|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 62/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022SUWJARǴAN MÁDENIYATI
Xorezmde er.ald. 2 mıń jıllıq ekinshi yarımında Tazabaǵjap mádeniyatı menen qatar Suwjarǵan mádeniyatı ómir súrgen.
Suwjarǵan mádeniyatına tiyisli Jambas qala (Aqshadáryanıń qubla deltası) aymaǵı XAEE tárepinen 1945-1946-jılları ashıp izertlegen. Jambas 6 orın úyreniw waqtında bul mádeniyatqa tiyisli keramikalar kompleksin berdi. Bul estelik materiallarınıń analizine tiykarlanıp, «tariyxıy jaqtan qubla menen Iran hám oǵan qońsı eller menen baylanıstıń bolıwı» Xorezmde jańa etnik etnik elementlerdiń júzege keliwi Suwjarǵan mádeniyatınıń en jayıwına sebepshi bolǵan bolıwı múmkin.
Jambas-6 orında qazıw isleri 15 jıldan aslam waqıt dawam etip, bul waqıtta toplanǵan materiallıq derekler Suwjarǵan mádeniyatı haqqındaǵı maǵlıwmatlardı jáne de bayıttı.
Aqshadáryanıń qubla deltasındaǵı Suwjarǵan mádeniyatı materialları Kamıshlının eneolit dáwirine jaqınlıǵın yaki tuwrıdan-tuwrı uqsaslıǵı anıqlanıp, Kamıshlı mádeniyatı Suwjarǵan mádeniyatınıń dáslepki basqıshı degen juwmaqqa keledi. Bul ashılıwlar Xorezmge er.ald. 2 mıń jıllıq baslarında Tazabaǵjap qáwimleriniń kirip keliwinen aldıńǵı Suwjarǵan mádeniyatınıń dáslepki basqıshın «jańa» kóriniste úyreniwge imkan jaratqan.
Tazabaǵjap hám Suwjarǵan qáwimleri Xorezmniń oń jaǵalıǵı aymaǵında birge jasaǵan hám jaqın baylanıslarǵa kirisken. Bul dáwirde Suwjarǵan mádeniyatınıń dawamı sıpatında Tazabaǵjap mádeniyatınıń gúllep jasnaǵan dáwiri boldı. Keyingi basqıshı Bazarkala (Bazar 2, Kókshe 2 h.t.b.) dep atalıp, materialları aralas bolıp Tazabaǵjap materialları ústinlikke iye. Er.ald. 2 mıń jıllıq aqırına kelip Aqshadáryanıń qubla deltası territoriyasında Suwjarǵan mádeniyatı tiykarınan Tazabaǵjap mádeniyatın ózlestirip, ústinlikke iye boladı hám bir qatar jańa qásiyetlerge erisedi. Mádeniyatı da ózgeriske ushıraydı. Suwjarǵan mádeniyatı keskin parqlarǵa iye bolıp, Tazabaǵjap mádeniyatı izleri áste-aqırınlıq penen joǵalıp baradı. Suwjarǵan mádeniyatınıń bul basqıshı Qauınshı mádeniyatı dep ataladı. Onıń erte dáwiri er.ald. X-IX ásirler dep belgilengen. Oǵan Bazar 1, Qauınshı 1 estelikleri kiredi.
Kauınshı (sońǵı Suwjarǵan) orınları tiykarınan kanal boylarında jaylasıp, erte Suwjarǵanǵa qaraǵanda biraz úlken maydannı iyelegen. Mısalı: Janbas-6, Bazar-2 shama 60X40 m, eń úlkeni sońǵı Suwjarǵan stoyankası Kauınshı 1 250X150 m ge teń.
Kauınshıda keramka materialları kóplep ushırasadı. Ídıslar tiykarınan kúl reń hám aq hák qosımtası azlı-kópli aralasqan kúl reń ılaydan islengen. Bul ıdıslar jaqsı pisirilgen hám sırlanǵan. Qońır ılaydan islengen qızǵısh ıdıslar da bar. Ayırım hallarda ılaydın sapası jaqsı bolıp, diywalları juqa, qızǵısh hám sarǵısh boyawlar menen boyalǵan hám sırlanǵan bolıp keledi.
Ídıslar ádettegidey tegis túpli. Ornamentler derlik kem ushırasıp, olar ıdıstıń jiyegi hám jelkelerin boylap jińishke sızılǵan hám shuqırshalar kórinisinde jaylasqan. Kóbinese atanaqlar, arsha yaki tik kórinisli úzik sızıqlardan ibarat bolǵan. Bul dáwir ıdıslarına ıdıstıń moyın bólegin relefli sızıqlar menen bezew xarakterli.
Kamıshlı ıdıslarınan tısqarı, moyını kelte, jiyeksiz yaki onıń ornına biraz qalıńlasqan júdá tik jelkege iye hám denesi domalaq bolǵan ıdıslar keń tarqalǵan. Bul ıdıslardıń derlik kópshiligi boyalǵan hám sırlanǵan. Olar Karasuu formalıran uqsas keledi.
Bazar I (ris. 28, 3 ) ornınan eki bronza oraqtıń fragmenti tabılǵan. olarǵa uqsas analoglar Úlken Chuys kanalı (Kirgiziya), Namazga VI (Turkmeniya) qatlamınan, Orski walayatınan (Qubla Uralartı) tabılǵan. Olar Andronova mádeniyatına tiyisli bolıp er.ald. 2 mıń aqırı – 1 mıń jıllıq bası menen belgilenedi.
Kaunlı 1 esteliginen bir qırlı, tutqıshlı hám tesigi bar bronza pıshaq tabılǵan (ris. 28, /). Kókshe 1 den de usıǵan uqsas pıshaq tabılǵan. bul dáwirde Karasu tipindegi pıshaqlar keń tarqalǵan hám olarǵa jaqın uqsaslıqlar Batıs Qazaqstanda ushırasadı. Bul tiptegi pıshaqlar hám kishi moyınlı ıdıslardıń tarqalıwı keń tarqalıwı bálkim Xorezm xalqında jańa etnik toparlardıń payda bolıwı menen túsindiriw múmkin.
Qubla Sibirge tán sońǵı bronza dáwirindegi Karasuw mádeniyatı In mádeniyatınıń tásiri kúshli bolǵan Qıtaydıń arqa úlkesindegi qáwimler menen sinxronlı mádeniy baylanıslarǵa iye bolǵan. S.V.Kiselev Karasuw mádeniyatı Qubla Sibirge qubla-shıǵıstan alıp kelingen degen pikirde. Ilgeri Qazaqstan aymaǵında (shıǵısta) Karasuw elementiniń sońǵı Suwjarǵan mádeniyatınıń payda bolıwı ayırım qáwim toparlarınıń shıǵıstan háreketleniwi menen baylanıslı.
Bronza dáwirinde Xorezm territoriyasında hár túrli etnik elementlerdiń qubla (Suwjarǵan mádeniyatınıń Kamıshlı etapı), arqa hám arqa-shıǵısta hind-evropa( Tazabaǵjap mádeniyatınıń Andronova hám Srub) hám shıǵısta (Suwjarǵa mádeniyatınıń Kauınshı etapındaǵı Karasuu elementi) aralasıwı júz beredi.
Suwjarǵa mádeniyatınıń Qauınshı etapı Akshadáryanıń qubla deltasınan tabılıp qoymastan, Qubla deltanıń Aral teńzine shekemgi bolǵan ayırım kanallarda da tabılǵan.
A.A.Marushenkonıń maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Suwjarǵan mádeniyatı keramikaları Orta Aziyanıń qubla liniyasındaǵı bir neshe orında tabılǵan. Olar Kopet-dag eteginde jaylasqan Yashelli tipindegi estelikler ushın tán. Bul tiptegi esteliklerge: Suwjarǵan mádeniyatına jarqın uqsaslıqlar bergen - Elkan tepe, Yassi tepe, Gone kala kiredi.
A.A.Marushenko bunday materiallardıń taw aldı zonasında hám Tejen, Murǵab deltalarında payda bolıwın Pampellidiń «varvarlardıń basqın dáwiri» menen baylanıstırıw kerekligin aytadı.
V.M.Masson tárepinen Yaz tepeniń Yaz 1 qatlamı anıqlanıp, er.ald. 1 mıń jıllıq birinshi ásirlerine tuwrı keledi. Onıń keramikaları turpayı hám qoldan islengen. Ídıslardaǵı súwretlerdiń motivi, ornamenttiń jaylasıw pricipleri onı kóshpeli bronza mádeniyatı úlgileri menen jaqınlastıradı.
Arqa sharwa mádeniyatınıń qubladaǵı otırıqshı mádeniyatına aralasıwın arqa Artek tipindegi Madau esteligi tastıyıqlaydı. Bul jerden V.M.Masson boyalmaǵan úsh túrli ıdıs tabadı. Olardıń biri Kauınshı ıdısına tán. Moyını biraz iyilgen, relefli kayıska iye, hátteki oyıp islengen ornamentke iye bolǵan. Onı er.ald. 1 mıń jıllıqtıń birinshi sheregi menen belgilengen.
Qáwimlerdiń ekinshi eń kúshli háreketi qubla hám qubla-shıǵıs jónelesinde júz berip, ol er.ald. 2 mıń jıllıq aqırı-1 mıń jıllıq basında bolıp ótken. Arxeologiyalıq materiallar bul arqa sharwa qáwimleriniń Uzboy, Artek, Tejen, Murǵab, Ámiwdárya, Sırdárya kanalları boylap háreketin kórsetiw imkaniyatın bergen.
Orta Aziyanıń taw aldı xalıqları jasalma suwǵarıwdıń jańa usıllarınan paydalanıp, jasalma suwǵarıw sistemasına óte baslaǵan. Adamlar kanal liniyalarınan tısqarı dárya deltası boylap jılısa baslaǵan. Nátiyjede bir waqıttıń ózinde eki quramalı process júz beredi: jańa jerlerdi ózlestiriwshi xalıq xojalıǵı hám sharwa qáwimleriniń qublaǵa kirip barıwı.
Kúl reń ılaydan sharqta islengen, ápiwayı formalı úzik sızıqlı oyma ornamentli kamarǵa iye keramikalar Djangar (Sind) esteliginen tabılǵan. Piggot onı er.ald. 1 mıń jıllıqtıń sońǵı ásirlerine baylanıstıradı.
|
| |
