|
Aral-Kaspiy teńiz aralıǵı, Ustyurt keńisiligi
|
| bet | 11/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Aral-Kaspiy teńiz aralıǵı, Ustyurt keńisiligi, Aral aymagınıń biotábiyǵıy hám biogeografiyalıq jaǵdayları turaqlı bolmaǵan. Evraziyanıń hawa rayı qurǵaq aymaqları, taw dizbekleri, oypatlıq, qumlıq hám keńislik taslaqlardı qamtıydı. Onıń hár túrli relefi- landshaflı ortalıǵında adamzattıń arǵı ata-babaları (gominidler) mákan basqan. Olardıń kóbisi ashıq keńisliklerde hám úńgirlerinde jasaydı. Aral-Kaspiy aralıǵı, Ustyurt keńisliklerde, Áyyemgi Turan hám Sibir jerlerine shekkemgi aralıqta jasaǵan eń áyyemgi guminidlerdiń turaq jayları arxeologiyalık jaqtan izertlengen. Pliotsenniń aqırı menen tórtlemshi dáwirde (1 mln. jıl burın) tábiyǵıy jaǵday ózgeredi. Mussonlar menen tsiklonlardıń háreketlerinen qurǵaqshılıq aymaqlarda hawa rayı suwıq bolıwı, kóplegen jerlerde keńislik, taslaqlıq hám shólistanlıqlar payda boladı. Qaraqalpaqstan aymagı eń áyyemgi mádeniyat hám tsivilizatsiya oshaqlarınıń biri. Sol áyyemgi zamanlarda Aral-Kaspiy aralıǵı, Ústyurt dalalarındaǵı jaǵdayda, biogeografiyalıq ortalıqqa beyimlesip, adamlardıń qonıs basıp hám mákanlaǵan jerlerine aylanǵan.
Kaspiydiń arqa shıǵıs boyları, taw dizbeklerinde hám Ústyurtte paleolit dáwirinde shaqpaq tasları (kremen) óndiretuǵın shiyki zat bazası bolǵan. Usı jerlerde paleografiyalıq jaǵdaydıń (qolaylı hawa rayı, haywanlardıń kóp bolıwı) hám suwdıń miynet qurallar isleytuǵın shaqpak (kremen) taslardıń kóp bolıwı adamlardıń turmıs keshiriwine múmkinshilik tuwdırǵan, Ústyurt keńisliginde adamlar paleolittiń muste dáwirinen mezolit hám jańa tas dáwirlerinde mákan basıp hám keyin kóshpeli Turlar, Sarmatlar, Saklar awqamı qáwimleri Ústyurtti ózlestiredi. Ústyurt keńisliginen tabılıp úyrenilgen tas dáwirindegi estelikler adamlardıń oraylıq Ústyurtte turaqlı jasap, máwsimlerde kelip waqıtsha ózlestirip hám ań awlap jasaǵanınan derek beredi.
Bul dáwirde ishimlikke jaramlı, duzsız jer astı suwları joqarı, suwı mol kólshe hám kishi bulaqlar kóp bolǵan. Ústryutte bunday suwı mol kishi kóller hám mayda bulaqlar paleolittiń muste dáwirindegi esteliklerinen baslap mezolit-neolit dáwirlerine shekem ushırasadı.
Tas ásirinde jasawshılardıń topografiyalıq jaylasıwına qaraǵanda, Qaraqalpaqstanǵa áyyemgi gominidler paleolitte Arqa Kavkaz, Mańqıslaw arqalı hám Kaspiydiń shıǵıs jaǵalarınan Ústyuritke kelip ornalasqan. Bul dáwirde paleobiografiyalıq ortalıq jaǵdaydıń qolaylılıǵı, kóship qonıp júretuǵın jollardıń qáliplesiwi, bioressurslardın flora hám faunalardın molshılıǵı, adamlar ushın awlawǵa haywanatlar kiyikler, akbokenler, quslardıń jeterli bolıwı, jeterli shiykizat bazasınıń tıyanaqlılıǵı, hátteki olardıń jer betine shıǵıp jatıwı, bulaq, kishi kól suwlarınıń jeterliligi hám áyyemgi adamlardıń paleolittiń hár túrli dáwirlerin basınan ótkeriwge múmkin bolǵan. Joqarǵı pleystotsen aqırında hawa rayı qattı suwıtıp qurǵaqshılıq boldı.
Aral-Kaspiy aralıǵında ósimlikler, haywanlar kemeyip hám tominidlerdiń jasawı qıyınlasqan. Soǵan qaramastan Ústyurt keńisliginde turmıs bronza dawirine shekem dawam etedi. Biraq, paleolitte Sultan ways taw (Qarataw) dizbeklerinde gominidler jasawǵa bir qansha qolaylı bolǵan menen hám bul aymaq arxeologiyalıq jaqtan ele jaqsı izertlenbegenlikten bul jerde paleolit dáwiri qonıs jayları tabılmadı. Bul jerlerde paleolit mákan orınlardı tabıwdıń qıyınshılıǵı jawın, qar, say suwlardıń aǵısınan mákan jaylardıń juwılıwı hám atmosferanıń tásirinde releftiń ózgerislerge ushırawınan bolıwı múmkin.
Oraylıq Aziyanı tórtlemshi (antropogen) dáwirde muz qaplamaǵan. Biraq, qalıń muzlar bálent taw basların qaplap jatqan. Aral-Kaspiy aralıǵında, Ústyurt keńisliginde, Qızıl qumda, paleolit, mezeolit hám neolit dáwirlerinde adamlar qonıs basqan. Bunnan million jıl burın paleografiyalıq jaǵday qolaylı bolıp, ol dáwirde haywanlar, quslar hám hár túrli ósimlikler kóp bolǵan. Sonlıqtan
Arqa diyarda muste dáwiri esteliklerine Ústyurttegi Barsakelmes torınıń arqa batısında jaylasqan «Esen»- 1,2 hám « Qaraqudıq» estelikleri kiredi. Esen estelikleri tastan miynet quralların tayarlaytuǵın ustaxanalar bolsa, «Qaraqudıq »-3 esteligi, ańshılardıń máwsimlerde ań awlap kelip ketetuǵın ornı bolǵan. Ústyurt keńisliginde jaylasqan «Qarınjarıq», «Shaxpaqtı» ustaxanasıda muste dáwirine kiredi.
Bul mákan jaylardan tabılǵan tas qurallardıń arasında «Esen»-1,2 den tabılgan bifaslar yaǵnıy tastıń eki tárepinen qolaylı etip islengen haywanlar terisin etinen qırıp alatuǵın hám aǵashlardı jonıwda paydalanatuǵın jalpaqlaw tastan islengen miynet qurallar ushırasadı. Adamlardıń Ústyurtti tas dáwirinde ózlestiriwine miynet qurallar isleytuǵın qattı shaqpaq taslardıń kóp, olardıń jerdiń joqarǵı qatlamında, alıwǵa ańsat jaylasıwı, bulaq hám mayda say suwlardıń bolıwı sebep boladı. Kóplegen artefaktlar tas qurallardaǵı oyıq ketikler hám miynet qurallardı ekinshi ret paydalanǵanın dálilleydi. Qońır-sur reńli shaqpaq taslardan nukleusler, qırǵısh, biz tárizli qurallar hám hár túrli simmetriyalıq ótkir qurallar islep paydalanadı. Ústyurtte turmıs keshiriwshiler iri haywanlarǵa ańshılıq etken hám ósimlik tamırlarında jıynaǵan. Bul dáwirde adamlardı jerlew hám ólige ǵamxorlıq etiw dástúrleri kelip shıqkan. Buǵan Tesik tas úńgirindegi taw tekelerdiń shaq súyeklerin aylanasına qadap jerlegen jas balanıń qábiri mısal boladı. Muste dáwiri aqırında ruwshılıq jámiyet qáliplesedi hám kórkem óner kelip shıǵadı.
Aral-Kaspiy aralıǵında, Ústyurt keńisliginen tabılgan tastan islengen miynet quralları Shıgıs Evropa, Arqa Kavkaz, Oraylıq Qazaqstandaǵı Sarı-arqa mákan jaylardan tabılgan tas qurallar menen uqsaslıǵı, usı dáwirde, bul keń regionlarda pleolit mádeniyatındaǵı ózgerisler hám olardıń rawajlanıw jolları bir-birine jaqın bolǵanın dálilleydi.
Qaraqalpaqstannıń Ústyurt keńisliginen tabılıp izertlengen sońǵı paleolit bunnan burınǵı 35-30 mıń jıllardan 12-10 mıńınshı jıllardı óz ishine aladı. Bul dáwir, planetanıń barlıq jerlerine adamzattıń qonıs basqan ásiri hám keń taralǵan waqtı boladı. Homo sapiens keyingi paleolit dáwirinde sanalı adamnıń payda bolıwı menen adamzat jámiyetiniń materiallıq hám ruwxıy mádeniyatınıń joqarı rawajlanıwları arasında tikkeley baylanıslar bolǵanın dálilleydi. Jámiyetlik qatnasıqlardıń rawajlanıwı, ruwlıq qáwimniń dúziliwi menen, ruwdıń hám adamlar birliginiń eń áyyemgi jámiyetlik birlespesiniń ózgeshe bir túri retinde payda bolıwı menen baylanısadı. Ruwlıq jámiyette hámme jerdede matriliniyalıq (ana tárepinen tanılǵan) matrilokallı (ana tárepinen tastıyıqlanǵan) hám ol jámiyette hayaldıń ornı úlken bolǵan. Sonlıqtan da bul-ruwshılıq jámiyette, dáslepki ana ruwınıń dáwiri boladı.
Sońǵı tas dáwiri mákan jaylardıń mádeniy qatlamlarınıń súyek, aǵash, ılaydan, tastan islengen hayal músinleriniń ushırasıwı, hayallarǵa húrmet hám jámiyette hayallardıń joqarǵı dárejede bolganın tastıyıqlaydı. Shańaraqta nekeler tártipke salınbaǵanı ushın, tuwılǵan balalar ákesiniń kim ekenin bilmegen, olar tek anasın tanıp hám ana bawırında tárbiya kórgen. Ana hám hayallar úy xojalıǵında úlken orında bolıp, shańaraqta, oshaqta ottı saqlaǵan, balalardı asırap tárbiyalap hám olarǵa ǵamxorlıq etken. Usı dáwirden baslap, óz-ara tuwısqanlar arasında neke túsiw áste-aqırın biykar qılına baslaydı hám semyanıń ishki tártibi ústinen qadaǵalaw júrgiziledi. Sońǵı tas dáwirinde, adam ólgennen keyinde, onıń ómiri dawam etedi dep, marhum menen birge tas baqanshaq, haywanat tisi, jıltıraq tas monshaqlar, haywanat súyeklerin hám shaxpaq taslardı salıp kómip jerlegen. Bul olarda diniy hám ol dúnya haqqında túsiniktiń bolǵanlıǵınan derek beredi. Sońǵı paleolit dáwirinde kórkem óner jánede ósedi. Súyekten islengen buyımlarǵa súwretler saladı. Usı dáwirde Frantsiya, İspaniya, İtaliya jerlerinen tabılgan taw úńgirleri janındaǵı taslarǵa boyaw menen sızıp salıngan súwretler, haywanlardıń kórinisiniń tabılıwı, kórkem ónerdiń bolǵanın dálilleydi. Bunday kórkem óner úlgileri Lena, Amur dáryası boylarınan, al Orta Aziyada Zarautsay, Hurtakasay hám Sarmishsay mákan jaylarındaǵı taslarda tabılıp úyrenildi. Bul taslardaǵı súwretlerde leopard, adamlar, at, buǵa, iyt, túlki, shoshqa, jolbarıs, taw eshkileri hám úy-jaylar korinisleri kóp ushırasadı. Bul súwretler ruwshılıq dúzim dáwirinde adamlardıń xojalıq turmısın úyreniwge hám diniy túsinigi menen tanısıwǵa imkaniyat beredi. Adamlar keń jazıqlarǵa taralıp haywanlardıń kóbirek jayılatuǵın jerlerine jaqın qonıs basadı. Orta Aziyada sońǵı paleolit dáwiriniń mákan jayları bolgan Kólbulaq, Tuyabuǵaz, Bozsuw, Uchtut, Qarabas hám t.b. orınlar tabılıp izertlenedi.
Respublikamız aymaǵında Ústyurtten Esen-3, Shuruk-12 mákan orınları tabılıp tekserildi. Sur-qońır reńli qattı shaqpaq taslardan pıshaq hám qırǵısh retinde paydalanǵan qurallar islegen. Paleolit dawirindegi Ústirt esteliklerinen tabılǵan tas qurallar, Sibir, Altay, Qazaqstan, hátteki aldıńǵı Aziya ellerindegi miynet quralları uqsaslıǵı seziledi. Aral-Kaspiy arasındaǵı jasaǵan adamlar, paleolit dáwirinde arqa Kavkaz, arqa-batıs Hindistan, oraylıq Qazaqstan hám Sibir aralıqta jasaǵan adamlar menen baylanısta bolǵan. Bul dáwirde qáwim birikpeleri 45-60 adamnan turǵan.
Qaraqalpaqstan aymaǵında, sońǵı paleolit dáwirindegi tolıq izertlengen estelikler onsha kóp emes, biraq tabılǵan tabılmalarǵa qaraǵanda áyyemgi tas ásirinen, sońǵı paleolitke shekem adamlardıń materiallıq mádeniyatınıń rawajlanıwı úziliske túspey hám Watanımızdıń aymaǵın tas dáwirleri úzliksiz ózlestirilip turaqlı qonıs basıp kelgen.
Joqarıda tilge alınǵan arxeologik tabilǵan materiyallar Orta Aziya hám Qubla Qazaqstan territoriyalarinda muste dáwirine shekem da adamlar jasaǵanlıgınan derek beredi. Sonǵı jıllarda arxeolog E.Bijanov Qaraqalpaqstannıń Ústirt tegisliginde bul tarawda qızıqlı izertlewler alip bardi. Arxeolog M.Qosimov Tashkent wálayati oypatliǵinda jumıs alıp barıp Kólbulaq paleolit mákanın úyreniwde jańa juwmaqlarǵa keldi. Bul alımnıń maǵlıwmatına kóre mákannıń tómengi qatlamlarınan ashell dáwiri qural-saymantlari tabılǵan.
Orta Aziya hám Qazaqstan erte paleolit dáwiri tabilǵan materiyallari orinlari materiallarınıń kórsetiwishe, bul jerde qayraqtastan islengen qurallar mádeniyatı ámelde bolıp, bunday qurallar jaqın shegara mámleketler bolǵan Hindistan hám Qitay territoriyalarinan tabılǵan qural jasaw usılı mádeniyatına uqsas bolıp tabıladı. Alǵashqi qayraqtas qurallar mádeniyatıniń ayrıqshalıǵı sonda, bul qurallar ápiwayı qol shapqılarinan óziniń jasaliwi menen parıq etedi. Qayraqtasdan jasalǵan qurallardı ilimiy informasiyalarǵa kóre, Hindistanniń arqa-batısındaǵı Soan mádeniyatında kóbirek ushiratıw múmkin. Bul mádeniyat Evropanıń shell-ashell dáwirine tuwra keledi. Bul tárzde jasalǵan qurallar menen qol shapqılari ortasındaǵı parq etiwshi tipologik ayrıqshalıqlar házirshe jetkilikli dárejede anıqlanǵan joq. Bul arxeologlarimiz aldında turǵan máselelerden biri bolıp tabıladı.
Paydalanatuǵin ádebyatlar dizimi:
Абрамова З.А. Ранний палеолит Азиатской части СССР \\ Палеолит СССР. М. 1984.
Алексеев В.П. Положения Тешик-Ташской находки в системе гоминид \\ Антрапологическая реконструкция и проблемы палеоэтнографии. М.: 1973.
Я.Ғ.Ғуломов. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. – T., ФАН, 1959
Аскаров А.А., Лев Д.Н. Древнейшие следы пребывания человека на территории Самарканда \\ История Самарканда, т. 1. Ташкент. 1969.
Вишняцкий Л.Б. Палеолит Средней Азии и Казахстана. Санкт-Петербург. 1996.
Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Ташкент. 1987.
Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит среднего Зарафшана. Ташкент. 1991.
Исламов У.И. Обиширская культура. Ташкент. 1980.
Исламов У.И. Пещера Мачай. Ташкент. 1975.
Массон В.М. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. Изд-во “Наука” М.-Л.: 1966.
Окладников А.П. Петроглифы Ангары. М.: Изд-во “Наука” АН СССР, 1966, с. 107;
Толстов С.П. Древный Хорезм. Опыт историко-археологического исследования. М.: 1948.
Юнусалиев М.Б. Памятники каменного века на территории Киргизии. Фрунзе. 1970.
|
| |
