymaqlarǵa migratsiya etiwi tábiiy emes, bálki sotsial sebepler menen baylanıslı jáne bul processde tiykarınan óz-ara urıslar, feodal múnasiybetler hám t.b. lar tiykarǵı rol oynaǵan, dep esaplaǵanlar. Biraq social krizisler talay keyingi tariyxıy basqıshlarda payda bolıp mezolit hám neolit dáwirlerine bul baylanıslı emes. Sol sebepli xalıqtıń kóshiw processlerin tek social sebepler menen bólew nadurıs bólar edi.
Keyinirek A.V.Vinogradovtiń izertlewleri jer júzinde Orta Aziya tegisliklerindey adamzat tárepinen oǵada tıǵız jaylasqan aymaqlardı tabıw qıyın jáne bul jaǵday tábiiy sharayatlari menen baylanıslı edi, degen juwmaqlarǵa alıp keldi. Óz pikirin tastıyıqlaw ushın A.V.Vinogradov arxeologiyada málim bolǵan tómendegi dálillerdi keltiredi: 1. Orta Aziya shólinde anıqlanǵan hám jaqsı úyrenilgen paleolit dáwiri estelikleri orta paleolitge xas bolıp tabıladı; 2. Bul aymaqlarda sońǵı paleolit dáwiri estelikleri derlik anıqlanbaǵan; 3. Mezolittiń aqırı hám neolit (10-8 mıń jıllıqlar) dáwirdiń baslarında Qızılqum, Qaraqum, Moyinqum, Arqa Qaraqum (Aralboyinan arqaraqda), Ústúrt platosi hám basqa jaylar demografik jarılıw áqibetinde ol yamasa bul dárejede ózlestiriledi; 4. Arxeologik materiallardıń gúwalıq beriwinshe, tek ǵana er. ald. III mıń jıllıq aqırı hám II mıń jıllıqlarda bul shólden xalıq kóship ketiwi baslanadı. Buǵan sonı qosımsha qılıw múmkin bul aymaqlarǵa adamdıń kóshiwi jergilikli emes, bálki keń kólemli xarakterge iye.
Orta Aziya shóliniń áyyemgi adamlar tárepinen ózlestiriliwiniń tiykarǵı faktorı bul aymaqlardıń suw menen támiyinlengenliginde bolıp tabıladı. Bunday turaqlı suw dárekleri bolıp Amudarya, Sirdaryo, Zarafshan, Surxondaryo, Qashqadárya hám t.b. lar xızmet etken. Olardıń suwlılıǵı jergilikli aymaqlardıń ıqlım sharayatları menen bekkem baylanıslı. Qızılqum aymaqlarındaǵı taqirlar átirapında áyyemgi adamlardıń jasaǵanlıǵı sebepli, olardı suwlı bolǵanlıǵı hám áyyemgi dárya ózenleriniń ózgerip turǵanlıǵı haqqında oylaw múmkin.
Amudaryanıń Oqchadaryo, Qaraqamis hám Aralboyi, Sirdaryaniń Jańadaryo, Quvondaryo, Qozali buwazı, Zarafshanniń Eshkiliksoy hám Dáryasoy ózenleri hám de qublada Gujayli, Moxondaryo, Tayqir buwazları bolǵanlıǵı anıqlanǵan. Orta Aziya aymaqları áyyemgi gidrografikalıq sistemasınıń ózgeriwi tiykarǵı sebebi dáryalar suwı muǵdarınıń ózgeriwinde bolıp tabıladı jáne bul ózgerisler álbette, ıqlım sharayatları menen baylanıslı. Dáryalar izinen adamlar da kóship barǵanlar.
Ótken ásirdiń 50-70-jıllarında keyingi suwıw bolıp ótti jáne bul qurǵaqshılınıń tezlesiwine, atmosfera jawınları sanınıń azayıwı hám noregulyarlasiwina alıp keldi. Bunday tábiiy jaǵday ekologiyalıq rezervlerdan nadurıs paydalanıw menen birge Orta Aziya hám Oraylıq Qızılqumniń qumli, sorlaqlı, ılayli hámde pásttawli landshaftlarında shóllesiw procesiniń keń rawajlaniwina alıp keldi. Shól landshaftları ıqlımınıń aridlasiwina jazǵı máwsimde tez-tez tákirarlanıp turatuǵın shań hám qum dúbeleyleri de úlken tásir qılıp atır.
E.D.Mamedov hám O.V.Zuyevalar tárepinen Qızılqum aymaqları ushın golosen dáwiri ıqlım ózgerisleriniń kestesi islep shıǵılǵan. Tómende biz bul ıqlımlıq tariyx basqıshları haqqında qısqasha maǵlıwmatlardı keltirip ótemiz jáne bul Kókayoz 1-8 ustaxanalarin dáwirlestiriw ushın zárúrli esaplanadı.
Janoq aridi. Sońǵı pleystosenniń aqırlarında kaspiyboyi aymaqlarında suwıq hámde qurǵaqlay ıqlım sharayatları húkimran boladı. Bul dáwirdiń baslanıwı sońǵı vyurmniń tiykarǵı basqıshlarına tuwrı keledi. Kaspiy shkalası boyınsha janoq aridi sońǵı xvalin hámde manǵishlaq dáwirlerin óz ishine aladı. Bul dáwir hádiyseleri haqqında jazar eken, P.V.Fyodorov joqarı xvalin dáwiri teńiziniń regressiyasi tegis emes júzesiniń ózgeriwindegi talay dawamıy toqtap qalıwlar menen júz bergen dep aytıp ótedi. Bul dáwirde teńiz júzesiniń tómenlewi qurǵaqlıqtan aǵip túsetuǵın suw aǵıslarınıń azayıwı hám parlaniwiniń kúsheytiwi menen baylanıslı bolǵan. P.V.Fyodorovtiń pikrine qaraǵanda, xvalin dáwirinde ıqlım talay qurǵaqlay hám ıssı bolǵan. Biraq bul dáwirdiń ıssı bolǵanlıǵı keyingi jıllarda Aral batiǵinda alıp barılǵan sońǵı vyurm basqıshınıń paleogeografik konsepsiyası hám paleogeografik maǵlıwmatlari menen tastıyıqlanbadi.
Aral teńizinde alıp barılǵan izertlewlerdiń kórsetiwinshe bul orinnan 7 teńiz ústi anıqlanǵan hám olardıń absolyut bálentligi 72-73 m. Áyyemgi Aral terrasasiniń bálentligi 57-58 m, sońǵı Aral terrasasiniń bálentligi bolsa, teńiz júzesinen 54-56 m di quraǵan. Bunnan tısqarı Paskevich buwazınan alınǵan kolonkaǵa kóre bul jerde I.G.Veynberg hám de V.Ya.Stellelar tárepinen aral teńizi regressiyasiniń turaqlı hám dawamıy “paskevich basqıshı ajıratılǵan. Paskevich regressiyasiniń xronologik shegarası ele anıqlanǵan emes. Biraq, onıń joqarı xronologik shegarası arxeologik izertlewler járdeminde anıqlanıwı múmkin. A.V.Vinogradov Qızıqum aymaqlarında mezolit dáwirine tiyisli jarqin estelikleriniń ushramasliǵina (sońǵı mezolit dáwiri materialları bunnan tısqarı) hám kerisinshe, neolit dáwiri materiallarınıń kópligine tıykarlanıp alǵashqi adam ushın qolaysız bolǵan sharayatlardan qolay lavlakon plyuviali basqıshındaǵı ıqlım sharayatlarına ótiw dáwiri (paskovich basqıshın) xronologiyasin er.ald. VIII- VII mıń jıllıqlar benen belgilegen.
A.S. Kestiń paleogeografik sxemasına kóre, sońǵı pleystosenniń aqırı hám golosenniń úlken bóleginde Amudaryanıń suwi Sarıqamis batiǵina hám keyininen Uzboy boylap Kaspiy teńizine quyilgan. Aralǵa bolsa bul dáwirinde tek qana Sirdarya ǵana quyilgan. G.N. Trofimovtiń izertlewlerine kóre Paskevich dáwirinde Aral teńizi jáne onıń átirapındaǵı aymaqlarda muzlıq aldı wálayatlarına tán bolǵan qurǵaqlay hám suwıq iqlim sharayatları húkimran bolǵan.
Lavlakon plyuvial dáwiri. Salıstırǵanda ızǵar ıqlım sharayatlarına iye Lavlakon plyuviali dáwiri haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar 1966-jılda payda boldı. Biraq, Lavlakon plyuviali atı 1972-jılda keń tarqaldi. Házirde bul plyuvial haqqında kóplegen ilimiy baspalar bar.
Suwıqtan qurǵaqlay hám de jıllı ıqlım hám salıstırǵanda ızǵar sharayatlarına ótiw bunnan 8 mıń jıllar burın baslanǵan. Lavlakon plyuvialiniń landshaft-ıqlımlıq sharayatları Qızılqum hám Ústúrtde alǵashqi adamnıń keń tarqalıwina alıp keldi. Lavlakon kóli jaǵasında mezolit hám bronza dáwirlerine tiyisli júzden zıyat hám de sol hám odan keyingi dáwirlerge tiyisli 300 den zıyat punktler anıqlanǵan. Otızdan zıyat tabilǵan máakn-jaylar Bókantaw, Tomditaw hám Kopettoǵ aymaqarinan anıqlanǵan. Bul tabilǵan mákan-jaylardiń materialları xronologik tárepten er. ald. VI-V den II mıń jıllıqlarǵa shekem bolǵan iri dáwirlerdi óz ishine aladı.
Túbelek aridi. Er. ald. III-II mıń jıllıqlarda zamanagóy tipdegi qurǵaqlay hám de ıssı ıqlım sharayatları qarar tabadı. Íqlım sharayatlarınıń jamanlasiwi kóldiń joǵalıp ketiwi yamasa kebirlesiwi, iri dáryalar sistemasınıń túskinlikke dús keliwi (Amudarya), eolli processlerdiń kúsheytiwine Qızılqum hámde Ústúrt aymaqlarında xalıq sanınıń azayıwına alıp keldi. Bul dáwirdiń ıqlımı monoton arid jaǵdayında bolmasdan, ol yamasa bul dárejede qurǵaqlıqlar bolıp turǵanlıǵı anıqlanǵan. Bul dáwirde Sultansanjar (sanjar) mikroplyuvialiniń húkim júritkenligi gúwalıq beredi.
Sanjar mikroplyuviali. XIII ásirden XIX ásirdiń birinshi yarımı Evropa hám Arqa Amerikada “kishi mızlıq dáwiri” atı menen ataqlı. Kishi muzlıq dáwirinde Orta Aziya tawlarındaǵı suwıw mızlıqlar uzınlıǵı hám maydanınıń úlkenlesiwinde óz ákisin taptı jáne bul XIX ásirdiń birinshi yarımına kelip óziniń kulminatsion noqatına jetti. Orta Aziyanıń tegisliklerinde suwıw, parlaniwdiń azayıwı hám itimal atmosfera shógindileriniń kóbeyiwi tábiiy processler degi kóplegen hám túrli rayon ózgerislerge sebep boldı. Dáryalarda suw kólemi kóbeydi. Sirdarya Aralǵa házirgiden kóre eki ret kóp suw aǵizip barǵan. Amudaryanıń suwi Sarıqamisti hám Assak-Audan batiǵin basıp ketti (57-58 m), nátiyjede Uzboy boylap taǵı Kaspiyge suw aǵip túse basladı. Kaspiy teńiziniń júzesi 6-6,5 m ge kóterildi.
Termiz kserotermik fazası. XIX ásirdiń ortalarında zamanagóy tipdegi ıqlım sharayatları qarar tabadı. Nátiyjede tawlardaǵı muzlıqlar kólemi kishreydi, kóplegen mayda kól joǵalıp ketti hám shóllesiw processleri kúsheydi: topıraq kebirlesiwi, deflyasiya hám t.b. lar.
Sonday etip, Qızılqumniń golosen dáwiri ıqlımı tariyxı muzlawlar hám qurǵaqlay sharayatlardıń kirip keliwiniń ózgerisleri dáwiri bolıp tabıladı. Bul ıqlım sharayatları bul aymaqlarda insaniyat jasap qalıwı ushın eń zárúrli faktorlardan esaplanǵan.
Paydalanatuǵin ádebiyatlar dizimi:
Абдулкасимов А.А., Аббасов С.Б. Ландшафтно-экологические исследования Центрального Кызылкума. Самарканд, изд-во СамГУ, 2001.
Звонкова Т.В. Бухарская область. \\ Природные условия и ресурсы Юго-Западного Узбекистана. – Ташкент, 1965.
Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Физико-географическое районирование Узбекистана. \\ Труды ТашГУ, вып. 231. – Ташкент. 1964.
Буцков Н.А., Насыров Я.М. Почвы Юго-Западного Кызылкума. – Ташкент. 1961.
Буцко Н.А., Муравьева Н.Т. Почвы \\ Природные условия и ресурсы Юго-Западного Узбекистана. – Ташкент. 1965.
Закиров П.К. Ботаническая география низкогорий Кызылкума и хребта Нуратау. Ташкент. «ФАН», 1971.
Гранитов И.И. Растительный покров Юго-Западных Кызылкумов. Ташкент, Кн. 2. 1967.
Коровин Е.П. растительность Средней Азии и Южного Казахстана.
Кн. 1, 2. 1961. 1962.
Закиров П.К. Закиров П.К. Ботаническая география низкогорий Кызылкума и хребта Нуратау. Ташкент. «ФАН», 1971.
Гранитов И.И. Растительный покров Юго-Западных Кызылкумов. Ташкент, Кн. 2. 1967.
Коровин Е.П. растительность Средней Азии и Южного Казахстана. Кн. 1. 1961.
Абдулкасимов А.А., Аббасов С.Б. Ландшафтно-экологические исследования Центрального Кызылкума. Самарканд, изд-во СамГУ, 2001.
Baqlaw sorawlari
Orayliq Aziyada insanyat qashannan baslap jasay baslaǵan?
Orayliq Aziya paleoekologiyasiniń izerteniwi tariyxi?
Materyalliq derekler nelerge tiykarlanip dáwirlestiriledi?
Radiokarbon, kalyorgan hám kalikarbon usillari.
Materyalliq derekler hám sánelerdi aniqlaw usillari?
Xronologiya degende neni tusinesiz?
Test sorawlari
1. Paleolit sóziniń mánisi?
a) Áyyemgii tas asir
b) Orta tas ásir
s) Jańa tas ásir
d) Mıs tas ásir
2. Arxeologiya páninde eki qıylı xronologiya ámelde, olar qaysılar?
a) Salıstırmalı hám mutloq
b) Qatiy hám mutloq
s) Salıstırmalı hám qatiy
d) Hámme juwap duris
3. Radiokarbon usılı neshe mıń jılǵa shekem bolǵan esteliklerdiń jasını anıqlay aladı?
a) 40 mıń
b) 20 mıń
s) 30 mıń
d) 50 mıń
4. «Tábiyaat buyımlari» atlı poema avtorı kim?
a) Lukresiy Gereń
b) Morgan
s) Platon
d) Gerakil
5. Vest-Gona esteliginiń jası neshinshi million jıl dep belgilendi?
a) 2, 8 million
b) 1, 5 million
s) 3, 6 million
d) 4, 0 million
6. A. S. Uvarov tárepinen arxeologik qazıw jumısları menen shuǵillanǵanda neshe qábirler ashılıp úyrenildi?
a) 7729
b) 6884
s) 7689
d) 5677
7. Arxeologik dógerekler jamiyeti Tashkentte neshinshi ásirde ashılǵan?
a) XIX ásirdiń ekinshi yarımında
b) XIX ásirdiń baslarında
s) XX ásirdiń wrtalarida
d) XX ásirdiń aqırında
8.”Kelteminar mádeniyati” qayda jaylasqan?
a) Xorezmde
b) Rossiyada
s) Buxarada
d) Samarqandda
9. Arxeologiya institutı neshinshi jılda ashılǵan?
a) 1970-jıl 1-oktyabrde
b) 1978-jıl 2- oktyabrde
s) 1971-jıl 28 -noyabrde
d) 1972- jıl 3-dekabrde
10. Jer tariyxı neshe milliard jıldı óz ishine aladı?
a) 5 miliard jıldı
b) 4 miliard jıldı
s) 6 miliard jıldı
d) 20 miliard jıldı
11. Qaysı dáwirde dáslep jer qabıǵı suwiy baslaǵan?
a) Arxey
b) Kaynazoy
s) Mezazoy
d) Poleozoy
12. Olduvay jırası qayda jaylasqan?
a) Afrika
b) Amerika
s) Aziya
d) Indiya
13. 1960 -jılǵa shekem insaniyattıń eń áyyemgi mádeniyatın sáwlelendirgen estelik qaysı bolgan?
a) shel hám ashel esteligi
b) olduvay jırası
s) kostinko mákanı
d) hámme juwap duris
14. Shel hám Ashel mádeniyatına tán bolǵan miynet qurallar arxeologiya pánine qanday at penen kirgen?
a) Qol shapqısı
b) Chopper
s) Chopping
d) Mikrolitler
15. Arxeologlar adamnıń payda boliwin neshe million jıl dep belgileganlar?
a) 1 million jıl
b) 9 million jıl
s) 5 million jıl
d) 8 million jıl
16. Luis Liki neshinshi jılda Olduvay jirasin taptı?
a) 1960 - jılda
b) 1858- jılda
s) 1988- jılda
d) 1961- jılda
17. 1960 -jılda Olduvay tawinan tabılǵan adam súyegine arxeologlar qanday at bergen?
a) prezindjantrop
b) zindjantrop
s) sinantrop
d) pitekantrop
18. Petikantropti kim tapqan?
a) Y. Dyuba
b) L. Liki
s) R. Liki
d) D. Richard
19. Sinantroplardiń ortasha miy kólemi neshe santimetrdi quraǵan?
a) 1050 sm di
b) 1000 sm di
s) 900 sm di
d) 960 sm di
20. Kaliorgan usılı arqalı neshe millionǵa shekem teń bolǵan esteliklerdi pútkil jası anıqlanadı?
a) 2 mln.
b) 3 mln.
s) 4 mln.
d)5mln.
|
| |
