TEMA: 3. BRONZA DÁWIRI ULIWMALIQ KLASSIFIKACIYASI
Reje:
1. Bronza dáwirindegi arxeologiyalıq mádeniyatı
2. Xojalıǵı hám turmısı
3. Miynet quralları hám olardı islew texnologiyası.
4. Ruxıy mádeniyat, kórkem-óner.
Bronza dáwiri b.e.sh. 3 mıńınshı jıllardı óz ishine aladı. Bronza bul mıs penen bronzanıń qosımtası. Bronza mısqa qaraǵanda qattı metall, onnan islengen qural-jaraqlar mısqa qaraǵanda shıdamlı bolıp keledi. Bronza ásiri metalshılıq dáwiriniń jańa basqıshı bolıp, ol adamzat jámietiniń rawajlanıwında úlken ózgerislerdi payda etedi. Orta Aziyada bronza ásiri bronzadan qural-úskeneler islew menen birge, atalıq basqarǵan xojalıqlar, patriarxal, shańaraq qatnasıqtıń payda bolıwı, diyxanshılıqtan sharwashılıqtıń bóliniwi menen belgili. Áyyemgi cvilizaciyanıń payda bola baslawı, múlkiy teńsizliktiń kelip shıǵıwı, qáwimler arasında etno-mádeniy baylanıslardıń kúsheywi menen belgilenedi.
Bronza dáwirinde ekologiyalıq jaǵday bir qansha jaqsılanadı. Hawa rayı qurǵaq hám jıllı bolıp keledi. Bronza dáwirinde turaqlı ónim alatuǵın diyxanshılıq penen mal sharwashılıǵı kásibi tez rawajlanadı. Biraq bronza dáwirindegi bunday ózgerisler menen birge, Orta Aziyanıń basqa aymaqlarında, qubla regionlarǵa qaraǵanda, arqa zonaları hám shól aymaqlarında rawajlanıw bir qansha artta qaladı. Xojalıqta diyxanshılıq yamasa sharwashılıq penen shuǵıllanıwshı xalıqlar oazislerde tıǵız jasaydı. Usınıń nátiyjesinde, bir-birinen ajıralıp turatuǵın ekanomika kelip shıǵadı. Orta Aziyanıń qubla rayonlarında, ekonomikası joqarı ósken, diyxanshılıq penen shuǵıllanıwshı xalıq jasasa, arqa aymaqlarda Andronov mádeniyatın payda etken sharwashılıq penen shuǵıllanǵan qáwimler jasap, olar bir-birinen turmıs qálpi menen ajıralıp turǵan. Soǵan qaramastan bronza ásirinde diyxanlar menen sharwalar barlıq waqıtta ekonomikalıq hám mádeniy baylanısta bolǵan.
Eń dáslep bronzadan kishi Aziya hám eki dárya arasındaǵı eller paydalanadı. Mısr, Messopotamiya, kishi Aziya, Irannıń batıs rayonlarında b.e.sh. III-II - mıńınshı jıllardıń basında qulshılıq mámleketlik túzim taraladı. Bronza dáwirinde Orta Aziyada da áyyemgi shıǵıs elleri sıyaqlı xojalıqtıń túrleri ósedi. Ásirese, Túrkmenstannıń qubla aymaǵında joqarı dárejeli diyxanshılıq xojalıǵı rawajlanadı. Bul jerde bronza ásiri b.e.sh. III – II mıńınshı jıllardı óz ishine aladı. Bronza dáwirinde, diyxanshılıqta bronzadan islengen gúnde, omash (qos) arqalı jer awdarıp diyxanshılıqta ónimli zúráát aladı. Usı dáwirde áyyemgi qala mádeniyatı payda boladı. Jergilikli xojalıqtı basqarıw institutı kelip shıǵadı.
Metallardı eritiw, gúlalshılıq, tastı qayta islew, toqımashılıq, qurılıs isleri ósip, jámiyette ózgerisler payda boladı. Monumental arxitekturalıq qurılıslar salınadı, músinler (terrakotalar) islenedi hám zergershilik isleride rawajlanadı.
Qubla Túrkmenstanda bronza dáwiri mádeniyatı Anau – III basqıshı menen belgilenip ol úsh dáwirge bólinedi.
1.Áyyemgi (erte) bronza.
2. Rawajlanǵan bronza .
3. Sońǵı bronza.
Áyyemgi (erte) bronza basqıshına (Namazgax IV- b.e.sh. 2750-2300 - jıllar), rawajlanǵan bronza (Namazgax V b.e.sh. 2300-1850 jıllar) hám sońǵı bronza basqıshına (Namazgax – VI- b.e.sh. 1850-1100 jıllar) tiyisli mákan jayları kiredi. B.e.sh. III - mıńınshı jılları Kopet tawdıń arqa aymaǵında eki úlken diyxanshılıq orayları payda boladı. Maydanı 20 ga teń Altın tepe hám 50 ga maydanǵa iye Namazgax qala otırıqshı diyxanlar, Murǵab dáryasınıń delta boyların hám Ámiwdáryanıń orta jaǵaların ózlestiredi. Bronzanıń orta basqıshına tiyisli mákan-jaylarda hám ertedegi qala qurılısınıń payda bolǵanı seziledi.
Áyyemgi Margiana hám Baktriyada erte proto-qalalar kelip shıǵadı. Máselen, Gonur, Togolok, Sapallı, Jarqutan, Dashlı, Sarazm hám taǵı basqa qala civilizaciya orayları belgili. Bulardıń materiallıq mádeniyatı óz-ara uqsas bolǵanı ushın, alımlar olardı ayrıqsha Baktriya-Margiana arxeologiyalıq kompleksi dep ataydı. Bul arxeologiyalıq komplekstiń kelip shıǵıwına tek qubla Túrkmenstan mádeniyatı ǵana emes al, Hindistandaǵı Xarppa civilizaciyası, Iran, Afǵanstan etnosları menen hám baylanısı, olardıń bul aymaqqa kelip aralasıwı boladı. Ertedegi qalalardıń biri Altın depe boladı. Maydanı 25-26 ga, bolǵan proto-qala 9 qurılıs gorizontqa bólinip, mádeniy qatlamı orta bronza dáwirine tiyisli (Namazgax V) al tómengi 6 mádeniy qatlamı (4-9 jaylar) sońǵı bronza dáwirine tiyisli. Altın depeniń eni 3 metr diywal qorshap turǵan Altın depede kvartallar kóshe boylap jaylasqan bolǵan. Jeke jaylarda kishi shańaraqlar jasasa, kvartallarda úlken shańaraq aǵzaları jasaǵan. Olar birigip xojalıq alıp barǵan. Altın depe janında qala qábirstanı bolǵan. Qalada úlken monumentallıq arxitekturalıq bina hám zikkuart sıyınıw orayı bolǵan. Altın depede minara túrindegi bul sıyınıw orayı qam gerbishlerden óriledi. Bul, sıyınıw xramı, Messopotamiyadaǵı Zikkurat xramına usaǵan. Ol jerde adamdı jerlew ushın móljellengen bólmeler bolǵan. Bólmelerdiń birewinde diniy máresimler ótkizilgen, qalǵanlarında xram xızmetkerleri jasaǵan hám marqumlardıń súyekleri saqlanǵan. Qalanıń arqa tárepindegi jaylarda ónermentshiler kvartalları jaylasadı. Ol eki yaruslı qumbız pechlerde, gúlal ıdıslar tayarladı. Gúlal ıdıslar qumbız pechlerde tayarlanıp, burınǵıday súwretleri bar ıdıslar tayarlanbaydı.
Altın depeden tabılǵan tas, súyek, mıs hám bronzadan islengen miynet qurallarǵa biz, iyne, pıshaq, qarmaq, bezeniw buyımlardan – sırǵa, júzik, ayna hám taǵı basqalar jatadı. Kóplegen adam músinleri tabıladı. Altındepede jasawshılar suwǵarıp diyxanshılıq etken. Xojalıqta mayda mallardı asıraydı. Ańshılıqta qulan hám jeyran awlanǵan. Bul jerde metallurgiya joqarı dárejede ósken.
Altın depeniń mádeniy qatlamınan hár túrli sıyınıw buyımları hám bezeniw zatları tabılǵan. Bul jerden tabılǵan juldız, aydıń súwretleri, olardıń ay qudayına sıyınǵanınan derek beredi.
Rawajlanǵan bronza basqıshında turaq jaylardıń kólemi úlkeyedi. Jay-bólmeler tártip penen salınıp, jaylar ortasınan kósheler ótedi. Altın depede bir neshe úylerdiń payda bolıwına qaraǵanda, qala xalqınıń bir neshe toparǵa bólinip jasaǵanınan derek beredi. Altın depedegi diniy sıyınıw ornı qayta qurıladı, onıń minaralarınıń biyikligi hám bólmeniń maydanı keńeyedi. Jaydıń sıyınatuǵın bólmesiniń birinen, ishimlik saqlanatuǵın ıdıs tabıladı. Bir bólmede muqáddes ot janıp turǵan. Bul jerde de juldız belgiler ushırasadı. Sońǵı bronza basqıshında, burınǵı úlken kólemli jaylar, kishi mákanlarǵa aylanadı. Usı dáwirde Altın depeni adamlar taslap ketedi.
Namazgax tepeniń maydanı qısqaradı. Ertedegi qala mádeniyatı Murǵab oazisine kóship, bul jerde bir neshe diyxanshılıq oazisler payda boladı. Murǵab oazisindegi, oraylıq qonıs jay átirapında bir neshe mayda qonıs orınlar qurıladı. Orta Aziyada jasaǵan qala xalqınıń mádeniy turmısı Messopatamiya ellerindegi xalıqlardıń turmısınan kem bolmaǵan.
Altın depeniń mádeniy qatlamınan b.e.sh. 2 mıńınshı jıllarǵa tiyisli altınnan islengen ógiz hám qasqır basları tabıladı. Bunday altınnan islengen ógiz bası burın, eki dárya aralıǵındaǵı Ur qalasınan tabılǵan edi. Demek, Altın depe tabılmalarına áyyemgi Shumerlerdiń mádeniy tásiri bolǵan. Bul dáslepki qalalarda ibadatxanalar bolıp, onda barlıq waqıt muxaddes ot janıp turǵan. Olar ottıń káramatlıǵına sıyınǵan.
Bronza ásirinde adamlardıń júnlerdi iyiriw zıǵır qabıqların qayta islew texnologiyasınıń oylap tabıwı, olardıń sapasın hám ónimin arttıradı. Bronza dáwirinde, gúlal ıdısların islewde sharıqtan keń paydalanıladı hám olardı tayarlaw texnologiyası jaqınlasıp sapası artadı.
Bronza ásirinde, gúlalshılıqqa qaraǵanda metallshılıq bir qansha artta qaladı. Soǵan qaramastan, metaldan túrli ıdıslar tayarlawda qánigelesken mıs quyıw ustaxanaları payda boladı. Bronza dáwirinde shaqmaq taslardan diyxanshılıq ushın miynet quralların islew dawam etedi.
Toqımashılıq keń rawajlanadı. Bul dáwirde, bronzadan keyin ala gúmisten hám altınnan bezeniw zatların isleytuǵın zergershilik rawajlanadı. Zergerler túrli bezeniw buyımların islep, xalıqtıń talabın qanaatlandırıp otırǵan. Máselen, Altın depe ibadatxanasınan ógiz (buǵanıń altın bası b.e.sh. 2 mıńınshı jıllar) tabılıp ol xalıqtıń diniy isenimi menen baylanıslı bolǵan.
Bronza hám mıstan islengen mórler júdá qızıqlı hám jámiyette múlk iyeleriniń ósip shıqqanınan derek beredi. Olardıń arasında tastan hám keramikadan islengen mórlerde ushırasadı. Túrkmenstannan tabılǵan mórlerde súwretler salınadı hám Messopotamiya esteliklerinen tabılǵan mórlerge uqsaydı. Mórlerde Xoouenler yamasa fantastikalıq túrdegi maqluqlar kórinisi beriledi.
Bronza dáwirinde haykelsazlıq (músinshilik) óneri ósedi. Ásirese rawajlanǵan bronza dáwirinde, hayallardıń músinleri islenip, olardı húrmetli kóriniste beredi. Er adamlardıń músini kem islenedi. Qubla Túrkmenstanda bronza dáwirinde, bir qudaǵa isenbey, kóp qudaǵa isengen, ásirese sol hayallardıń káramatına, olardı hasıldarlıq, molshılıq hám shańaraq qáwenderi dep isengen bolıw kerek. Sońǵı bronza, Murǵab oazisinde islengen gúlal ıdıslarǵa adam hár túrli haywan kórinislerin salıp bezegen.
Bronza ásirinde, qubla Túrkmenstan, Orta Aziyanıń rawajlanǵan aymaǵı bolıp, qala mádeniyatı payda bolǵan rayonı boladı. Qubla Túrkmenstanda, qala hám diyxanshılıq mádeniyattıń rawajlanıwına áyyemgi shıǵıs mádeniyatı, qońsı Iran hám Afǵanstan mádeniyatınıń tásiri tiyedi. Keyin ala, bul mádeniyat, Orta Aziyanıń basqa rayonlarına taraladı.
B.e.sh. II - mıńınshı jıllıqqa kelip, Ámiwdáryanıń orta bóliminde, onıń oń tárepinde erte qala mádeniyatı payda bola basladı. Házirgi Ózbekstan aymaǵında usı dáwirge tiyisli arxeologiyalıq miyras obektleri úyrenilip, olar tiykarınan tómendegi dáwirlerge bólinedi:
Qorǵanıw diywallarǵa iye bolǵan qala-elatlar hám iye bolmaǵan awıl elatlar. Bul jerde, bronza dáwiri mádeniyatı - Sapallı mádeniyatı atı menen belgili bolıp, bul mádeniyattı tómendegi basqıshlarǵa bóliwge boladı.
1. Sapallı basqıshı - b.e.sh. XXII ásir ekinshi yarımınan - XX ásirge shekem.
2. Jarqutan basqıshı - b.e.sh. XIX-XVI ásirler.
3. Kuzeli basqıshı - b.e.sh. XVI ásirler.
4. Mulali basqıshı - b.e.sh. XV ásirler.
5. Bustan basqıshı - b.e.sh. XIV ásirler.
Sapallı basqıshına tiyisli maydanı 4 ga teń mákan-jay ashılıp, bul jerde adamlar kvartallarda bólinip jasaǵan. Esteliktiń mádeniy qatlamınan keseler, gúzeler hám kishi tabaqlar tabıladı. Estelikten qábirstan tabılıp úyreniledi. Sapallı tepe basqıshında bul mákan jayda 50-60 xojalıq jasaǵan.
Sapallı tepede, marqum qábirleri mákan etip yamasa jeke qábirge jerlengen. Geyde ıdıs ishine salıp yamasa diywallar astına kómilgen. Jas balalardı hám kishi oylarǵa kómgen. Úlken jaslardı, bir tamanına jatqarıp, búkkesine jatqarıp jerlegen. Bir neshe adamlardı hám haywanlardı birge jerlegen qábirleride ushırasadı. Qábirlerge miynet quralları, tastan hám bronzadan islengen buyımlar salıp jerlengen. Qábirlerden tabılǵan buyımlarǵa qaraǵanda jámiyette sociallıq teńsizliktiń bolǵanın ańlatadı.
Jarqutan basqıshında, maydanı 90 ga iye bolǵan mákan jaylar úyrenilip, jaylardıń qurılısı reje boyınsha salınǵan ark hám qorǵanıs diywalları ashıladı. Ibadatxanadan tabılǵan buyımlarǵa qaraǵanda, jarqutanlılar otqa hám suwdıń káramatına sıyınǵan.
Ózbekstannıń qublasındaǵı diyxanshılıq mádeniyatı házirshe Jarqutan qábirstanı tiykarında izertlenedi. Bronza ásirinde islengen gúlal ıdıslar joqarı sapaǵa iye bolıp keledi. Jarqutan basqıshında gúlalshılıq islep shıǵarıw, ásirese miynetti shólkemlestiriw oazislerde boladı. Barlıq kvartallarda ıdıslardı tayarlawǵa mólsherlengen arnawlı oshaq orınları bolǵan. Islep shıǵarıwdı jánede keńeyttiriw ushın, gúlalshılıq oshaqların úlkeytip, olardıń qurılısların bekkemleydi.
Kuzeli hám mollalı basqıshlarǵa kelip gúlalshılıq oazisı joqarı dárejesine kóteriledi. Joqarı dárejede, Sapallı gúlal ıdıslar islenedi. Bul iste, aylanatuǵın sharıqlar qollanıladı hám ıdıslardı tayarlawda jańa usıllar paydalanadı. Ónermentshilikte bronzadan buyımlar isleytuǵın qániygeler payda boladı. Tastan miynet qurallar islewdi dawam etedi. Jarqutanda erte diyxanshılıq payda bola baslaydı. Kuzeli hám mollalı basqıshında diyxanshılıq jánede ósedi. Sapallı tepedegi otırıqshı diyxanlardıń turaq jaylarınan tabılǵan buyımlar, qubla Túrkmenstan, arqa-shıǵıs Iran, arqa Afǵanstan, qubla Afǵanstan elatlarınan tabılǵan buyımlar uqsas bolıp keledi. Biraq, áyyemgi Baktriya aymaǵı ushın bul arxeologiyalıq tabılmalar, jeke ózine xarakterli mádeniyat boladı. Bul aymaqlardaǵı otırıqshı diyxanshılıq tásirinde payda bolıp, onıń tiykarın islep shıǵarıwshı xojalıq tiykarında payda bolǵan áyyemgi mádeniyat oshaqlarınan izlew kerek. Sapallı tepeden tabılǵan arxeologiyalıq materiallar Murǵab oazisindegi Namazgax V hám VI lardıń ertedegi basqıshına tiyisli materiallarǵa Jarqutan tabılmaları rawajlanǵan Namazgax VI, Kuzeli hám Mollalı materialları bolsa, sońǵı Namazgax materiallarına uqsas bolıp keledi.
Solay etip, qubla Túrkmenstan mádeniyatı Sapallı mádeniyatınıń qáliplesip rawajlanıwına tiykarǵı oray bolıp xızmet etken. B.e.sh. II mıńınshı jıllıqtıń 2-shereginen baslap, áyyemgi Baktriyanıń aymaǵında jasawshı otırıqshı diyxanshılıq penen shuǵıllanǵan qáwimler diyxanshılıq mádeniyatın payda etip, óse baslaydı. Nátiyjede áyyemgi Baktriya, bronza dáwiriniń túrli basqıshlarında jańa diyxanshılıq oazisleri payda boladı. Keyin ala bul jerdegi diyxanlar oazislerine xarakterli jergilikli mádeniy turmıstı alıp barǵan.
Zarafshannıń tómengi alabına Zamanbaba mádeniyatı payda boladı. Zamanbaba, mákan-orınları b.e.sh. III mıńınshı jıldıń aqırı – II mıń jıldıń I sheregine tiyisli. Bul jerden yarım jer tólede hám jer ústine salınǵan qonıs orınlar tabılıp úyreniledi. Zamanbabalılar ápiwayı diyxanshılıq, sharwashılıq, balıqshılıq hám ańshılıq penen shuǵıllanǵan. Zamanbaba mádeniyatı gúlalshılıǵına kelteminarlılardıń tásiri bolǵan. Solay etip, Orta Aziyanıń (shólistanlı jazıq dalalarındaǵı) qubla rayonlarındaǵı aldıńǵı otırıqshı diyxanshılıq qáwimleri erte qala mádeniyatın payda etken. Aldıńǵı civilizaciyalı eller menen baylanısta bolǵan qáwimler, qublanıń usı aldıńǵı civilizaciyanıń tásiri astında xojalıqtıń ónim jetistiretuǵın tásirin - diyxanshılıqtı, mal sharwashılıǵın hám bronza metalurgiyasın ózlestiredi. Biraq xojalıqtıń bul túrleri bir tegis rawajlanbaydı. Eger Orta Aziyanıń Ámiwdárya, Surxandárya, Zarafshan, Tedjen hám Murǵab sıyaqlı dáryalardıń iri deltalarında diyxanshılıq ushın qolaylı tábiyǵıy geogafiyalıq hawa rayı jaǵdayları qolaylı bolǵan bolsa, Qızılqum hám Ústirt keńisliklerde usınday qolaylı jaǵday bolmaydı. Sonlıqtan da bul aymaqlarda bronza dáwirinde xalıqtıń sanı júdá az bolıp, xojalıǵınıń tiykarǵı baǵdarı mal sharwashılıq hám ańshılıq boladı. Bronza dáwirinde Orta Aziyanıń shólistanlı zonasınıń tiykarǵı xalqı jámlesken dárya deltalarındaǵı xojalıqlar menen qubla rayonlardaǵı diyxanshılıq jámáátleriniń xojalıǵı arasındaǵı ayırmashılıqlar kem-kemnen azayıp baradı hám bronza dáwiriniń aqırına kelip bul ayırmashılıqlar elespesiz bolıp qaladı.
Bronza dáwirinde óndiriwshi kúshlerdiń ulıwma ósiw sociallıq salada da progressivlik túrdegi ózgerislerge alıp keledi. Analıq urıwdan atalıq urıwǵa ótiw iske asadı. Jámáátte atalıq urıwdıń kelip shıǵıwı áyyemgi obshinalıq dúzimniń ıdıray baslaǵanın kórsetti. Tiykarǵı óndirislik xızmet-metallurgiya yamasa metalldan zat hám buyımlar islew tiykarınan er adamlardıń isine aynaladı. Urıwdıń quramındaǵı er adamlardıń sanı boyınsha urıwdıń áhmiyeti de artadı. Eger burın matriarxat jaǵdayında nekeleskende erler hayaallardıń urıwına ótken bolsa, bul grekshe matrilokallıq neke dep ataladı. Endi atalıq urıwı dáwirinde kelinshek óziniń teń huqıqlıǵın joyıtıp, eriniń urıwına ótken, bul grekshe patrilokallıq neke dep ataladı.
Jámiyettiń óndiriwshi kúshleriniń ulıwma ósiwi ayırım patriarxallıq shańaraqlarda kóp baylıqtıń: 6y úskeneleriniń, miynet qurallarınıń hám taǵı basqalardıń kóp jıynalıwına alıp keledi. Mine, usı tiykarda múlk teńsizligi kelip shıǵadı. Bronza dáwiri jaǵdaylarındaǵı kollektivlik miynet penen dórelgen menshik ayırım patriarxallıq shańaraqlardıń menshigine aynala baslaydı. Soǵan qaramastan, bronza dáwiri dawamında miynet tiykarınan kollektivlik túrge iye bolıp qaladı. Pútkil jámáát aǵzaları birigip islep shıǵarılǵan ónim patriarxallıq urıw baslıǵı qolına jámlenip, bul jeke menshiktiń payda bolıwına alıp keledi. Bronza dáwirinde qáwimniń basqarıwshı toparları ajıralıp shıǵadı. Bul processler áyyemgi teńlikti ıdıratıp, jámiyettiń sociallıq qatlamlarǵa bóliniwine jaǵday tuwǵızadı.
Bronza dáwirinde xalıq sanınıń ósiwi, qáwimler arasında zat almasıwlar túrindegi sawda, qáwimler aralıq etnik baylanıslardıń kúsheyiwi, olardıń iri awqamlarǵa birlesiwine jaǵday tuwǵızadı. Baylıqlardıń toplanıwına múmkinshilik bolǵanı sebepli hám qatlamlardıń ósiwi nátiyjesinde qáwimler aralıq soǵısıwlar bolıp turadı. Usınday jaǵdayda qáwimler shólkeminiń basında kósem yamasa kósemler keńesi turadı. Nátiyjede bular kishi qáwim-mámleketine aylanadı.
Ilimpazlardıń boljawına qaraǵanda bronza ásiriniń aqırında, Orta Aziyanıń qurǵaq shólistanlı oblastlarında óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıwınıń, mallardıń bas sanınıń ósiwiniń, qáwimler arasında sawda almasıwınıń kúsheyiwiniń tiykarında diyxanlar hám sharwalar arasında miynettiń jámiyetlik bóliniw processi tereńlesedi, kóshpeli sharwalardıń jámiyetleri qáliplesip, suwı az shólistanlıqlardaǵı oǵada úlken keńisliklerdegi mal jaylawlardı nátiyjeli paydalanıwǵa múmkinshilik beretuǵın xojalıq túrleri kelip shıǵadı.
Ulıwma bronza dáwirinde Orta Aziyada túrli xojalıq túrine iye bolǵan xalıqlar turmıs keshirgen hám olar óz ara etnomádeniy baylanıslarda bolǵan.
|
