|
Qaratepa. Sońǵı eneolit dáwiri tabılmaları
|
| bet | 57/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Qaratepa. Sońǵı eneolit dáwiri tabılmaları.
|
Qubla Turkmenstandaǵı eneolit dáwiri mákanlarınıń joybarı (Mollalıtepa, Yalanǵochtepa)
|
|
Altıntepa. Eneolit dáwirine tiyisli buyımlar.
|
|
Qubla Turkmenstan. Naǵıslı keramika ıdısları.
|
Ádebiyatlar:
1. Авдусин Д.А. Основы археологии. М., «Высшая школа» 1989.
2. Археология. Под. ред. BJI. Янина. М., «Изд. МГУ», 2006.
3. Археология Средней Азии. Под. ред. С.Б. Лунина. Т., 1986.
4. Мартынов А.И. Археология. М., «Высшая школа» 2006.
5. Ибрагимов Р.З. Археология ҳәм этнология (нашрда)
6. Кабиров Ж.,Сагдуллаев А. Ўрта Осиё археологияси.Т.,“Ўқитувчи" 1990.
7. Эгамбердиеҳәм Н.А. Археология. Т., 2011.
Baqlaw sorawlari
Eneolit da’wirine sipatlama?
Eneolit dáwiri mákanları ha’m ma’deniyati?
Eneolit da’wiri jetiskenlikleri?
Test sorawlari
1. Orta aziyada Eneolittin’ neshe da’wiri ajiralip ko’rsetiledi?
A) 3
B) 4
S) 5
D) 2
2. Eneolit da’wirine tiyisli gu’zelerde qaysi boyawlar ko’p qollanilg’an?
A) aq ha’m qara
B) sari ha’m qizil
S) jasil ha’m ko’k
D) qizil ha’m qara
3. Eneolit so’zi qaysi tilden alingan?
A) grek, latin
B) ingliz,rus
S) karis,yapon
D) turk,turkmen
4. Eneolit so’zinin’ ma’nisi?
A) ot-sho’p da’wiri
B) mis-tas da’wiri
S) temir da’wiri
D) bronza da’wir
5. En’ da’slep qala ma’mleketler qay jerde payda bolg’an?
A) Kavkaz arti
B) Orayliq Aziya
S) A’yyemgi shig’is (Mesopatamiya)
D) arqa Afrika
6. Xorazmda I-II asrlarda solingan shaxarlar?
|
A)Tuproqqala
|
B) Topiraq qala (Kungrad)
|
C) Kız qala
|
D) Jigit qala
|
7. Antropegen suzining ma`nisi?
|
A) Adamnın’ tuwılıp payda bolıwı
|
B) Adamnın’ o’limi
|
C) Adamnın’ payda bolıwı
|
D) Adamnin’ miynet qurallı
|
8. Erte Eneolit estelikleri
|
A) Nomozgox I
|
B) Sopollitopa, Kuchuk
|
C) Kuchuk, Ichonkal`a
|
D) Xayvonkal`a, Kuchuk
|
9. Insonlar ren’li h’a’m ren’siz metallar menen qashannan baslap tanısqan?
|
A) Jan’a tas
|
B) Orta tas
|
C) Ashel
|
D) Muste
|
10. Mis tas asiri ilimde ne dep ataladi ?
|
A) Eneolit
|
B) Neolit
|
C) Mezolit
|
D) Bronza
|
TEMA: 2. QUBLA-BATÍS TURKMENSTAN ENEOLIT DÁWIRI ARXEOLOGIYALÍQ ESTELIKLERI HÁM ONÍŃ GENEZISI MÁSELESI
Reje:
1. Qubla-batıs Turkmenstannıń eneolit dáwiri ulıwma klassifikaciyası.
2. Qubla-batıs Turkmenstannıń eneolit dáwirin izertlew dárejesi.
3. Qubla-batıs Turkmenstannıń eneolit dáwiri mákanları hám materiallıq mádeniyatı.
4. Eneolit dáwiri mádeniyatı genezisi máseleleri.
Eneolit (e.ald. IV-III mıń jıllıqlardıń basları) - bul dáslepki metall (mıs-tas) dáwiri bolıp, onıń úlken jetiskenligi adamlardıń dáslepki metall menen tanısıp, tas quralları menen birgelikte mıs qurallarınan da paydalana baslawında. Mıs quralları tas qurallarına qaraǵanda biraz jetilisken bolsa da, mıstan bekkem hám awır qurallar jasap bolmas edi. Sonıń ushın mıs aralaspasınan islengen qurallar adamlar turmıs dárejesinde joqárı abıroyǵa iye bolmadı, tas qurallar óz áhmiyetin saqlap qala aldı. Bul dáwirde adamlardıń xojalıq hám jámiyetlik turmısında iri ózgerisler júz berdi. Áyyemgi Shıǵıs(Mesopotamiya hám aldıńǵı Aziya)ta qala-mámleketlerdiń qáliplesiwi hám klasslardıń payda bolıwı gúzetiledi.
Orta Aziyanıń qubla aymaqlarında bolsa ózlestiriwshi xojalıq ornında qáliplesken diyxanshılıq hám sharwashılıq xojalıq túrine aylanıp, territoriyalıq jaqtan keńeyip baradı. Biraq bul process Orta Aziyanıń túrli aymaqlarında birdey keshpegen. Tábiyiy geografiyalıq jaqtan qolaysız bolǵan arqa-shıǵıs aymaqlarda jasawshı qáwimler turmısında ańshılıq hám balıqshılıq ústinlik qılǵan. Demek, eneolittiń erte hám rawajlanǵan basqıshlarında Orta Aziya qáwimleriniń sociallıq, ekonomikalıq hám mádeniy rawajında birdey emeslikler saqlanǵan.
Ishlep shıǵarıwshı xojalıq tiykarında rawajlanǵan Turkmenstan xalqı Áyyemgi Shıǵıs mádeniyatı aymaqları menen turaqlı baylanısta bolǵan. Orta Aziyanıń arqa hám Shıǵıs aymaqlarında bolsa Kaltaminor hám Hisor mádeniyatlına tiyisli mádeniy xojalıq formaları dawam etedi. Bul aymaqlarda tabılǵan materiallıq dereklerge kóre sonıń menen birge sahra xalıqları tariyxında sharwashılıqtıń erte basqıshı baslanǵan dep aytıw múmkin. Biraq, bul dáwirde neolit zamanınıń dástúrleri óz áhmiyetin joǵaltpadı. Xalqınıń tiykarǵı bólegi kishi dárya jaǵalarında hám kóller átirapında jasaǵan.
Orta Aziyanıń eneolit dáwiri Qubla Turkmenstan aymaǵı jaqsı úyrenilgen. Bul jerde keń kólemli alıp barılǵan ilimiy izertlewler 50-jıllarda YuTAKE xızmeti menen baylanıslı. Esteliklerdi izertlewde B.A.Kuftun, V.M.Masson, V.I.Sarianidi, O.K.Berdiev hám I.V.Xlopin hám basqalardıń xızmetleri úlken.
Bunnan tısqarı Joqarı Zarafshanda Panjikent qalasındaǵı Sarazm mákanı da úyrenilgen bolıp, onıń tómengi qatlamı sońǵı eneolit dáwirine tiyisli.
Arxeologlar ilimiy izertlewler nátiyjesinde turaq jaylar, suwǵarıw tarmaqları hám olardan orın alǵan materiallıq tabılmalardı úyrenip, mıs-tas dáwiri mádeniyatı hám tariyxın tabıslı jarıtıp bergen. Izertlewler nátiyjesinde Qubla Turkmenstan áyyemgi dúnya mádeniyatı rawajında múnásip orınǵa iye ekenligi ayqın boldı.
Eneolit dáwiri mákan-orınlarınıń salıstırmalı dáwiri stratigrafiyalıq tiykarda anıqlanadı. Sheksiz dáwiri bolsa Iran hám Mesopotamiyadaǵı mákanlar menen formalı salıstırılıp analizlep hám radiokarbon nátiyjeleri boyınsha anıqlanadı.
Orta Aziyadada eneolittiń baslı 3 dáwiri ajıratılıp kórsetiledi: erte, orta hám sońǵı. Sonıń menen birgelikte hár bir mákan aymaqlıq belgilarine kóre dáwirler ishinde toparlarǵa bólinip, olarǵa ol yaki bul kompleksler kiredi.
Erte eneolit dáwirine Anov I hám Namozgox I mákanları kirip, onıń eki basqıshı bar. Anov I mákanı aymaqlıq tárepten batıs hám shıǵıs toparlarǵa bólinedi. Namozgox I bolsa aymaqlıq jaqtan batıs, oraylıq hám Shıǵıs toparlarǵa bólinedi.
Rawajlanǵan eneolit dáwirine Anov II, Nomozgoh II mákanları kirip, Nomozgoh II aymaqlıq tárepten batıs hám shıǵıs toparlarǵa bólinedi.
Sońǵı mıs-tas dáwirine bolsa Nomozgoh III tiyisli bolıp, ol da batıs hám shıǵıs toparlarǵa bólinedi.
Joqarı Zarafshan dáryası boyında jaylasqan Sarazm (Sarazm I, II) sońǵı mıs-tas dáwirine tiyisli bolıp, materiallıq tabılmaları onı óz aldına toparlarǵa ajıratıw imkanın bermeydi.
Bul dáwirge kelip qurılısta paxsa menen birgalikte tuwrı tórtmúyeshli qam gerbishler de isletile baslaydı. Qurılısta tastan derlik paydalanılmaǵan.
Kem jawın bolǵanlıǵı sebepli úylerdiń tóbesi tegis qılıp bastırılǵan. Onnan jasaw (jaz kúnlerinde) ushın da xojalıq maqsetlerde paydalanılǵan.
Eneolit dáwirine kelip diyxanshılıq penen shuǵıllanıwshı xalıqtıń jańa jerlerdi ózlestiriwi nátiyjesinde kóp sanlı jańa mákanlar payda boladı.
Olardıń ayrımlarınıń (Nomozgohtepa, Oltintepa, Qoratepa) kólemi júdá úlken. Hátteki bazı mákanlardıń óz aldına aylanba kórinisindegi diywallar (bunday imaratlar Geoksyur oazisiniń orta eneolit dáwirine tiyisli mákanlarda) anıqlanıp, qońsı diywallar menen qosılǵan. Bular kórinisinen jasaw paydalanılǵan.
Eneolit dáwiri gúlalshılıq tarawında sezilerli jetiskenliklerge erisiledi. Málim ıssılıqtı saqlaytuǵın xumdonlar paydo boladı, shiyki zat sıpatı artadı, gúlalshılıq buyımlarınıń kópshiliginde bir reńli hám kóp reńli ornamentler menen bezetile baslaydı. Tiykarınan keseler hám xumshalar naǵıslar menen bezetiledi. Baslı eki túrli boyawlar: qızıl hám qara-qońır reńler isletilgen.
Dáslepki ıdıslardıń joqarǵı bólegi úshmúyeshli hám parallel sızıqlar menen naǵıslanǵan. Áste-aqırın ıdıslar ózgeshe shırayǵa iye bolıp, ornamentleri kóbeyip baradı. Ídıs átirapındaǵı aylana sızıqlar, úshmúyeshli formalardıń arası geyde sızıqlı, geyde kvadrat formalı atanaq, geyde tolqın tárizli sızıqlar menen toltırılǵan. Keń tarqalǵan motivlerden biri atanaq forması bolıp, kóp sanlı ornamentlerdi qáliplestiredi. Málim bir pishimge keltirilgen hám anıq bir geometriyalıq formaǵa salınǵan haywan hám qus kórinisleri payda boladı. Olar eshkiler, pıshıq tuqımlasına tiyisli alashubar haywan (qaplan bolıwı múmkin), keń qanatlı búrkit hám kishi quslardan ibarat. Adamlar kórinisi kem ushırasadı. Mısalı, keramika ıdıs múyeshleriniń birinde qarama-qarsı kóriniste turǵan shi adamlar súwretlenip, olar ortasında Qubla Turkmenstannıń eneolit dáwiri mákanlarında ushırasatuǵın hayal háykelshesine uqsas ana quday súwretlengen. Kórinisinen xudojnik ana qudayǵa sıyınıwdı bermekshi bolǵan. Adamlardıń obrazı hám haywanlar kórinisi ayrım jaǵdaylarda simvolikalıq belgi menen uyǵınlasadı. Eger ilgeri haywanlar kórinisi totemizm menen baylanıslı bolǵan bolsa, keyinshelik áyyemgi diyxanshılıq xalqı ápsanalıq kóz-qarastan uzaqlasıp, olar mazmunlıq jaqtan basqa bir mánili kórinislerdi súwretley baslaydı.
Eneolit dáwiri mákanlarınan kóp sanlı tas qurallar tabılıp, olar tiykarınan diyxanshılıq miynet quralları edi. Mramor tárizli aq taslardan sırtı qat-qat búrme qılıp islengen ıdıs kórkem etip islengen. Tas hám gipsten bezeniw buyımların, tiykarınan monshaqlar islengen.
Sońǵı eneolit dáwirine kelip moyınǵa taǵıw ushın arnalǵan atanaq yaki bir neshe tisli atanaq dáslepki márte payda boladı (Qoratepa, Geoksyur I). Olar jumsaq sortlı taslardan jonıp islengen. Súyekten biz, shanıshqı islengen. Keyingi dáwirde mıstan jasalǵan qurallar ushırasadı. Olar pıshaq, shanıshqı, túyregish.
Izertlewshi arxeolog alımlar Qubla Turkmenstannıń eneolit dáwiri kompleksleriniń payda bolıwı hám rawajlanıw processlerin tómendegishe analizleydi:
a) erte eneolit dáwirine tiyisli Anov I arqa hám oraylıq Iran aymaqlarınan kelgen bir topar qáwimler tásirinde qáliplesedi.
b) erte eneolit dáwirine tiyisli Nomozgoh I neolit dáwiri erte diyxanshılıq mákanlar tiykarında qáliplesedi.
v) Nomozgoh II kompleksi Nomozgoh I tásirinde payda bolıp, ayrım belgilerinde Messopotamiya hám Elam dástúrleriniń tásiri seziledi.
g) orta eneolit dáwiri Yalanǵochtepa tipindegi kompleksler jergilikli erte eneolit dástúrleri tásirinde payda boladı. Onıń ápiwayı variantı da bar bolıp, Nomozgoh II de Mesopotamiya dástúriniń ayrıqsha tásiri nátiyjesi bolıwı múmkin.
d) sońǵı eneolit Qoratepa usılındaǵı kompleksi Iran kompleksleri menen tıǵız baylanısta bolǵan hám de Qubla Mesopotamiya tásiri seziledi.
e) sońǵı eneolit dáwiri Geoksyur uslubı (máselen, atanaq kórinisi) Mesopotamiya hám Elam naǵıs dástúrleri menen ayrıqsha hám tıǵız baylanısta bolǵanlıǵın ózinde kórsetedi.
Usılayınsha Shıǵıs aymaqlarda sırtqı territoriya mádeniyatınıń tásiri kórinedi. Geoksyur menen bir qatarda Qoratepada da jergilikli dástúrlerdi ornı joqarı bolǵan. Sırtqı mádeniy tásirdiń anıq ornı málim bolsa da, erte eneolit dáwirindegige salıstırǵanda áste-aqırın kemeyip baradı.
Solay etip, eneolit dáwirinde Qubla Turkmenstan rawajlanıw dárejesine kóre teń bolǵan házirgi Iran hám Awǵanstannıń qońsı walayatları menen bir tilde sózlesip, ol jerde qáwimlerdiń kóship-qonıslanıwı júz bergen.
Eneolit dáwiriniń aqırı(er.ald. III mıń jıllıq basları)nda Qubla Turkmenstanda erte qala mádeniyatınıń qáliplesiwi bayqaladı.
Eneolit dáwiriniń sońǵı basqıshlarına kelip, Joqarı Zarafshan aymaǵında otırıqshı diyxanshılıqqa tiykarlanǵan Sarazm mákanı qáliplesedi. Sarazm bir neshe mádeniy qatlamnan ibarat bolıp, onıń tómengi qatlamınan tabılǵan naǵıslı keramika buyımlar Anov II, Geoksyur pishimindegi materiallıq tabılmalarǵa júdá uqsas. Ídıslardıń sırtında qara hám qızıl boyawlar menen islengen hár túrli geometriyalıq naǵıslar bar. Mádeniy qatlamnan mıstan islengen qurallar tabılǵan. Bul qatlamnıń jası radiokarbon usılında tekserilip er.ald. IV mıń jıllıq aqırı - III mıń jıllıq basları menen belgilengen. Bul jerden kóp xanalı úyler ashıp úyrenilgen. Úyler úlken jámáát úyleri bolǵan. 2-3 xanaliı kishi shańaraqqa mólsherlengen úyler de bar. Olardan turaq jaydan tısqarı úy-ruzger hám xojalıq maqsetlerinde de paydalanǵan. Turaq jayǵa mólsherlengen úylerde domalaq formalı oshaqlar da bar. Bunday oshaqlar Anov II de de keń tarqalǵan.
Arxeologiyalıq maǵlıwmatlardıń gúwalıq beriwinshe, bul jerde diyxanshılıq mádeniyatı geoksyurlılardıń tásirinde rawajlanǵan. Bunnan tısqarı Iran, Awǵanstan hám Kaltaminor mádeniyatlarına tiyisli tabılmalar da ushırasadı. Bul eneolit dáwiri qáwimleri ortasında turaqlı mádeniy-ekonomikalıq baylanıslar bolǵanlıǵınan derek berip turadı.
Orta Aziyanıń basqa aymaqlarında eneolit social-ekonomikalıq qatnasıqlarına kóre neolit dáwiri formasında rawajlanıw dawam etken ótkir ushlı yamasa domalaq túpli keramika ıdıslar islew dástúri saqlanıp qaladı. Keramika ıdıslar tolqın tárizli, tuwrı sızıqlar menen keyinshelik úshmúyeshlik hám romb formasındaǵı naǵıslar menen bezetilgen.
|
| |
