|
TEMA: 6. ORTA AZIYANIŃ ORTA PALEOLIT DÁWIRI ARXEOLOGIYASI
|
| bet | 13/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022TEMA: 6. ORTA AZIYANIŃ ORTA PALEOLIT DÁWIRI ARXEOLOGIYASI
Joba:
Orta paleolit dáwiri hám onıń úyreniliwi.
Surxondaryaniń Baysun taw aymaqları orta paleolit dáwiri estelikleri.
Zarafshan dáryası oypatındag’i orta paleolit dáwiri estelikleri.
Tayansh atamalar: Orta paleolit, Tesik-tas úngiri, Obiraxmat úńgir esteligi. Levallua muste. A.P. Okladnikov. Kólbulaq.
Teoriyalıq tárepten orta paleolit bunnan 100 000 jıllar aldın baslanıp 40 000 jıllarǵa shekem dawam etken. Biraq bunday sánelew Evropa arxeologiya estelikleri materialları tiykarında ámelge asırılǵan bolıp Orta Aziya ushın orta paleolittiń jergilikli xronologik shkalası islep shıǵılmaǵanlıǵı ushın qabıl etilgen. Ózbekstan aymaqları paleolittiń orta basqıshına tiyisli esteliklerge bay esaplanadı. Olarǵa Tashkent aymaǵindaǵi Obirahmat, Paltov, Bozsuw úngiri, Gerbishsay ustaxonalari, Zarafshan oypatlıǵindaǵı Qotırbulaq, Zirabulaq, Omonqoton, Takalisoy, Almabuloq estelikleri, Ushtut ustaxonasi, orta paleolittiń sońǵı basqıshına tiyisli Qızılqumdaǵi Esen 2, Qoraquduq, Shaxpaxti, Kókayoz 1, 2 hám 3 estelikleri, Surxondaryodaǵi Tesik-tas, Ámir-Temur úńgirleri, Kólbuloqtiń orta qatlamları (24-4), Qızılolma 1, 2, Jarsoy, Tópalang suw bazasınan tabilǵan zatları hámde jurtımızdiń hár qıylı aymaqlarınan jer júzesinen jıynap alınǵan anıqlanǵan onlap bólek tabilǵan zatlardı mısal retinde keltiriw múmkin.
Bunnan tısqarı, ádebiyatlarda tómen, joqarı paleolit yamasa muste dáwirleri degen atamalar da ushiraydı. Tómen hám joqarı terminleri geologiyaǵa tán atamalar bolıp, dáwir haqqında sóylegende erte hám sońǵı paleolit dáwirleri dep ataw tuwrılaw boladı. Muste atamasına kelsek, ol da dáwirdi belgilemeydi. Muste orta paleolit dáwirdiń Batıs Evropada payda bolǵan neandertallarǵa tán mádeniyatlarınıń atları bolıp, bul dáwirdiń mustega tán bolmaǵan estelikleri de ushiraydı. Muste mádeniyatları (tipik muste, tissiman muste, kina-ferrasi tipindegi muste, levallua muste hám ashel dástúrli muste) Batıs Evropanıń erte paleolit dáwirine tiyisli ashel, mikok hám klekton mádeniyatları tiykarında qáliplesken hám Ortajer teńizi boylap Evraziyaniń úken aymaqlarına tarqalǵan. Jaqın jıllarǵa shekem bul neandertal jámáátleriniń muste mádeniyatları tarqalıwındaǵı eń arqa shegara Tesik-tas úngiri esaplanardi. Biraq keyingi jıllarda Altay úlkesindegi Denisova úńgir mákanınan neandertal balası qaldıqlarınıń tabılıwı bul shegaranı jáne de shıǵısraqqa, yaǵnıy Altay aymaqlarına shekem jıljıtıp jiberdi. Sol sebepli bul basqısh haqqında sóylegende muste dáwiri emes, bálki orta paleolit dáwiri terminin qóllaw maqsetke muwapıq bolar edi.
Jaqın jıllarǵa shekem tas dáwiri esteliklerinen tabılǵan tas industrialarin ekige, yaǵnıy makro hám mikro qurallarǵa ajıratıp kelindi. Biraq zamanagóy tipologiyada tas industrialar úsh gruppaǵa ajratıladı: makro, orta kólemli yamasa ápiwayı hám mikro buyımlarǵa bólinedi.
Makro buyımlar - chopper, chopping, tas balta (kliver), bifas hám tas jonǵı (rabo) sıyaqlılardan quram tabadı. Afrikada makrolitlerdiń boyı 1 m ge shekem bolǵan kólemlileri de bar.
Orta kólemli qurallar - qırǵısh, pıshaq, tumsıqsiman, ketikli, tissiman qurallar, keskish, tesgish hám t.b. lardan ibarat.
Mikroindustriya – dáldalshı (posrednik) yamasa ezbe texnika járdeminde shaqmaqlap alınǵan mikroplastinkalar hám olardan islengen qurallardan quram tapqan. Arxeometriyaǵa kóre mikroplastinkalardiń eni 0,5 mm den aspaydı. Olardı islep shıǵarıw tiykarınan mezolit dáwirinen payda bola baslaydı, sebebi tilge alınǵan tas sındırıw texnikalari alǵashqi adamlar tárepinen mezolit dáwiriniń finalinan paydalanila baslanadı hám neolit dáwirinde keń tarqaladı.
Sonday etip, ekologiyalıq ózgerisler, muzlıqlardıń erip ketiwi hám ıqlım sharayatlarınıń ısıp barıwı sebepli, yaǵnıy ámeldegi faunaniń maydalasip ketiwi yamasa iri sútemiziwshi haywanlardıń arqa úlkelerge qashıp ketiwi áqibetinde tasqa qayta islew texnikası qopal qayraqtas qurallardan - geometriyalıq formalı mikrolitler óndiriskeshe bolǵan rawajlanıw jolin basıp ótti (olduvaydan - eneolitge shekem).
Orta paleolitge tiyisli estelikler Surxondaryaniń Baysuntaw aymaqlarınnan da tabılǵan. Olar arasında eń belgilii Tesik-tas úngiri bolıp, ol Boysun qalasınan 18 km arqada, Mashaydaryaniń shep qirǵaǵindaǵi Zavtaloshsaydiń orta aǵımında jaylasqan. Mashaydaryo Boysuntawdiń arqa-batıs eteklerinen aǵip ótedi hám ol Amudaryaǵa quyılatuǵin Sherobod daryaniń shep deltasi esaplanadı. Úńgir hák tasdan payda bolǵan hám házirgi Mashaydaryadan 500 m. shaması joqarıraqda jaylasqan. Esteliktiń teńiz júzesinen bálentligi 1800 m. di quraydi. Úngirdiń kiriw bólegindegi biyikligi 7 m., eni bolsa 20 m. den ibarat.
Tesik-tas úngirin 1938-1939 jıllarda A.P.Okladnikov tárepinen úyrenilgen hám eki jıl dawamında onıń materiallıq qaldıqlarinan ibarat bolǵan 137 mkv barlıq maydan beti tolıq ashıp úyrenilgan. Estelikde A.P.Okladnikov tárepinen 5 dana materiallıq qatlam anıqlanǵan. Bul qatlamlardıń ulıwma qalıńlıǵı 1,5 m, materiallıq qatlamlardıń eń qalıń jeri 40 sm.ge shekem jetedi. Izertlewshiniń pikirine kóre, esteliktiń derlik yarımı úngirge sizip túsken qar-jawin suwi járdeminde juwip ketilgen. 50 kv. m maydandı iyelege 1-materiallıq qatlamdan shama menen 1 diametrlik ot anıqlanıp, A.P.Okladnikovtın atap ótiwinshe, órt bul jerde uzaq janbaǵan sebebi, ot astı topiraqları onsha kúymegen. Neandertal balanıń qábiri 1-materiallıq qatlam menen baylanıslı. Ekinshi materiallıq qatlamdan (maydanı 12 kv.m.) uzın máyek tárizli formadaǵı (kólemi 1, 6x0, 6 m.) oshaq hám onsha úlken bolmaǵan ot tabılǵan. 3-materiallıq qatlam da 50 kv. m. maydandı iyeleydi, biraq ol úngirdiń kiriw bólegine qaray sozılǵan. Bul qatlamdan úsh oshaq tabılǵan bolıp, olardıń kólemi 0, 4x0, 4; 1, 5x0, 8 hám 1x0, 4 m. di quraydi. 4-materiallıq qatlamnıń (onıń maydanı 30 kv. m) úlken bólegi kómir bólekleri menen gewek oralǵan, 3x3 m. lik domalaq maydanshaǵa iye. Bul maydanshanıń orayında úlken oshaq (2x1, 3 m) jaylasqan. Ekinshi oshaqdıń diametri 0,5 m. bolıp, birinshisinen 3 m aralıqda jaylasadı. Tómen 5-materiallıq qatlamnan (maydanı 15 kv. m) eki oshaq ızlerı anıqlanǵan. Esteliktiń barlıq qatlamlarınan alınǵan tabilǵan zatlar tas buyımlar hám faunistik qaldıqlar áne sol oshaqlar átirapında jaylasqan.
Tesik-tas Orta Aziyanıń faunistik materiallar saqlanıp qalǵan kem ushiraytuǵın esteliklerinen biri bolıp tabıladı. Bul jerde sibir taw eshkisi súyek qaldıqları kópshilikti quraǵan (83%). Sonıń menen birge at, qońir ayıw, qaplan hám shama menen úńgir shaǵaliniń qaldıqları anıqlanǵan. Kemiriwshilerden qoyan, kúrke, suǵur, kórtishqan, atız tıshqan, turkistan kemiriwshisi suyek qaldıqları da tabılǵan. Qatlamlar faunasi arasında derlik pariq sezilmeydi. Bunnan tısqarı, Tesik-tas qatlamlarinan 20 ǵa jaqın qustıń suyek qaldıqları anıqlanǵan. Tesik-Tasdıń materiallıq qatlamlarınan 2228 dana tas buyımlar tawıp úyrenilgen. Olar tiykarınan kremniylesken hák tastan islengen bolıp, quramında nukleuslar, qırǵıshlar, keskishler, retushlengen ushirindilar hám plastinalar. Uluwma hár bes qatlamnıń industriyası birdey hám ózgeriwsiz rawajlanǵan.
Boysuntawdaǵi orta paleolit dáwirine tiyisli ekinshi estelik bul Ámir Temur úngiri bolıp tabıladı. Ol onsha úlken bolmaǵan sol atlı sayda, Tesik-tasdan 1,5 km. arqaroqda jaylasqan. Estelik V.F.Lomaev tárepinen ashılǵan hám 1938-1939 -jıllarda A.P.Okladnikov tárepinen úyrenilgen. Úngirde úsh materiallıq qatlam anıqlanǵan bolıp, oyıqlıǵı 1 m.ge shekem jetetuǵın 3-qatlamnan kem sanlı tas buyımlar jıynap alınǵan. Olar arasında prizmasiman nukleus hám iri qırǵısh ushiraydi. Usı qatlamnan shirsha aǵashına daqılı bar kómir qaldıqları tabılǵan. A.P.Okladnikovtiń pikrinshe Ámir-Temir úngiriniń 3-qatlamı Tesiktastiń ayırım qatlamları menen qatarlas bolıp tabıladı. Biraq bulay aytiw ushın tıyanaqlı tastıyıqlar joq.
Orta paleolitge tiyisli dep tabılǵan Boysun tawindaǵi taǵı bir estelik Úlkenqorǵan bolıp, ol Tesiktasdiń qarama-aldında, Mashaydaryaniń oń qirǵaǵinda jaylasqan. Bul jerde dáslepki qazılmalar 1930-jıllarda G. V. Parfyonov tárepinen ámelge asırılǵan. Qazılmadan alınǵan materiallar menen tanısıp shıqqan A.P.Okladnikov, olardı Tesik-tasdaǵı materiallarǵa uqsas dep tapqan. Muzeydegi estelik materialları menen tanısıp shıqqan V.A.Ranov bolsa, keri pikrge keledi hám ol orta paleolitge tiyisli qatlamlar joq dep esaplaydı.
Tashkent oazisindaǵi Obiraxmat hám Kólbulaqtiń orta paleolitge tán materiallıq qatlamları usı dáwirge tiyisli mákanlarǵa salıstırǵanda jaqsı úyrenilgen bolip esaplanadı. Bózsuw átirapınnan bul dáwirge tiyisli buyımlar tabılǵan biraq házirge shekem materialları jaryalanbaǵan, Paltaw úngirindegi izertlewlerde az artefaktlar qolǵa kiritilgen. Ohangaron oypatlıǵındaǵı Qızılalma 1, 2, Jarsoy 1 hám Gerbishsaydan tabılǵan buyımlar tolıqlıǵınsha ele úyrenilmegan.
Obiraxmat úńgir mákan jayı Tashkent qalasınnan 100 km arqa-shıǵısda Shatqol hám Piskom dáryaları quyıliwna jaqın orında jaylasqan. Esteliktiń teńiz betinen biyikigi 1250 m. Úńgir qubla tárepke qaraǵan bolıp kiriw bólegi eni 20 m., tereńligi 9 m. hám biyikligi bolsa 11, 8 m. di quraydı. Mákan jay 1962 -jılı A.R.Muhammadjonov tárepinen ashılǵan. Estelikte qazıw jumısların dáslep X.K.Nasriddinov baslap bergen 1964-1965 jıllar dawamında R.X.Sulaymonov tárepinen qazib úyrenilgen. Sol waqıtlardaǵı qazıw jumislari ulıwma maydanı 60 mkv bolıp, materiallıq qatlamlardiń qalıńlıǵi 2 m.ge shekem jetedi. Ótken ásirdiń 90-jıllarında estelikte Ózbekstan-Rossiya arxeologiya ekspeditsiyası qazıw jumısların basladı. Nátiyjede, Obiraxmattiń tas industriyası orta paleolittıń aqırı hámde sońǵı paleolittıń baslanıw dáwirine tiyisli dep tabıldı hám Oraylıq Aziya paleolittanıwshılıǵında birinshi ret “erte sonǵı paleolit” sózi pánge kirgizildi. Sonı aytıw kerek, pánde xomo sapiens sapiens, yaǵnıy zamanagóy adamnıń payda bolıwı hámde sonıń menen birge sonǵı paleolit dáwirdiń gáziynesi máseleleri házirge shekem úlken mashqala bolıp qalıp atır. Sol sebepli qánigeler tárepinen sonǵı paleolit adamı hám dáwirdiń payda bolıwı túbirlerin izlep tábiw júdá aktual másele bolıp tabıladı.
Zamanagóy adamlarǵa fizikalıq tipi tárepinen jaqın gominidler yaǵnıy xomo sapiens arxaiklar bunnan 200 000 jıllar burın Oraylıq Afrikada (Chad) payda bolǵanı hámde bunnan 100 000 jıllar burın bul adamlar Jaqın Shıǵıs aymaǵina tarqalǵanlıǵı pánde belgili. Biraq usı gominidler zvenosiniń keyingi táǵdiri pánde anıqlanǵanı joq. Sol sebepli, Obiraxmat úngiri materialları birinshiden, Jaqın Shıǵısdaǵı (xomo sapiens arxaiklardiń) Kafzex, Kebara hám Sxul estelikleri materiallarına uqsaslıǵı, ekinshiden xronologik tárepten olardan jas bolǵanlıǵı hám úshinshiden geografiyalıq tárepten Evropa sońǵı paleolit dáwiri estelikleri hámde Jaqın Shıǵıs mákan jayları aralıǵinda jaylasqanlıǵı sebepli sońǵı paleolittiń baslanıw dáwirine tiyisli dep tabıldi. Pándegi Evropa menen Jaqın Shıǵıs aralıǵindaǵı boslıq toltırildi. Biraq, 2003-jilgi qazıw jumısları nátiyjesinde, Obiraxmattiń 16-materiallıq qatlamınan 1, 3 hám 10 jaslı balalardıń suyek qaldıqları anıqlandi hám olar antropologik tárepten neandertal tipindegi gominidlerga tán ekenligi jazıp qoyıldı. Aqıbette, Obiraxmat materialları orta paleolittiń aqırlarına tiyisli estelik ekenligi taǵı bir bar óz tastıyıqın taptı hám oǵan salıstırǵanda “erte sonǵı paleolit” sóziniń qollanılıwı negizsiz ekenligi belgili bolıp qaldı.
Tashkent oypatındaǵı orta paleolit dáwirine tiyisli materiallıq derekler Kólbulaqtıń orta (23-4) qatlamlarınan alındı. Esteliktiń orta paleolitge tiyisli qatlamları 1, 3 m qalıńlıqtaǵı sel izleri menen baylanıslı tas sınıqları jatqiziqlarda, jer betinen 90 sm tereńrekte jaylasqan. M.R. Qosimovtıń piker bildiriwinshe, bul qatlamlardan 8300 dana tas buyım tabılǵan. Onıń industriyasına ensiz proportsiyali hám hár qıylı sırtqı kórinislerdegi iri ushqir xarakterli bolıp tabıladı. Levallua texnikasında islengen jonılǵanlar kóp emes. Nukleusler arasında geyde hádden tıs qayta islengen kishi kólemli disksiman ózek taslar kópshilikti quraydı. Toplamniń tas quralları arasında qırǵısh hám iri retushli tis kórinisli hámde oyip-kertib islengen qurallar kóp ushiraydı. Qırǵıshlardıń uzınına, kesesine islengen hám basqa formaları bar. Sonıń menen birge, usı qatlamlarda muste (orta paleolit) tipindegi kompozit qurallar, jonılǵan ishki bólimlerinde islengen qırǵıshshalar, keskishler hám qol shapqılari bar. Uliwma, Kólbuloqtıń basqa qatlamları sıyaqlı orta paleolitge tiyisli materiallıq qatlamlari da Orta Aziyada uqsawı joq industriyaǵa iye bolıp, olar tis tárizli muste mádeniyatına tán dep tabılǵan.
Orta paleolit dáwirine tiyisli estelikler Zarafshan dáryası oypatında da bar bolıp, olarǵa Omonqóton, Takalisoy, Kótirbuloq, Zirabuloq, Almabuloq sıyaqlı esteliklerdi kirgiziw múmkin.
Zarfashan dáryası bálent Tyanshan tawlarınan baslanıp, uzınlıǵı 781 km ge teń. Gidrografikalıq hámde gipsometrik tárepten Zarafshan úsh bólekke ajiraladi: Zarafshanniń tawlıq bólegi (dáryanıń baslanıwınan tap Panjikentge shekem), Samarqand oypatlıǵı (dáryanıń orta aǵımı) hám tómen bólegi (kontinental delta). Házirge shekem belgili bolǵan paleolit dáwirine tiyisli barlıq estelikler Zarafshanniń orta aǵımında yaǵnıy Samarqand oypatlıǵında jáne onı qorshap turǵan taw hám taw aldı aymaqlarında jaylasqan. (Zarafshan hám Turkistan taw dizbekleri).
Samarqand oypatlıǵınıń paleoekologik landshaftı alǵashqi adamlar jasawı hám rawajlanıwı ushın júdá qolay bolǵanlıǵını bul jerden tabılǵan kóplegen paleolit dáwiri estelikleri tastıyıqlaydı. Bul aymaq orta paleolittiń sonǵı dáwirinen áyyemgi adamlardıń neandertal tipleri tárepinen bunnan 50-60 mıń jıllar burın ózlestirilgen. Samarqand oypatlıǵındaǵı bul dáwirge tiyisli esteliklerdi ashıq tiptegi hám úńgir tipindegi mákan jaylarına ajıratıw múmkin.
Omonqutan úngiri Samarqand qalasınnan 45 km. qublaraqta Shakululqalıyan tawlarında, teńiz betinen 1300 m biyiklikde jaylasqan. Úńgir karstli hám koridorlı tipte oǵan kiriw bóliminiń eni 1,5 m. hám biyikligi 0,9 m. Materiallıq qatlamlar úngirdiń kiris bóliminde toplanǵan. Izertlewshiler tárepinen bul jerde ot hám oshaqlardıń ızlerı anıqlanıp, faunistik materiallardıń bay kollektsiyasi hámde tas qurallar tabılǵan.. Anıqlaw múmkin bolǵan suyek qaldıqlarınıń 60% qońir ayıw hám maral suyekleri qaldıqları tiyisli. Bunnan tısqarı, bul orında sibir kiyigi, sibir taw eshkisi, úńgir shaǵalı, túlki, qulan hám taǵı bir yarım mıńǵa jaqın sút emiziwshilerdiń súyek qaldıqları tabılǵan. Úńgir qatlamlarınan alınǵan faunistik qaldıqlar quramında qustiń eki túri hám shól tasbaqası suyek qaldıqları tabılǵan. Paleozoologik materiallarǵa tıykarlanıp, bul jerde sol dáwirde terekzarlar hám putalıqlarǵa tutas ashıq jaylaw bolǵan dep aytıw múmkin.
Atap ótiw kerek, estelikte hár bir tas quralǵa 80 dana haywan súyekleri qaldıqları tuwra keledi. Bul bolsa Omonqutan úngiri ańshılardıń waqtınshalıq turar jayı wazıypasın atqarǵan dep shama menen oylawǵa tiykar boladı. Úngirdiń kishi kólemdeligi da esteliktiń áne sonday funktsional áhmiyetke iye ekenliginen derek beredi.
Takalisoy úngiri N.X.Toshkenboev tárepinen ashıp úyrenilgen bolıp, ol Samarqand qalasınnan 50 km qubla-shıǵısda teńiz betinen 2000 m biyiklikde jaylasqan. Úńgir karstli bolıp, marmarlanǵan hák tas dızbeginde payda bolǵan. Tabilǵan zatlar úngirdiń ishindegi lessiman ilaydan tabılǵan. Bul orınnan kómir qaldıqları menen birge 3 dana ushirindi alınǵan.
Ǵordara úngiri Zarafshan taw dizbeginiń arqa eteklerinde, Samarqand qalasınan 75 km qubla-shıǵısda jaylasqan. Bul orınnan haywan súyekleri qaldıqları menen birge 4 dana shaqmaqtastan islengen qurallar tabılǵan. Esteliktiń materiallıq-xronologik talqini Takalisoy úngirindegi sıyaqlı júdá quramalı bolıp tabıladı, sebebi hár eki esteliklerden da materiallar júdá kem tabılǵan.
Samarqand oypatlıǵındaǵı ashıq tipdegi orta paleolit dáwiri esteligi bul Qotırbuloq bolıp, ol Samarqand qalasınan 100 km arqa-batısda, Sharxin awılı jaqınında jaylasqan. Qotırbuloq mákanjay Zarafshan dáryası orta aǵımınıń tar taw aldı oypatlıǵında, Zirabuloq tawları eteklerindegi bulaq átirapında jaylasqan.
Qotırbuloq qatlamlarınan mińlaǵan tas buyımlar menen birge faunistik qaldıqlar da tabılǵan (49-56 ), olardıń derlik yarımı (49,3%) atlarǵa tiyisli bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, bul jerde túr-hókiz, kiyik hám suwınlardıń da súyek qaldıqları anıqlanǵan. Sonısı qızıq, Qotırbuloq qatlamlarınan pildiń jaq súyegi bólekleri anıqlanǵan jáne bul bárinen burın trogonteriy pili dep atalǵan jáne bul faunistik tabilǵan zat esteliktiń dáslepki pleystotsen dáwirine tiyisliliginen dárek berer edi. Házirgi kúnde tabilǵan zat estelikten biraz áyyemgi hám ol Qotırbuloq materiallıq qatlamlarına kútilmegende túsip qalǵan yamasa ol dáslepki pleystotsen dáwiri trogonteriy piliniń tuwrıdan-tuwrı áwladi esaplanǵan xazar tipindegi mamontqa tiyisli dep juwmaq etilgen.
Orta paleolitge tán kóplegen materiallar Qızılqum aymaqlarınnan da tabılǵan. Biraq bular jıynalma materiallar bolıp, materiallıq qatlamlar saqlanbaǵan. Bunnan tısqarı Qızılqumda orta paleolitge tiyisli Kókcha atlı tasqa qayta islew ustaxanasında sol dáwirge tiyisliligi anıqlanǵan. Usı dáwir máselelerine toqtalıp ótetuǵın bolsaq, birinshiden paleolittiń basqa basqıshlarında bolǵanı sıyaqlı bul dáwirdıń de anıq xronologik shkalası islep shıǵılmaǵan. Hátte dúnyaǵa belgili Tesiktas úngiriniń da anıq hám tán alınǵan sánesi joq. Sonı aytıp ótiw kerek, Evropada orta paleolit bunnan 100 mıń jıllar burın baslanıp, 35 mıń jıllarına shekem yaǵnıy zamanagóy tipdegi adam payda bolǵanǵa shekem dawam etken jáne bul dáwirde onda tek neandertal tipindegi adamlar jasaǵan. Biraq Orta Aziya aymaǵı neandertal adamı tárepinen bunnan 50-60 mıń jıllar burın ózlestirilgen degen pikirler de ámeldegi ayırım esteliklerdiń sánesi boyınsha hár qıylısha pikirler bar. Mısalı Qotırbuloq esteligi izertlewshiler tárepinen 60-70 mıń jıllar menen dáwirlestirilgen bolsa, 1990-jıllarda ámelge asırılǵan radiokarbon analizler onıń sánesin 32 mıń jıllar menen belgiledi. Sonıń menen birge, Zirabuloq tabilǵan makanorni onı tikkeley úyrengen izertlewshilerdiń tárepinen orta paleolit dáwiri menen belgilense, keyingi izertlewshiler onıń sonǵı paleolitge baylanısı bar ekenin belgilengenler. Bunnan tısqarı, jurtımızdaǵı ashıq tiptegi esteliklerden Qotırbuloq, Kólbuloq hám basqa mákanjaylardıń geologik jaǵdayları haqqında da hár qıylı kóz qaraslar bar. Olardı tikkeley úyrengen izertlewshilerdiń materiallıq qatlamlardı qospaǵan dese, basqalar olardı aralasıp ketken jaǵdayda turadı degen pikirlerdi aytadı.
Joqarıdaǵilardan juwmaq etip sonı da aytıw kerek, muste dáwiri estelikleri biziń Oraylıq Aziya aymaǵında keń tarqalǵan bolıp, olar arxeologlarimiz tárepinen jetarli dárejede úyrenilgen. Ásirese biziń Ózbekstanımiz aymaǵında basqa qońsılas respublikalarǵa salıstırǵanda keń kólemde úyrenilgen. Sol sebepli de muste dáwirinıń ayriqsha qásiyetleri haqqında talay maǵlıwmatlarǵa iyemiz. Ashell dáwiriniń dawamı bolǵan muste dáwiriniń tiykarǵı qásiyetlerinen biri alǵashqi muste adamınıń sırtqı kórinisindegi ózgeris bolıp, ol ashell adamına salıstırǵanda joqari rawajlanǵani ayqın kózge taslanadı. Endi arxantroplar ornına poleantroplar payda boladı. Poleantroplardi ilgeri neandertal adamı deyiler edi. Poleantroplardi jaqları hálide turpayı bolıp, tisleri iri bolǵan. Biraq ózleri talay epshil hám jıldam bolǵanlar. Júdá kóp jıllar dawamında alǵashqi adamlardıń miynet quralları ústinde ilimiy tájiriybeler ótkergen arxeolog alım S.A.Semenovtiń juwmaqlarına kóre muste adamı házirgi adamǵa salıstırǵanda fizikalıq tárepden 4-5 ese kúshli bolǵan. Muste dáwiri adamıniń miynet quralların soǵıwda da ayriqsha texnikası bolǵan. endi ol ashel dáwirindegi badamsiman qol shapqısın soǵıwdan ostrakonechnik (ushi ótkir úshmúyeshliksiman nayza), skreblo (qırǵısh), jonǵı (skobel) lardi soǵıwǵa ótken. Bul ushirindilar dóngelek ózek (diskovidniy nukleus) lerden súyri-sopaq formasına jaqın qayraq tas (otboynik) ler járdeminde alınǵan.
Muste dáwiri mákanlarınıń ayırımlarınan joqarıdaǵı texnika menen bir qatarda arxeologiya pánine «levallua» atı menen kirgen texnikada qollanılǵan. Bul texnikaǵa kóre, áwele jalpaq súyri-sopaq, formasına iye bolǵan qayraq tas tabılıp, onıń shetlerinen otboynik járdeminde bir neshe ushirindilar ushirip, keyin onı bir tárepinde urılıw maydani jasalǵan. Nátiyjede bul qayraq tasdı bir tárepinde tasbaqa qabıǵına uqsas forma payda bolǵan. Sonnan keyin uriw maydanına otboynik penen qattı urılǵan hám móljellengen ushirindini ushirip alınǵan. Sonday eken, «levallua» texnikasi degende jalpaq formadaǵı qayraq yamasa shaqmaq taslarda kerekli formanı tayarlap, keyin ushirip alınǵan sheńberine ótkir qır payda etilgen ushirindilardi túsiniledi. Arxeologlardiń izertlewine kóre orta paleolit muste dáwiri qurallarınıń túrlerin sanı 60 qa shekem jetken.
Paydalanatuǵin ádebyatlar dizimi:
Абрамова З.А. Ранний палеолит Азиатской части СССР \\ Палеолит СССР. М. 1984.
Алексеев В.П. Положения Тешик-Ташской находки в системе гоминид \\ Антрапологическая реконструкция и проблемы палеоэтнографии. М.: 1973.
Я.Ғ.Ғуломов. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. – T., ФАН, 1959
Аскаров А.А., Лев Д.Н. Древнейшие следы пребывания человека на территории Самарканда \\ История Самарканда, т. 1. Ташкент. 1969.
Вишняцкий Л.Б. Палеолит Средней Азии и Казахстана. Санкт-Петербург. 1996.
Джуракулов М.Д. Самаркандская стоянка и проблемы верхнего палеолита в Средней Азии. Ташкент. 1987.
Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит среднего Зарафшана. Ташкент. 1991.
Исламов У.И. Обиширская культура. Ташкент. 1980.
Исламов У.И. Пещера Мачай. Ташкент. 1975.
Массон В.М. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. Изд-во “Наука” М.-Л.: 1966.
Окладников А.П. Петроглифы Ангары. М.: Изд-во “Наука” АН СССР, 1966, с. 107;
Толстов С.П. Древный Хорезм. Опыт историко-археологического исследования. М.: 1948.
Юнусалиев М.Б. Памятники каменного века на территории Киргизии. Фрунзе. 1970.
|
| |
