|
TEMA: 4.QUBLA TURKMENSTANDA BRONZA DÁWIRI ARXEOLOGIYALIQ ESTELIKLERI
|
| bet | 61/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022TEMA: 4.QUBLA TURKMENSTANDA BRONZA DÁWIRI ARXEOLOGIYALIQ ESTELIKLERI
REJE:
SUMBAR MÁDENIYATI
Tazabag’jap ma’deniyati
SUWJARǴAN MÁDENIYATI
SUMBAR MÁDENIYATI
Quramalı tariyxıy processler er.ald. 2-mıń jıllıq aqırı- 1-mıń jıllıq baslarında júz bergen. Iran, Oraylıq Aziya, Hindstan hám Awǵanstan geografiyalıq tárepten bir-biri menen shegaralasqan. Aldıńǵı ótmishte háreketsiz aozislerde endi aktiv ekonomikalıq hám sociallıq rawajlanıw, xalıqtıń úlken migraciyası, mádeniy hám etnik jámáátlerdiń qáliplesiw hám bólshekleniw processleri bolıp ótti. Bul arnawlı baylanıstıń tiykarǵı buwının Iran hám Qubla-Batıs Turkmenstan ortasındaǵı jaqın baylanıslar, mádeniy óz-ara qátnasıqlar iyeleydi, bul olardıń materiallıq mádeniyatında ayqın kórinedi.
Qubla-Batıs Turkmenstan aymaǵı arqada Úlken Balxan dizdegi, batısta Kaspiy teńizi, qublada Artek úlkesi ortasında jaylasqan. Shıǵısta ol Kopetdagtıń batıs bólegin hám Sumbar, Chandir dáryaların óz ishine aladı. Ol júdá hár túrli sheksiz pás tegislikleri bir neshe márte teńiz suwları menen tolıp tasıwı, bul tek ǵana dáryalardıń páseyiwi hám joqarı qáddine tásir etip qoymastan, bálkim Artek hám Sumbar qırǵaqları terrasasınıń kórinisin de keltirip shıǵardı.
Qubla-Batıs Turkmenstan ósimlikleri onı Turan shól úlkeleriniń Kaspiy regionı menen baylanıstırıwǵa imkan beredi. Kaspiy regionı awıl xojalıǵı ekonomikasın qáliplestirgen oraylardan biri bolǵan. Sumbar hám Chandir dáryalarınıń Kaspiy teńizi menen baylanısqan úlkelerinde de ıqlım subtropik ósimlikler ósiwine járdem bergen. Bul regiondı arxeologiyalıq úyreniw tariyxta ilim pán rawajına tásir kórsetken Turkmenstannıń hár túrli tariyxıy dáwirlerine tiyisli úsh basqıshtı kóriwimiz múmkin.
Sońǵı bronza hám dálepki temir dáwiri haqqında dáslepki maǵlıwmatlardı 1929-jıl aqırında M.E.Masson Artektiń oń qırǵaǵı-Sumbar úlkesin úyreniw nátiyjesinde alǵan.
1968-jıldan berli I.N.Xlopin hám L.I.Xlopinler bronza hám erte temir dáwiri esteliklerin izertlegen hám Sumbara úlkesinde arxeologiyalıq izertlewler alıp barǵan.
Birinshi márte 1968-jılı ashılǵan Parxay-depe mákan ornında qazıw isleri alıp barılǵan bolıp, ol jerde arxaik Daxistan mádeniyatına tiyisli pil tabılǵan. tóbeliktiń qubla janbıwırında strategik transheya jatqızılıp, 8 qurılıs gorizont belgileri ashılǵan.
1972-jılda tóbeliktiń ústinen 300 m kv qazıw isleri alıp barılıp, izbe-iz jaylasqan eki qurılıs gorizontı ashılǵan. Ol jerdiń keramikalıq materialları analizlengen.
1972-jıl sol topar Sumbardıń shep qırǵaǵınıń tóbeliklerinde jaylasqan sońǵı bronza dáwiri qábiristanların tapqan. Sumbar 1, Sumbar 2, Parxan qábiristanlarında sistemalı qazıw isleri alıp barılǵan. Sumbar mádeniyatın úyreniwdegi maqset mádeniy genezis problemaların sheshiw ushın zárúr edi.
Aqırǵı bronza dáwiri hám erte temir dáwiri esteliklerin úyreniw tariyxtaǵı úshinshi basqısh Qubla-Batıs Turkmenstan aymaǵında alıp barılǵan arxeologiyalıq islerdiń kólemi, stacionarlıǵı hám quramalıǵı menen ajıralıp turadı. Bul islerdiń nátiyjesinde arxeologiyalıq karta dúzilip, diyxanshılıq hám suwǵarıw texnikası boyınsha jańa materiallar tabılǵan hám analizlengen. Misrian hám Chastko tegisliklerinde arxaik Daxistan mádeniyatına tiyisli jańa estelikler Tilki-depe, D-45, D-46, Benguvan oazisi xalıq punktleri hám Benguvan tawındaǵı estelikler tabılǵan. Sumbar shólinde Sumbar mádeniyatı hám arxaik Daxistan mádeniyatına tiyisli Parxay-depe esteligi tabılǵan hám úyrenilgen. Bazı arxeologiyalıq orınlarda alıp barılǵan stratigrafik izertlewler sonı kórsetti, Misrian hám Chat tegislikleri aymaǵında arxaik Daxistan mádeniyatı dáwirinen aldıńǵı estelikler joq. Qorǵanlar, qorshalǵan diywallar hám iri xalıq punktlerindegi keramika islep shıǵarıwshı orayları er.ald. 2-mıń jıllıqtıń baslarında qala tipindegi xalıq punktleri qálipleskenliginen dálil beredi.
Kuvshinler 3 tipke bólinip, birinshi tip jińishke diywallı, miniatyura, qara ılaydan islengen, moyın dizbegi úskene menen tegislengen gúzeler menen xarakterlenedi. Sumbar 1 qábiristanınan grafinler tabılǵan.
1 dáwir gúzeleri payızları anıq emes.
2 dáwirde moynındaǵı relef kesimindegi úshmúyesh formalı kórinisi saqlanıp qalǵan. Tuwrı moyınlı hám domalaq deneli bolǵan az muǵdarda gúzeler payda boladı.
3 dáwirde moyınında relef dizbegi bolǵan qara ılaydan islengen ıdıslar tabılǵan. tek ǵan tuwrı moyınlı hám denesi domalaq gúzeler saqlanıp qalǵan. Bul gúzeler arxaik Daxistan (Benguvan, Madau-depe, Izat-kuli) mákan orınlarınıń joqarı qatlamına tiyisli.
2 hám 3 dáwirlerde keramika payızı kóbeygen, olar Irannıń JV-1 ge yaǵnıy er.ald. 1300 / 1250-1000 jıllıqlarına tiyisli bolıwı múmkin. Sebebi bul ıdıs kompleksleri Sumbar mádeniyatına tiyisli Sialke A, Kaytarie, Xurvpne, Marlik-tepe úlgilerin tabadı.
Qubla-Batıs Turkmenstanda ashılǵan Sumbar qábiristanları ilgeri arxaik Daxistan mádeniyatı menen tıǵız baylanıslı. Sumbardıń xronologiyası qayta kórip shıǵılıp, ol aqırǵı bronza dáwirine tiyisli ekenligi anıqlandı. Arxaik Daxistan hám Sumbar mádeniy kompleksleriniń parqları olardıń xronologiyalıq izbe-izligi menen túsindirile baslandı. Arxaik Daxistan mádeniyatı jańalanıp, onıń xronologiyalıq sheńberi er.ald. 1000-650 jıllar menen belgilendi.
Amerikalı izertlewshi F.Kol Orta Aziya alımlarınıń jumısların analizlep, arxaik Daxistan mádeniyatın er.ald. 1500-700 jıl dep belgiledi. Bárshe kuvshinler sharqta islengen. Onda aralaspalar joq. Parxay kuvshinlarında tegis moyınlı relefli valikke iye. Sumbarda sharqta islenbegen keń moyınlı kuvshinler 75% ti, sharqta islengen tar moyınlı kuvshinler 92 % ti quraydı. Bárshe Sumbar kuvshinleri ıdıstıń shetinde tik kórinistegi qulaqlarǵa iye bolǵan.
Sumbarda 6 túrdegi hám 2 kishi tiptegi ıdıslar bolıp, olar arxaik Daxistan mádeniyatınıń keramikasınıń 22 %, kishi tipi 4,6 % quraydı. bul maǵlıwmalar arxaik Daxistan hám Sumbar mádeniyatı bolǵanlıǵın ańlatadı.
Sumbar mádeniyatınıń sońǵı basqıshları bronza dáwirinen temir metallurgiyasına ótiw dáwirinde sońǵı bronza arxaik Daxistan mádeniyatınıń dáslepki basqıshlarına tuwrı keledi. Arxaik Daxistan mádeniyatınıń gúllep jasnawı er.ald. 1-mıń jıllıqlarǵa tuwrı keledi. Bul jerde arnawlı oraylasqan bekiniske iye iri xalıq punktleri payda bolǵan, temirden paydalanıwı kórsetilgen (Izat kuli orınlarında 2-1 dáwir temir tabılmaları) tiplerdiń turaqlı statistik kombinaciyasın súwretlewshi keramika formaları toplamı kóplep tabılǵan.
Arxeologiyalıq mádeniyat hám onıń qásiyetlerin anıqlaw máselesi ilimiy ádebiyatlarda kórip shıǵılǵan. Arxaik Daxistan mádeniyatınıń anıqlawshı qásiyetleri – bul birden-bir aymaq (Misrian, Chat tegisligi, Sumbar, Kopetdag taw aldı úlkesiniń batıs bólegin qamrap alǵan) shegaralanǵan waqıt (sońǵı bronza ásiri hám erte temir ásiri), bul aymaqtıń bir etnik topar tárepinen jaylasıwı (V.M.Masson), keyin I.N.Xlopin bul aymaqta áyyemgi Girkanlar jasaǵan) mádeniy toplamlar (keramika h.t.b) sıpatında turaqlıǵın analiz qıladı.
Itimal, Elbrustıń arqa taw tegisliginde (Shax-tepe, Tureng-tepe) tabılǵan Sumbar tipindegi arxeologiyalıq kompleksler genetik táreten arxaik Daxistan mádeniyatınan aldınraq qáliplesken. Qubla-Batıs Turkmenstan hám arqa-shıǵıs iranda keramik formaların standartlastırıw hám stereotiplewde kóringen joqarı dárejeli mádeniy integraciyası bayqaladı.
Madau-depe, Izat-kuli hám Chıglık-depeniń eń iri tipindegi úlken maydanlarda alıp barılǵan strategrafik izertlewler Sumbar mádeniyatı tipindegi arxeologiyalıq komplekslerdi ashıp berdi. Bul mádeniyatlardaǵı Madau-depe, Izat-kuli hám Chıglık-depedegi keń kólemli arxeologiyalıq qazıwlar bul aymaqlardıń jaylasıwın anıqlastırıw imkanın beredi.
|
| |
